Wikipedia

Zygmunt Trziszka

polski prozaik i krytyk literacki

Zygmunt Trziszka (ur. 10 grudnia 1936 w Wełdzirzu, zm. 9 sierpnia 2000 w Warszawie) – polski prozaik, publicysta, krytyk literacki, związany z tzw. nurtem chłopskim lub wiejskim w literaturze. Pochodził z Huculszczyzny. Po II wojnie światowej znalazł się na Ziemiach Odzyskanych. Doświadczenia z obu tych miejsc przetwarzał w swojej twórczości.

Zygmunt Trziszka
ps. „Junior Starszy”, „Tezet”, „Trziszka-Trziszkow Z.”, „Wiator Polański”[1]
Data i miejsce urodzenia

10 grudnia 1936
Wełdzirz

Data i miejsce śmierci

9 sierpnia 2000
Warszawa

Narodowość

polska

Język

polski

Alma Mater

Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Powstańców Śląskich w Opolu

Dziedzina sztuki

literatura

Epoka

XX w.

Ważne dzieła

Wielkie świniobicie, Romansoid, Mój pisarz, Podróże do mojej Itaki, Żywe dialogi

Odznaczenia
Złota Odznaka Związku Młodzieży Wiejskiej
Nagrody

Nagroda im. Stanisława Piętaka

Cytaty w Wikicytatach

Po maturze był nauczycielem wiejskim w powiecie gorzowskim. W szkolnictwie pracował w latach 1955–1962. Równocześnie w trybie zaocznym ukończył studia filologiczne. W latach 1962–1974 był dziennikarzem kilku dzienników i redaktorem działu literackiego „Tygodnika Kulturalnego”. Od 1971 roku mieszkał w Warszawie. W latach 1982–1990 był redaktorem „Miesięcznika Literackiego”.

Zadebiutował w 1961 roku opowiadaniem Jesień w „Nadwarciu”, jednodniówce Korespondencyjnego Klubu Młodych Pisarzy w Gorzowie Wielkopolskim, choć uwagę krytyków zwrócił na siebie książką Wielkie świniobicie z 1965 roku. Za powieść Romansoid otrzymał w 1970 roku Nagrodę Literacką im. Stanisława Piętaka. Jego opiekunem i doradcą artystycznym był Henryk Bereza. Trziszka wydał ponad dwadzieścia powieści, zbiorów opowiadań, monografii i szkiców literackich.

W wyniku wewnętrznego konfliktu popełnił samobójstwo.

Życiorys edytuj

Zygmunt Trziszka urodził się 10 grudnia 1936 w Wełdzirzu[a] (powiat doliński województwo stanisławowskie)[2][3].

Ojciec, pochodzący z zamieszkałych w okolicy osadników czeskich, w 1932 roku wstąpił w związek małżeński Heleną Polańską (matką pisarza)[4]. Po II wojnie światowej wraz z rodziną wysiedlony (ekspatriowany) i osadzony na Ziemiach Odzyskanych (w czasach PRL-u oficjalna propaganda nazywała to „repatriacją”). Decyzja o wyjeździe była łatwiejsza do podjęcia w sytuacji braku poczucia bezpieczeństwa wobec ciągłych ataków UPA, m.in. w marcu 1944 roku oddział złożony z nacjonalistów ukraińskich dokonał mordu na zamieszkałych w wiosce Polakach w ramach czystki etnicznej. Według wspomnień świadków, podczas kilku ataków w Wełdzirzu zostało wymordowanych łącznie około 30 Polaków[5]. Pisarz jako dziecko uczestniczył w niekończącej się ucieczce przed banderowcami. Zapamiętał przerażenie wraz z niektórymi szczegółami ucieczek[6].

W 1955 roku Zygmunt Trziszka zdał maturę w gorzowskim liceum i rozpoczął pracę jako nauczyciel we wsiach powiatu gorzowskiego: Ulimiu, Kłodawie (gdzie zamieszkał z żoną w zaniedbanym, nieogrzewanym zimą budynku[b][7]) i Lipkach Wielkich. W szkolnictwie pracował w latach 1955–1962[2]. Równocześnie kształcił się w Studium Nauczycielskim (w Zielonej Górze i Szczecinie)[4]. Następnie w trybie zaocznym ukończył studia w zakresie filologii polskiej na Wydziale Filologiczno-Historycznym Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Powstańców Śląskich w Opolu[8].

Jako prozaik zadebiutował w grudniu 1961 roku opowiadaniem Jesień w „Nadwarciu”, jednodniówce gorzowskiego Korespondencyjnego Klubu Młodych Pisarzy, dodatku literackim do gazety zakładowej „Stilon Gorzowski”[7]. W okresie od 1962 do 1974 pracował jako dziennikarz m.in. „Dziennik Ludowego”, „Gazety Chłopskiej”, „Gazety Zielonogórskiej”. Był również w latach 1969–1970 redaktorem działu literackiego „Tygodnika Kulturalnego”, tu publikował artykuły, felietony i prozę. Od 1971 roku mieszkał w Warszawie. W latach 1982–1990 był redaktorem „Miesięcznika Literackiego”[2].

W latach 1963–1966 był wiceprzewodniczącym Zarządu Wojewódzkiego Związku Młodzieży Wiejskiej. W 1968 roku został członkiem zielonogórskiego oddziału Związku Literatów Polskich[9][10].

Ważne dzieła Trziszki to: zbiory opowiadań: Wielkie świniobicie (1965), Żylasta ręka ojca (1967), Piaszczysta skarpa (1981), powieści: Romansoid (1969), Stan skupienia (1983), Na pohybel (1993), szkice Mój pisarz (1979), Szkice o pisarzach (1984), wspomnienia Wrastanie albo zapaśnik samouka (1982)[11].

Twórczość edytuj

Zygmunt Trziszka był autorem wielu tomów prozy nowelistycznej i powieściowej, poświęconej tzw. tematyce zachodniej. Przez krytyków literackich, z Henrykiem Berezą na czele, zaliczany był do głównych przedstawicieli tzw. nurtu chłopskiego lub wiejskiego polskiej literatury współczesnej[7][11]. Henryk Bereza, opiekun grupy pisarzy zielonogórskich oraz wykładowca w zielonogórskiej „wszechnicy pisarskiej”, a sam współtwórca nurtu chłopskiego, był również doradcą artystycznym pisarza[12]. Bereza był dla Trziszki najważniejszą postacią świata literatury a jego koncepcje były dla niego objawieniami. Starał się je propagować we własnych tekstach krytyczno-literackich i czynić im zadość w tekstach prozatorskich[6]. Ważną rolę w rozwoju twórczym pisarza odegrał także prof. Roch Sulima, a następnie Leopold Buczkowski[13].

W twórczości przetwarzał osobiste doświadczenia, głównie z dzieciństwa spędzonego w rodzinie rusińskiej[c], przeniesionej znad Prutu i Czeremoszu na Huculszczyźnie do Jastrzębnika, podgorzowskiej wsi nad Wartą[4][2]. Lokalne uznanie zawdzięczał ogłaszanym w tygodnikach ogólnopolskich opowiadaniom oraz reportażom w „Nadodrzu”, często o charakterze interwencyjnym. Dokumentowały one przemiany w obyczajowości i kulturze wsi[14]. Opisywał ścieranie się wzorców kulturowych, które to zjawisko było konsekwencją powojennej migracji ludności polskiej z Kresów na Ziemie Odzyskane. W swojej twórczości zajmował się również tematyką migracji ze wsi do miasta[2].

Uwagę krytyków zwrócił na siebie debiutem literackim Wielkie świniobicie z 1965 roku[2], został przyjęty przez krytyków z entuzjazmem. Stefan Melkowski zauważył w utworze nawiązanie do naturalizmu, uznając go także za potencjalnie niebezpieczne literacko połączenie stylu Rodziewiczówny ze współczesną wypowiedzią na konkurs: Jak mi się żyje nad Odrą?. Stwierdził jednak, że takie połączenie szczęśliwie pozwoliło trafnie opisać „wielki kocioł” etniczno-kulturowy. Tytułowe świniobicie „to nie zwykłe zaszlachtowanie wieprzka, to dzień świąteczny dla całej wsi: komu właściciel mięsa ofiaruje choć kawałek, tego uznaje za bliskiego. Kiedy osadnicy dopiero przybyli na tę ziemię, do obrzędu dopuszczali tylko najbliższą rodzinę, teraz obdziela się mięsem najbliższą okolicę – tyle czasu już upłynęło, cała wieś jak jedna rodzina...” Pochodzący z Podola bohater, choć wyklął córkę, gdy ta wbrew jego woli wyszła za mąż za poznaniaka – przełamuje się, a córce „na znak wybaczenia każe zanieść pojednawczy koszyk z mięsem”[15].

Jako krytyk i twórca zajmował się twórczością m.in. Edwarda Stachury, Tadeusza Nowaka[11], a także Leopolda Buczkowskiego, o którym napisał kilka publikacji, m.in.: Leopold Buczkowski, Mój pisarz, a także wstęp do jego Prozy żywej.

Przerósł go wewnętrzny konflikt[16]. Zmarł 9 sierpnia 2000 w Warszawie śmiercią samobójczą[2][3].

Nagrody i wyróżnienia edytuj

Jako autor opowiadań i reportaży, a także aktywista ZMW, często nagradzany; zdobył m.in.:

Publikacje edytuj

Źródło: Słownik landsberskich i gorzowskich twórców kultury[3][2]

  • Dojrzewanie. Sylwetki zasłużonych działaczy ruchu ludowego na Ziemi Lubuskiej (z Andrzejem K. Waśkiewiczem, Ireną Rybczyńską-Holland)[7], Wojewódzki Komitet Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego, Zielona Góra, 1965, OCLC 831195620,
  • Wielkie świniobicie – opowiadania, Warszawa 1965,
  • Żylasta ręka ojca – opowiadania, Poznań 1967,
  • Dom nadodrzański – opowiadania, Łódź 1968,
  • Romansoid – powieść, Warszawa 1969, 1973,
  • Dopala się noc – powieść, Warszawa 1971,
  • Drewniane wesele – romans, Poznań 1971,
  • Przedmiotowy pejzaż – opowiadania, Poznań 1975,
  • Dobra nowina – opowiadania, Poznań 1976,
  • Happeniada – powieść, Kraków 1976,
  • Z dołu w górę – opowiadania, Warszawa 1977,
  • Już niedaleko – powieść, Warszawa 1978,
  • Mój pisarz – szkice, Warszawa 1979,
  • Oczerety – powieść, Poznań 1979,
  • Podróże do mojej Itaki – wspomnienia i szkice literackie, Warszawa 1980,
  • Piaszczysta skarpa – opowiadania, Poznań 1981,
  • Wrastanie albo zapiśnik samouka – powieść, Warszawa 1982,
  • Dać drapaka – opowiadania, Poznań 1983,
  • Stan skupienia – powieść, Warszawa 1983,
  • Korzenie plebejusza – szkice, Warszawa 1984,
  • Według Filipa – apokryf – powieść, Bydgoszcz 1985,
  • Leopold Buczkowski – monografia, Warszawa 1987,
  • Wędrówka – powieść, Warszawa 1987,
  • Żywe dialogi (zapis rozmów z Leopoldem Buczkowskim), Bydgoszcz, 1989,
  • Na pohybel – powieść, dokument (nieautoryzowany wywiad z opozycjonistą Kazimierzem Świtoniem), Zielona Góra 1993,
  • Holenderska żona (1991) – pod ps. Wiator Polański[1].

Książki o autorze edytuj

  • Tadeusz Budrewicz, Zygmunt Trziszka: plebej na rozdrożu, seria „Prace monograficzne Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie”, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków 1992.

Uwagi edytuj

  1. ↑ Zygmunt Trziszka urodził się i mieszkał właściwie w osiedlu Wygoda należącym do obszaru dworskiego Wełdzirza[18]. Leży ono kilka kilometrów na północ od centrum, na drugim brzegu rzeki Świcy.
  2. ↑ Wegetację w Kłodawie pisarz wspominał jako koszmar, „głębokie pasmo cienia”[7].
  3. ↑ Prof. Tadeusz Budrewicz w publikacji Zygmunt Trziszka: plebej na rozdrożu podaje, że ojciec pisarza był z pochodzenia Czechem[4]. Cała rodzina przez dłuższy czas uciekała przed banderowcami[6], co świadczyłoby o nieukraińskiej identyfikacji narodowej. Wśród osób, które zostały przesiedlone z Huculszczyzny na Ziemie Odzyskane mogli znajdować się Polacy, którzy przejęli rusińskie zwyczaje (lub także sami Rusini), co mogło prowadzić do określania tak również innych członków tej grupy, jak w tym przypadku[2].

Przypisy edytuj

  1. ↑ a b Marian Pilot: O słowach, rzeczach i bogach Leopolda Buczkowskiego. W: Wspomnienia o Leopoldzie Buczkowskim. Ossa: Dom na Wsi, 2005, s. 191–192. ISBN 83-919992-6-2.
  2. ↑ a b c d e f g h i j Trziszka Zygmunt. [w:] Słownik landsberskich i gorzowskich twórców kultury [on-line]. WiMBP Gorzów Wlkp. [dostęp 2023-08-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2023-08-11)]. (pol.).
  3. ↑ a b c Krystyna Kamińska: Trziszka Zygmunt. W: Edward Jaworski: Słownik landsberskich i gorzowskich twórców kultury. Gorzów Wielkopolski: Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna, 2007, seria: Z Dziejów Regionu Lubuskiego. ISBN 978-83-907249-6-6. OCLC 297583346. [dostęp 2023-08-11].
  4. ↑ a b c d Budrewicz 1992 ↓, s. 9.
  5. ↑ Henryk Komański, Szczepan Siekierka, Eugeniusz Różański, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w Województwie Stanisławowskim 1939-1946, Wrocław: ALTA 2, 2008, s. 32–33, 44–47, 50–51, 57–59, ISBN 978-83-85865-13-1, OCLC 261139661.
  6. ↑ a b c Zygmunt Ziątek. Zadomowiony w bezdomności? Przypomnienie Zygmunta Trziszki (1936–2000). „Anthropos”. 2011 (16–17), s. 193–200. Instytut Nauk o Kulturze i Studiów Interdyscyplinarnych. Wydział Filologiczny. Uniwersytet Śląski. ISSN 1730-9549. (pol.). 
  7. ↑ a b c d e Jak wykreowałem Zygmunta Trziszkę.. W: Zenon Łukaszewicz: Mój alfabet albo pstryczki i potyczki. Warszawa–Zielona Góra: Oficyna Wydawnicza „Ziemia”, 1993. OCLC 260204959. [dostęp 2023-08-19].
  8. ↑ Budrewicz 1992 ↓, s. 11.
  9. ↑ a b c Budrewicz 1992 ↓, s. 16.
  10. ↑ a b c Eugeniusz Kurzawa: Historia Zielonogórskiego Oddziału Związku Literatów Polskich. Związek Literatów Polskich, 2011-09-06. [dostęp 2023-08-19]. (pol.).
  11. ↑ a b c Zygmunt Trziszka. [w:] Onet WIEM, darmowa encyklopedia [on-line]. portalwiedzy.onet.pl. [dostęp 2012-05-17].
  12. ↑ Budrewicz 1992 ↓, s. 23.
  13. ↑ Budrewicz 1992 ↓, s. 25.
  14. ↑ Budrewicz 1992 ↓, s. 21.
  15. ↑ Budrewicz 1992 ↓, s. 35.
  16. ↑ Robert Borowy. O literaturze w „Nadwarciańskim Roczniku Historyczno-Archiwalnym”. „Echo Gorzowa”. 2018, 2018-01-07. Robert Borowy. Metalplast-Meblopol Zofia Wiernicka. (pol.). 
  17. ↑ Budrewicz 1992 ↓, s. 22.
  18. ↑ Budrewicz 1992 ↓, s. 8.

Bibliografia edytuj

  • Lesław Bartelski M.: Polscy pisarze współcześni, 1939–1991. Leksykon. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1995. ISBN 83-01-11593-9.
  • Tadeusz Budrewicz. Zygmunt Trziszka: plebej na rozdrożu. „Prace monograficzne Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie”, 1992. Kraków: Wydawnictwo Naukowe WSP. ISSN 0239-6025. 
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Zygmunt_Trziszka&oldid=71378312”