Łyczkowiec

Łyczkowiec
	; Carludovica rotundifolia
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Klad	rośliny naczyniowe
Klad	rośliny nasienne
Klasa	okrytonasienne
Klad	jednoliścienne
Rząd	pandanowce
Rodzina	okolnicowate
Podrodzina	Carludovicioideae
Rodzaj	łyczkowiec
	Nazwa systematyczna
	Carludovica Ruiz & Pav.; Fl. Peruv. Prodr.: 146 (1794)
	Typ nomenklatoryczny
	Carludovica palmata Ruiz & Pav.
Synonimy
	Ludovia Pers.; Salmia Willd.;
	Ludovia Pers.; Salmia Willd.;
	Multimedia w Wikimedia Commons

Łyczkowiec, karludowika, batożyca (Carludovica Ruiz & Pav.) – rodzaj wieloletnich, naziemnopączkowych roślin z rodziny okolnicowatych, obejmujący 4 gatunki, występujące w tropikalnej Ameryce, od południowo-wschodniego Meksyku do Peru i Boliwii oraz Wenezueli i północnej Brazylii. Jeden gatunek, łyczkowiec dłoniasty, naturalizowany na Karaibach^[3], jest ważną rośliną włóknodajną, na której oparty jest ekwadorski przemysł produkcji kapeluszy Panama.

Morfologia edytuj

Pokrój: Wysokie, naziemne rośliny wyglądem przypominające palmy.

Łodyga: Skrócona, rozgałęziająca się sympodialnie.

Liście: Ulistnienie skrętoległe. Blaszki liściowe wachlarzowate, podzielone na 3–5 segmentów. Segmenty blaszki klinowate, wierzchołkowo ząbkowane lub wrębne. Ogonki liściowe 3–5-krotnie dłuższe od blaszek.

Kwiaty: Rośliny jednopienne. Kwiaty jednopłciowe położone w spiralnych grupach złożonych z 1 kwiatu żeńskiego otoczonego przez 4 kwiaty męskie, zebrane w kolbę wspartą 3–4 liściastymi pochwami. Kolby cylindryczne do elipsoidalnych. Kwiaty męskie masywne, złożone z bardzo wielu pręcików, siedzących na dnie kwiatowym, z brzegu otoczonym 15–20 zaokrąglonymi, szczecinowatymi, gruczołowatymi listkami okwiatu. Nitki pręcików u nasady zgrubiałe, zrośnięte do postaci "cebulki". Kwiaty żeńskie częściowo zrośnięte, zbudowane z 3 okółków: zewnętrznie położonych 4 listków okwiatu, następnie 4 bardzo długich, giętkich, włosowatych prątniczek i wewnętrznie położonych 4 zrośniętych w jednokomorową zalążnię owocolistków. Na wierzchołkach prątniczek niekiedy obecne są zredukowane główki pręcików, okazjonalnie płodne. Łożyska parietalne, tworzące liczne zalążki. Szyjki słupków pojedyncze lub nieobecne.

Owoce: Mięsiste, zrośnięte, jagodopodobne, zawierające liczne nasiona o bielmie bogatym w tłuszcze^[4].

Biologia i ekologia edytuj

Rozwój: Rośliny wieloletnie, hemikryptofity^[3]. Łyczkowce są roślinami protoandrycznymi. Rośliny kwitną przez 2 doby. Wpierw nitkowate staminodia rozwijają się, emitując zapach, przywabiający owady, po czym odpadają. Następnie kwiaty męskie emitują pyłek, po czym również odpadają. Dopiero wówczas odkrywane są kwiaty żeńskie, które stają się receptywne^[5]. Rośliny są zapylane przez niewielkie chrząszcze z nadrodziny Curculionoidea (np. tutkarzowate, ryjkowcowate, Brentidae). Nasiona są rozprzestrzeniane przez nietoperze, małpy i ptaki, które żerują na owocach tych roślin, a także przez wodę, u gatunków zasiedlających brzegi cieków wodnych^[4].

Siedlisko: Wilgotne, zacienione miejsca w wilgotnych lasach równikowych i lasach mglistych. Jedynie łyczkowiec dłoniasty zasiedla miejsca suche i słoneczne^[4].

Interakcje z innymi gatunkami: Liście łyczkowca dłoniastego i Carludovica drudei służą nietoperzom z rodziny liścionosowatych (np. Artibeus watsoni i Uroderma bilobatum), do budowania kryjówek, chroniących je przed upałem i deszczem^[6]. Łyczkowce są roślinami żywicielskimi dla mszycowatych z gatunku Cerataphis brasiliensis^[7].

Genetyka: Liczba chromosomów 2n = 30 (łyczkowiec dłoniasty)^[4].

Systematyka edytuj

Pozycja systematyczna według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016): Należy do podrodziny Carludovicioideae, rodziny okolnicowatych, w rzędzie pandanowców (Pandanales) zaliczanych do jednoliściennych (monocots)^[1].

Gatunki^[3]

Carludovica drudei Mast.
Carludovica palmata Ruiz & Pav. – łyczkowiec dłoniasty
Carludovica rotundifolia H.Wendl. ex Hook.f.
Carludovica sulcata Hammel

Nazewnictwo edytuj

Toponimia nazwy naukowej: Nazwa naukowa rodzaju została nadana na cześć króla Hiszpanii Karola IV Burbona i jego żony, królowej Marii Ludwiki Burbon-Parmeńskiej^[8].

Polskie nazwy zwyczajowe: W roku 1894 Erazm Majewski w Słowniku nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich... podał dwie polskie nazwy tego rodzaju: "batożyca" i "łyczkowiec". Jako polską nazwę gatunku Carludovica palmata Majewski podał "bombanaksa" i "toquila"^[9]. Józef Rostafiński w Słowniku polskich imion rodzajów oraz wyż̇szych skupień roślin z 1900 wskazał 3 nazwy rodzaju: "karludowika", "batożyca" i "łyczkowiec"^[10]. W Słowniku roślin użytkowych Zbigniewa Podbielkowskiego z 1989 roku podana jest polska nazwa gatunku Carludovica palmata – "łyczkowiec dłoniasty". Jako nazwy oboczne autor podał również "karludowika dłoniasta" i "batożyca dłoniasta"^[11].

Zastosowanie edytuj

Rośliny spożywcze: Nasady pąków liściowych i owoce łyczkowca dłoniastego są jadalne przez rdzenną ludność Ameryki^[12].

Rośliny ozdobne: Carludovicia drudei^[13] i łyczkowiec dłoniasty^[14] bywają uprawiane jako rośliny ozdobne.

Rośliny włókniste: Łyczkowiec dłoniasty jest uprawiany przemysłowo w Ameryce Południowej jako źródło włókna. W Ekwadorze z liści tej rośliny wyplatane są kapelusze Panama. Do produkcji jednego kapelusza używa się 6 młodych liści. Ekwador rocznie eksportuje około 4 milionów sztuk tych nakryć głowy. Starsze liście używane są do produkcji mat i koszy. Liście innych gatunków służą do produkcji strzech i mioteł^[15]. Ogonki liściowe łyczkowca dłoniastego używane są do budowy pułapek na drobne ssaki i ryby^[12].

Przypisy edytuj

↑ ^a ^b Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2011-02-19] (ang.).
↑ Index Nominum Genericorum. Smithsonian Institution. [dostęp 2011-02-19].
↑ ^a ^b ^c ^d Rafaël Govaerts: World Checklist of Selected Plant Families. The Board of Trustees of the Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2011-02-19]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d G. Harling, G.J. Wilder i R. Eriksson: Cyclanthaceae. W: Klaus Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. T. 3: Flowering Plants. Monocotyledons. Lilianae (except Orchidaceae). Berlin Heidelberg: Springer-Verlag, 1998, s. 459-465. ISBN 3-540-64060-6. (ang.).
↑ Fritz Schremmer. Blühverhalten und Bestäubungsbiologie von Carludovica palmata (Cyclanthaceae) — ein ökologisches Paradoxon. „Plant Systematics and Evolution”. 140 (2-3). s. 95-107. DOI: 10.1007/BF02407291.
↑ Thomas H. Kunz: Bat Ecology. University Of Chicago Press, s. 35-36. ISBN 978-0-226-46207-3.
↑ Victor Frank Eastop: Aphids on the world's herbaceous plants and shrubs. Chichester: Wiley, 2006, s. 229. ISBN 978-0-471-48973-3.
↑ D. Gledhill: The names of plant. Cambridge ; New York: Cambridge University Press, 2008, s. 92. ISBN 978-0-521-86645-3.
↑ Erazm Majewski: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich.... T. 2: T. 2. : Słownik Łacińsko – Polski.... Warszawa: Druk Noskowskiego, 1894, s. 172. (pol.).
↑ Józef Rostafiński: Słownik polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin. Kraków: 1900, s. 193.
↑ Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin uż̇ytkowych. Warszawa: Państwowe Wydawn. Robotnicze i Leśne, 1980, s. 207. ISBN 83-09-00256-4. (pol.).
↑ ^a ^b B.C. Bennett, R. Alarcón i C. Cerón. The ethnobotany of Carludovica palmata Ruíz & Pavón (Cyclanthaceae) in Amazonian Ecuador. „Economic Botany”. 46 (3). s. 233-240. DOI: 10.1007/BF02866622.
↑ Kirsten Albrecht Llamas: Tropical flowering plants: a guide to identification and cultivation. Portland: Timber Press, 2003, s. 183. ISBN 978-0-88192-585-2.
↑ Arthur W. Whistler: Tropical ornamentals. Portland, Or.: Timber Press, 2000, s. 109. ISBN 978-0-88192-475-6.
↑ D. J. Mabberley: Mabberley's plant-book: a portable dictionary of plants, their classification and use. Cambridge, UK ; New York: Cambridge University Press, 2008, s. 153. ISBN 978-0-521-82071-4.

[apweb-1] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2011-02-19] (ang.).

[2] Index Nominum Genericorum. Smithsonian Institution. [dostęp 2011-02-19].

[kew-3] Rafaël Govaerts: World Checklist of Selected Plant Families. The Board of Trustees of the Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2011-02-19]. (ang.).

[kub-4] G. Harling, G.J. Wilder i R. Eriksson: Cyclanthaceae. W: Klaus Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. T. 3: Flowering Plants. Monocotyledons. Lilianae (except Orchidaceae). Berlin Heidelberg: Springer-Verlag, 1998, s. 459-465. ISBN 3-540-64060-6. (ang.).

[5] Fritz Schremmer. Blühverhalten und Bestäubungsbiologie von Carludovica palmata (Cyclanthaceae) — ein ökologisches Paradoxon. „Plant Systematics and Evolution”. 140 (2-3). s. 95-107. DOI: 10.1007/BF02407291.

[6] Thomas H. Kunz: Bat Ecology. University Of Chicago Press, s. 35-36. ISBN 978-0-226-46207-3.

[7] Victor Frank Eastop: Aphids on the world's herbaceous plants and shrubs. Chichester: Wiley, 2006, s. 229. ISBN 978-0-471-48973-3.

[8] D. Gledhill: The names of plant. Cambridge ; New York: Cambridge University Press, 2008, s. 92. ISBN 978-0-521-86645-3.

[9] Erazm Majewski: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich.... T. 2: T. 2. : Słownik Łacińsko – Polski.... Warszawa: Druk Noskowskiego, 1894, s. 172. (pol.).

[10] Józef Rostafiński: Słownik polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin. Kraków: 1900, s. 193.

[11] Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin uż̇ytkowych. Warszawa: Państwowe Wydawn. Robotnicze i Leśne, 1980, s. 207. ISBN 83-09-00256-4. (pol.).

[rdz-12] B.C. Bennett, R. Alarcón i C. Cerón. The ethnobotany of Carludovica palmata Ruíz & Pavón (Cyclanthaceae) in Amazonian Ecuador. „Economic Botany”. 46 (3). s. 233-240. DOI: 10.1007/BF02866622.

[13] Kirsten Albrecht Llamas: Tropical flowering plants: a guide to identification and cultivation. Portland: Timber Press, 2003, s. 183. ISBN 978-0-88192-585-2.

[14] Arthur W. Whistler: Tropical ornamentals. Portland, Or.: Timber Press, 2000, s. 109. ISBN 978-0-88192-475-6.

[15] D. J. Mabberley: Mabberley's plant-book: a portable dictionary of plants, their classification and use. Cambridge, UK ; New York: Cambridge University Press, 2008, s. 153. ISBN 978-0-521-82071-4.

[3]

[1]

[2]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]