Ą
A z ogonkiem (majuskuła: Ą; minuskuła: ą; lit.: a nosinė; łac.: a caudata; elfdalski: svansförsett a) – litera diakrytyzowana alfabetu łacińskiego powstała od a, posiadająca ogonek; druga litera alfabetu polskiego.
| |
| Informacje podstawowe | |
| Majuskuła |
Ą |
|---|---|
| Minuskuła |
ą |
| Podstawowy alfabet | |
| Pochodzenie | |
| Oparty na grafemie | |
| Znak diakrytyczny | |
| Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. | |
Historia edytuj
Kiedy na przełomie stulecia XV i XVI zaczęto języka polskiego szerzej używać w piśmie i druku, pojawił się problem odzwierciedlenia samogłosek nosowych w ortografii. W Rzeczypospolitej Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego łacina dominowała w Królestwie, a język ruski w Wielkim Księstwie od X wieku. Oba języki miały silny wpływ na formującą się polszczyznę. Z łaciny przyjęto alfabet w staroczeskiej redakcji, a z ruszczyzny ogonek dla oznaczenia nosowości. Cyryliczny wielki jus (Ѫ ѫ) odpowiada w wymowie ą, czyli nosowemu o. Jednak graficzne podobieństwo małego jusu (Ѧ ѧ) do dużego A przeważyło, chociaż jego wymowa odpowiada literze ę (nosowe e). Pod tym wpływem do łacińsko-polskiego dużego A dołożono trzecią nogę z małego jusu jako tzw. ogonek na oznaczenie nosowości. Stąd, choć zdaje się to nielogiczne, a z ogonkiem, czyli ą oznacza nosowe o, choć powinno to być o z ogonkiem, czyli ǫ[1].
Zastosowanie edytuj
Jest stosowane w języku polskim, kaszubskim, litewskim, elfdalskim[2], krik, nawaho, mescalero-chiricahua, winnebago, kuchin (gwich’in), tutchone oraz w języku Wschodnich Apaczy.
Język polski edytuj
W języku polskim pierwotnie litera ą była wymawiana jako a nosowe, ale w dzisiejszych czasach wymowa tej samogłoski to o nosowe. Jest wymawiana jako:
- [ɔ̃] w połączeniu ze spółgłoską nosową ([ɰ̃] lub [w̃], a przed zmiękczonymi - [j̃]) przed spółgłoskami f, w, z, ż, ź, s, ś, sz, rz, ch, h i na końcu wyrazu;
- [ɔ̃n̪] przed spółgłoskami t, d, c, dz;
- [ɔ̃n̠] przed spółgłoskami cz, dż;
- [ɔ̃ɲ̟] przed spółgłoskami ć i dź;
- [ɔ̃m] przed spółgłoskami b i p;
- [ɔ] przed spółgłoskami ł i l;
- [ɔ̃ŋ] przed spółgłoskami k i g;
- [ɔ̃ŋ̟] przed spółgłoskami k' i g'.
Przed spółgłoskami zwarto-szczelinowymi i zwartymi są wymawiane jako połączenie samogłoski ustnej i homoorganicznej (o tym samym miejscu artykulacji) spółgłoski nosowej np. w słowach:
| Przykład | Zapis MAF |
|---|---|
| kąpać | [ˈkɔmpat͡ɕ] |
| pająk | [ˈpajɔŋk] |
| bądź | [ˈbɔɲt͡ɕ] |
| oglądając | [ɔɡlɔn̪ˈdajɔn̪t͡s] |
Litera ą jest wymienna z literą ę, np. w słowach:
| Liczba pojedyncza | Liczba mnoga |
|---|---|
| ząb | zęby |
| Rzeczownik | Przymiotnik |
| miesiąc | miesięczny |
| Mianownik | Narzędnik |
| mąż | mężem |
| Czasownik | Rzeczownik |
| sądzić | sędzia |
W języku polskim, podobnie jak i e z ogonkiem (majuskuła: Ę; minuskuła: ę), nie zaczyna żadnego wyrazu[3], gdyż prasłowiańskie wyrazy zaczynające się na samogłoskę nosową zostały poprzedzone protetycznym w np. w prasłowiańskim słowie *ǫžь, które dało polskie wąż ([vɔ̃w̃ʃ]).
Jest drugą, a zarazem 26. pod względem częstości występowania literą alfabetu polskiego. W próbce 2. wydania Korpusu IPI PAN liczącej ponad 30 milionów segmentów (około 25 milionów słów ortograficznych) występowała w 0,99%.
Język litewski edytuj
W zapisie języka litewskiego a z ogonkiem występuje wyłącznie ze względów historycznych, bowiem jej nosowa wymowa zanikła i obecnie ą jest czytane jako samogłoski centralnej ([äː]) oraz traktowane jest jako iloczas.
Język kaszubski edytuj
W języku kaszubskim ą wymawiane jest jako [õ] lub [ũ] co jest przybliżone nosowego u.
Język elfdalski edytuj
W języku elfdalskim a z ogonkiem znajduje się na drugiej pozycji w alfabecie oraz pełni funkcje a nosowego.
Języki autochtoniczne Ameryk edytuj
A z ogonkiem wymawiana jest jako samogłoska nosowa w amerykańskich językach autochtonicznych:
Inne reprezentacje edytuj
Litera ą jest również przedstawiana:
- w kodzie Morse’a literę ą przedstawia się poprzez sekwencje sygnału krótkiego, długiego, krótkiego i długiego (• — • —);
- w polskim języku migowym literę ą wykonuje się przez zaciśnięcie ręki w pięść, a następnie wykonanie przed sobą kółka dłonią;
- w zapisie SignWriting jest reprezentowana przez symbol 𝤃𝧥;
- w polskim alfabecie Braille’a litera ą jest kodowana jako znak nr. 16 przez umieszczenie jednej kropki u góry po lewej stronie oraz jednej kropki na dole po prawej stronie (⠡).
Kodowanie komputerowe edytuj
W unikodzie a z ogonkiem jest kodowana:
| Znak | Unicode | Kod HTML | Nazwa unikodowa | Nazwa polska |
|---|---|---|---|---|
| Ą | U+0104 | Б | LATIN CAPITAL LETTER A WITH OGONEK | Łacińska duża litera a z ogonkiem |
| ą | U+0105 | б | LATIN SMALL LETTER A WITH OGONEK | Łacińska mała litera a z ogonkiem |
Zobacz też edytuj
Przypisy edytuj
- ↑ Tomasz Kamusella, Is hot air mightier than states? The big Central European history of a little tail (ogonek) [online], New Eastern Europe, 5 grudnia 2019.
- ↑ Ekberg, Lena (2010). The National Minority Languages in Sweden. In Gerhard Stickel. National, Regional and Minority Languages in Europe: Contributions to the Annual Conference 2009 of Efnil in Dublin. Peter Lang. pp. 87–92. ISBN 978-3-631-60365-9.
- ↑ "Słownik języka polskiego" pod redakcją Jana Karłowicza, Adama Kryńskiego i Władysława Niedźwiedzkiego (1900-1927) podaje wyraz "ągrest" jako regionalna forma wyrazu agrest.