Związek Polaków w Niemczech
Związek Polaków w Niemczech (ZPwN, niem. Bund der Polen in Deutschland e.V.[1][2]) – organizacja polonijna w Niemczech, istniejąca od 1922 roku.
Rodło – znak Polaków w Niemczech | |
Państwo | |
---|---|
Siedziba | |
Data założenia |
27 sierpnia 1922 |
Rodzaj stowarzyszenia | |
Prezes |
Josef Hilarius Malinowski |
Powiązania | |
Strona internetowa |
Historia
edytujOrganizacja została założona 27 sierpnia 1922 roku. Jej siedzibą do września 1939 roku była nieruchomość znajdująca się w Berlinie pod adresem Potsdamerstraße 118b, Berlin W35[3]. Zgodnie z pruskimi przepisami dopiero po zatwierdzeniu statutu, co nastąpiło 3 grudnia 1922 roku, Związek mógł formalnie rozpocząć działalność. Pierwszym prezesem związku został Stanisław Sierakowski, jego zastępcą Stanisław Kunca, a kierownikiem naczelnym dr Jan Kaczmarek z Westfalii[4]. W nowo powstałym związku główną rolę odgrywał Jan Baczewski, przedstawiciel mniejszości polskiej z terenów Prus Wschodnich, oraz Jan Kaczmarek[5]. Długoletnim radcą prawnym i syndykiem Związku był Brunon Openkowski.
6 marca 1938 r. podczas I Kongresu Związku Polaków w Niemczech, który się odbył w Teatrze Ludowym (Theater des Volkes) w Berlinie, uchwalono Pięć prawd Polaka, które stanowiły ideową podstawę działalności związku. W Kongresie wzięło udział 5 tys. delegatów.
Z chwilą wybuchu II wojny światowej rozpoczęły się aresztowania członków. Na podstawie Rozporządzenia Rady Ministrów dla obrony III Rzeszy z dnia 27 lutego 1940 r.[6] związek został zdelegalizowany, a jego majątek skonfiskowany. Część działaczy rozstrzelano, a ok. 1200 członków uwięziono w obozach koncentracyjnych. Całkowitą liczbę prześladowanych szacuje się na co najmniej 2000 osób[7]. Straty materialne poniesione przez polską mniejszość narodową w Niemczech spowodowane konfiskatą majątku wyceniane są na co najmniej 8,45 miliona reichsmarek[8].
Po wojnie w 1945 roku związek wznowił działalność w zachodniej strefie okupacyjnej Niemiec. W 1950 roku ZPwN został zarejestrowany w RFN, początkowo z siedzibą we Frankfurcie nad Menem, a od 1956 roku siedzibą Związku Polaków w Niemczech jest Bochum. W 1950 roku, w wyniku rozłamu na tle stosunku do komunistycznych władz ówczesnej Polski, powstał Związek Polaków „Zgoda”, utrzymujący stosunki z PRL. Do chwili obecnej Polacy nie odzyskali oficjalnego statusu mniejszości narodowej w Niemczech, który został im odebrany przez nazistowskie władze III Rzeszy[9][10][11][12].
Organizacja i liczebność
edytujPierwotnie ZPwN podzielono na cztery dzielnice, które organizowano od grudnia 1922 roku do października 1923 roku. Pierwsza ukonstytuowała się Dzielnica III, 24 grudnia 1922 roku w Bochum. Jej prezesem został Stanisław Kunca, a w skład zarządu weszli Michał Wesołowski, Wacław Jankowski, Jan Drukarczyk i Franciszek Mąka. Jako druga, 1 stycznia 1923 roku powstała Dzielnica IV z siedzibą w Olsztynie. Jej prezesem został ksiądz Wacław Osiński, a kierownikiem Jan Baczewski. Dzielnica II założona została 14 stycznia 1923 roku w Berlinie. Jej prezesem został Andrzej Zydora a kierownikiem Paweł Ledwolorz. Dzielnica I ukonstytuowała się 18 lutego 1923 roku w Bytomiu (siedzibę przeniesiono do Opola). Jej prezesem został Kazimierz Malczewski, a kierownikiem Stefan Szczepaniak. 10 października 1923 roku jak ostatnią wyodrębniono Dzielnicę V z siedzibą w Złotowie obejmującą tereny Pogranicza, a w 1928 roku przyłączono Dolny Śląsk do I Dzielnicy. Jej prezesem został ksiądz dr Bolesław Domański, a kierownikiem Izydor Maćkowicz[4].
Liczebność organizacji była zmienna. Według powojennych szacunków dokonanych na podstawie zachowanych archiwów w połowie 1924 roku organizacja liczyła ok. 32 000 osób. Według zachowanych danych liczba członków organizacji wynosiła w poszczególnych dzielnicach organizacyjnych:
- Dzielnica I z siedzibą w Opolu (obejmowała tereny Śląska Opolskiego) – 5100 członków zgrupowanych w 104 kołach co dawało w sumie 16,5% ogólnej sumy członków organizacji,
- Dzielnica II (Berlin, objęła Brandenburgię z Berlinem, Saksonię, Hamburg, Dolny Śląsk, Pomorze i Marchię Graniczną Poznań-Prusy Zachodnie) – liczyła 6200 członków, w sumie 20% ogólnej sumy członków.
- Dzielnica III (Bochum, obejmowała Westfalię, Nadrenię, Badenię i Palatynat) – w 160 kołach 13 000 członków, dając ok. 45% ogólnej sumy.
- Dzielnica IV (Olsztyn, Prusy Wschodnie: Warmia, Mazury i Powiśle) – prawie 4000 członków – 12% ogólnej sumy.
- Dzielnica V (Pogranicze z siedzibą w Złotowie) – 2700 członków – 6% ogólnej sumy członków[13].
Znak Rodła
edytujW 1933 roku związek za swój symbol przyjął znak rodła zaprojektowany przez polską artystkę Janinę Kłopocką[14].
Kapituła Znaku Rodła
edytuj26 marca 2014 roku uchwałą Zarządu Głównego Bund der Polen in Deutschland e.V. powołano Kapitułę Znaku w celu pełnienia roli Depozytariusza Znaku Rodła, przyjmując zadanie strzeżenia i promowania tradycji powstania Rodła, jego funkcjonowaniem i znaczeniem wśród Polonii, bezpośrednio nawiązując do roli jaką Związek Polaków w Niemczech odgrywał na polu działalności społecznej, poprzez kontynuowanie poczucia jedności wśród Polonii niemieckiej, zebranej pod Znakiem Rodła.
Działalność
edytujZwiązek prowadził działalność kulturalną, gospodarczą i polityczną, miał swoich reprezentantów w Sejmie pruskim, sejmikach krajowych i radach miejskich. Organizacja angażowała się w ochronę interesów polskiej mniejszości narodowej w Niemczech, a także w ochronę polskiego dziedzictwa kulturowego jakie znajdowało się w granicach Niemiec. Dzięki ostrym sprzeciwom polskiego mieszczaństwa w Opolu oraz działaczy związku, udało się dla przykładu zachować niektóre elementy średniowiecznego Zamku Piastowskiego w Opolu, tzw. Wieżę Piastowską[15].
Organizacja była też inicjatorem powstania działającego do 1939 roku Związku Mniejszości Narodowych w Niemczech, mającego reprezentować interesy społeczności polskiej, serbołużyckiej, duńskiej, fryzyjskiej i litewskiej. Ze związkiem współpracowali przed wojną działacze narodowi z Łużyc, m.in. Jan Skala i Měrćin Nowak-Njechorński, należący do grupy etnicznej Serbołużyczan – słowiańskiej mniejszości w Niemczech.
Z inicjatywy Związku Polaków w Niemczech oraz Związku Spółdzielni Polskich w Niemczech w 1933 powstał Centralny Bank Spółdzielczości Polskiej, tzw. Bank Słowiański z siedzibą w Berlinie, będący centralą finansową wszystkich spółdzielni polskich w Niemczech. Jego obroty na rok przed wybuchem wojny wynosiły 30 426 000 reichsmarek[16]. W okresie III Rzeszy zarządzali nim dyrektor Franciszek Lemańczyk i J. Malewski. Bank ten odegrał bardzo ważną rolę w utrzymaniu i rozszerzeniu polskiego stanu posiadania w Niemczech oraz konsolidacji niemieckiej Polonii. Instytucja ta została zlikwidowana w 1939 roku po agresji na Polskę. Dzięki prężnej działalności niemiecka Polonia miała wówczas swoje struktury gospodarcze, spółki rolno-handlowe, spółdzielnie i zjednoczenia zawodowe, drukarnie, gazety, szkoły, bursy, instytucje opieki socjalnej, stowarzyszenia kulturalne, zespoły artystyczne oraz kluby sportowe.
10 listopada 1937 roku Bank Słowiański wybudował Polskie gimnazjum w Kwidzynie, które było prywatną szkołą z planem nauczania uczelni wyższej oraz z polskim językiem jako językiem wykładowym. Od początku władze niemieckie utrudniały realizację tego projektu. Nie zgodziły się na umiejscowienie szkoły w centrum Kwidzyna przy placu Kornmarktstraße i przesunęły lokalizację na przedmieścia miasta przy ulicy Dousstraße. Chociaż budowę obiektu zakończono już w 1936, to jednak zezwolenia udało się uzyskać dopiero 31 października 1937. W latach 1934–1937 Związek Polaków w Niemczech oraz Związek Towarzystw Szkolnych w Niemczech przeprowadził blisko 100 interwencji w niemieckich urzędach w sprawie otwarcia polskiej szkoły w Kwidzynie.
Członkowie Związku zajmowali się także katalogowaniem przestępstw oraz aktów bezprawia dokonywanych w Niemczech na członkach mniejszości polskiej, udzielały pomocy poszkodowanym i ich rodzinom oraz reprezentowały ich interesy przed wymiarem sprawiedliwości w Republice Weimarskiej oraz w III Rzeszy. Jednym z przykładów była interwencja w sprawie morderstwa dokonanego przez członków pięcioosobowej faszystowskiej bojówki SA z Rokitnicy, którzy 9 sierpnia 1929 roku w miejscowości Potępa zamordowali powstańca śląskiego oraz działacza komunistycznej partii Niemiec Konrada Piecucha. SA-mani pobili go do nieprzytomności gumowymi pałkami oraz kijami bilardowymi, a potem, na oczach jego matki i brata, Reinhold Kotisch zastrzelił go z pistoletu. Co prawda początkowo, w wyniku rozprawy sądowej bojówkarzy skazano na karę śmierci, to wyroku nie wykonano, a zamieniono na więzienie. Obrońca bojówkarzy Hans Frank argumentował, że czyn jakiego się dopuścili oskarżeni zasługuje na pochwałę, ponieważ po pierwsze SA-mani „dwojako zasłużyli się Rzeszy niemieckiej, zabijając po pierwsze Polaka, a po drugie komunistę”. Obrony zbrodniarzy podjął się nawet sam Adolf Hitler, który na łamach prasy hitlerowskiej apelował do skazanych „Moi towarzysze! W obliczu tego potwornego krwawego wyroku łączę się z Wami w uczuciu bezgranicznego przywiązania. Wasze uwolnienie staje się od tej chwili sprawą naszego honoru, a walka z rządem, za którego ten wyrok został wydany naszym obowiązkiem”. Incydent ten został opisany w pamiątkowej księdze śląskiej SA – „Ehrenbuch” w następujący sposób: „W małej wiosce Potępie żył wciąż jeszcze łobuz Piecuch, komunista i powstaniec, który już w roku 1921, w okresie wielkiej tragedii Górnego Śląska, zdradził swoją ojczyznę i był jednym z najgorszych agitatorów. Kilku dzielnych SA-manów nie wytrzymało tego dłużej i Piecucha dosięgnął w końcu zasłużony los”. Związek Polaków w Niemczech złożył w Genewie skargę do Ligi Narodów, ale nie odniosła ona żadnego skutku wobec słabości Ligi. W drugi dzień po dojściu Hitlera do władzy, 1 lutego 1933 roku uroczyście uwolniono z więzienia odpowiedzialnych za morderstwo Piecucha.
Działalność wydawnicza
edytujPierwszym miesięcznikiem organizacyjnym Związku Polaków w Niemczech był „Biuletyn Związku Polaków w Niemczech T.z.”, który po raz pierwszy ukazał się 1 lipca 1924 roku. W sumie pod tą nazwą wydano 9 numerów pisma – ostatnie 1 marca 1925 roku. Z dniem 1 kwietnia 1925 roku nazwę zmieniono na „Polak w Niemczech”. Związek wydawał również szereg innych gazet: „Dziennik Berliński”, „Młody Polak w Niemczech”, „Mały Polak w Niemczech”, „Gazeta Olsztyńska”, „Mazur”, „Głos Pogranicza”, „Kaszub”, „Dziennik Raciborski”, „Ogniwo”, „Nowiny Codzienne” i inne.
Represje
edytujRozwój związku przypadł na trudny dla wszelkich mniejszości czas rozwoju nazizmu w Niemczech. Od początku działacze organizacji byli prześladowani, chociaż Hitler tolerował jej działanie w III Rzeszy, obawiając się, że w razie ostrzejszych represji władze w Polsce ograniczą również prawa mniejszości niemieckiej na terenie II RP. Wielu polskim działaczom, którzy otrzymali powołanie do Wehrmachtu, Gestapo wbijało pieczątkę „Achtung Pole!” – Uwaga Polak!. We wrześniu 1937 roku Gestapo zakazało członkom Związku Harcerstwa Polskiego w Niemczech noszenia mundurów harcerskich i lilijki z Rodłem oraz dekorowania zbiórek biało czerwonymi barwami[17].
W okresie międzywojennym dochodziło do wielu ataków oraz szykan wobec członków mniejszości polskiej na terenie III Rzeszy. Na Śląsku Opolskim w miejscowości Wielkie Borki dnia 30 listopada 1938 roku nieznani sprawcy o godzinie 22:15 dokonali napadu na lokal polskiej szkoły, w chwili gdy odbywało się tam spotkanie Towarzystwa Młodzieży Polsko-Katolickiej. Sprawcy wybili kamieniami 6 szyb. Z kolei opolskie Gestapo nakazało proboszczowi Melcowi ze Starego Koźla opuszczenie terenu niemieckiego Górnego Śląska do dnia 12 stycznia 1938 roku. Zakaz dotyczył również osiedlenia się na terenie przygranicznym. W sprawie wydalenia księdza ZPwN interweniował u prezydenta rejencji w Opolu, a w wyniku braku reakcji w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych Rzeszy i Prus.
Wszyscy członkowie Związku Polaków w Niemczech wpisywani byli na specjalną listę „wrogów Rzeszy”, tzw. Sonderfahndungsbuch Polen, przygotowaną przez kontrwywiad służby bezpieczeństwa SS, tzw. Sicherheitsdienst w Berlinie. Na jej podstawie przeprowadzano masowe aresztowania polskiej inteligencji oraz dokonywano czystek etnicznych ramach w operacji Tannenberg i Intelligenzaktion. Władze niemieckie przygotowały jeszcze przed wojną policyjne tzw. „akcje specjalne”, wymierzone w mniejszość polską zamieszkałą na terenie Niemiec. W piątek 25 sierpnia 1939 roku niemiecka policja aresztowała wszystkich uczniów polskiego gimnazjum w Kwidzynie w wieku od lat 9 do 17, których wraz z nauczycielami skierowano do tzw. „obozu ochronnego”. Z chwilą wybuchu II wojny światowej Związek został zdelegalizowany przez władze III Rzeszy, jego majątek skonfiskowany, część działaczy rozstrzelano, a ok. 1200 członków uwięziono w obozach koncentracyjnych, głównie w Hohenbruch, Mauthausen-Gusen i Sachsenhausen.
- 3 grudnia 1922 – 9 lutego 1933: Stanisław Sierakowski
- 9 lutego 1933 – 21 kwietnia 1939: ks. Bolesław Domański
- 21 kwietnia 1939 – wrzesień 1939: p.o. Stefan Szczepaniak
- 3 czerwca 1951 – 6 marca 1964: Stefan Szczepaniak
- 22 listopada 1964 – 23 sierpnia 1969: ks. Józef Franciszek Styp-Rekowski
- 15 marca 1970 – 1988: ks. Edmund Forycki
- 20 marca 1988 – 18 marca 1991: Teodor Wesołowski
- 1991–1993: S. Jabłoński
- 1993–1997: Tadeusz Hyb
- 1997 – 22.02.2004: Józef Młynarczyk
- 22.02.2004 – maj 2009: Zdzisław Duda
- czerwiec 2009 – 06.03.2010: p.o. Marek Wójcicki
- 06.03.2010 – 01.05.2013: Marek Wójcicki
- od 01.05.2013: Josef Hilarius Malinowski
Znani działacze
edytuj- Edmund Osmańczyk – publicysta, w latach 1932–1935 redaktor pisma „Młody Polak w Niemczech”, od 1934 do 1939 kierował Centralą Prasową Związku Polaków w Niemczech
- Jan Kaczmarek – dr prawa i ekonomii, w latach 1922–1939 Sekretarz Generalny i Kierownik Naczelny Centrali Związku Polaków w Niemczech
- Brunon Openkowski – radca prawny, publicysta, syndyk oraz działacz w Związku Polaków w Niemczech
- Janina Kłopocka – artystka, autorka Rodła
Odznaczenia związkowe
edytujOdznaczeniami ZPwN są m.in.:
- Odznaka członkowska ZPwN
- Medal Wiary i Wytrwania
- Odznaka Zasłużony dla Związku Polaków w Niemczech
- Medal Rodła ZPwN
- Honorowy tytuł Ambasador Rodła
- List Gratulacyjny
- Odznaka Honorowa + Dyplom
- Medal okolicznościowy ZPwN
- Rodło Młodych Polaków
Upamiętnienie
edytujZ okazji 60-lecia Związków Polaków w Niemczech Poczta Polska 20 lipca 1982 wydała okolicznościowy znaczek (numer katalogowy 2667)[19].
Uchwałą z 7 grudnia 2017 Senat RP IX kadencji zdecydował o ustanowieniu roku 2018 Rokiem Prawd Polaków spod Znaku Rodła[20].
Odznaczenia
edytujZobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ E.V. od eingetragener Verein, oznacza towarzystwo zarejestrowane, T.z.
- ↑ https://www.handelsregister.de/rp_web/welcome.do.
- ↑ Paweł Sowa: Tropem spadkobierców Hakaty. Antypolska działalność Bund Deutscher Osten na Warmii i Mazurach (1933-1939). MON, Warszawa 1979.
- ↑ a b Lehr i Osmańczyk 1972 ↓, s. 20.
- ↑ Gerard Labuda, „Polska granica zachodnia”, Wyd. Poznańskie 1971.
- ↑ Rozporządzenie o organizacjach polskiej grupy narodowej w Rzeszy niemieckiej. Berlin 27.02.1940. s. 1.
- ↑ Michał Nowosielski, Andrzej Sakson, Jan Sandorski: Pozycja prawna i majątek polskiej mniejszości narodowej w Niemczech: Ekspertyza dla Departamentu Prawno-Traktatowego MSZ. 2009-12-12. s. 8. [dostęp 2011-06-27].
- ↑ Michał Nowosielski, Andrzej Sakson, Jan Sandorski: Pozycja prawna i majątek polskiej mniejszości narodowej w Niemczech: Ekspertyza dla Departamentu Prawno-Traktatowego MSZ. 2009-12-12. s. 10–12. [dostęp 2011-06-27].
- ↑ „Niemcy nie uznają Polaków za mniejszość narodową” PAP.
- ↑ „Rząd Donalda Tuska oddał walkowerem prawa Polaków w Niemczech”.
- ↑ „Niemiecka Polonia chce odzyskać status mniejszości narodowej” PAP.
- ↑ Jarosław Kałucki, „Europoparcie dla Polaków z Niemiec”, Rzeczpospolita, 28-02-2011.
- ↑ Helena Lehr, Edmund Osmańczyk: Polacy spod znaku Rodła. MON 1972.
- ↑ Edmund Osmańczyk: Wisła i Kraków to Rodło. Nasza Księgarnia, Warszawa 1985, ISBN 83-10-08675-X.
- ↑ Urszula Zajączkowska: Zamek Piastowski w Opolu. Wydawnictwo MS 2001, 83-914161-6-x.
- ↑ Ryszard Hajduk, Stefan Popiołek: Leksykon Polactwa w Niemczech. Związek Polaków w Niemczech, Opole 1939.
- ↑ Lesław Lech: Związek Polaków w Niemczech i znak Rodła – od 1918 do dziś. Przegląd Dziennikarski, 2017-01-12. [dostęp 2017-05-21].
- ↑ Bund der Polen in Deutschland e.V. Geschichte / Związek Polaków w Niemczech ZPwN. Historia. Magazyn Polonia nr 10/11, 2017. s. 26–29. [dostęp 2018-09-05].
- ↑ Andrzej Fiszer: Katalog Polskich Znaków Pocztowych (i z Polską związanych) 2019. 2018. ISBN 978-83-62457-18-2.
- ↑ M.P. z 2017 r. poz. 1182.
- ↑ Stowarzyszenie Wspólnota Polska , STUDIO EM , STOWARZYSZENIE WSPÓLNOTA POLSKA POLECA: VI ŚWIATOWY ZJAZD POLONII I POLAKÓW Z ZAGRANICY - spotkanie w Kancelarii Premiera Rady Ministrów [online], wspolnotapolska.org.pl [dostęp 2023-11-07] (pol.).
Bibliografia
edytuj- Bogusław Czajkowski: Rodło. KAW, Warszawa 1975
- Bohdan Łukaszewicz: IV Dzielnica Związku Polaków w Niemczech 1922–1939. Wydawnictwo Pojezierze, Olsztyn 1982
- A. Poniatowska, S. Liman, I. Krężałek, pod redakcją J. Marczewskiego: Związek Polaków w Niemczech 1922–1982. Wyd. Polonia 1987
- Edmund Osmańczyk: Wisła i Kraków to Rodło. Nasza Księgarnia, Warszawa 1985, ISBN 83-10-08675-X.
- Andrzej Sakson: Polska mniejszość narodowa w Niemczech w świetle prawa międzynarodowego.
- Jan Sandorski: Polska mniejszość narodowa w Niemczech do 1940 r.
- Wojciech Wrzesiński: Polski ruch narodowy w Niemczech w latach 1922–1939. Ossolineum 1993
- Helena Lehr, Edmund Osmańczyk: Polacy spod znaku Rodła. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwo Obrony Narodowej, 1972.