Carl Anton Larsen
Carl Anton Larsen (ur. 27 sierpnia 1860 w Østre Halsen, zm. 8 grudnia 1924 na Morzu Rossa[1]) – norweski wielorybnik, przedsiębiorca, podróżnik, badacz polarny, który wniósł istotny wkład w eksplorację Antarktydy.
 Carl Larsen (1904) | |
| Data i miejsce urodzenia | |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci | |
| Zawód, zajęcie |
wielorybnik, przedsiębiorca, badacz polarny |
Życiorys edytuj
Młodość edytuj
Carl Anton Larsen urodził się 27 sierpnia 1860 roku w Østre Halsen[1] jako syn norweskiego kapitana Ole Christiana Larsena (1826–1890) i jego żony Ellen Andrei Larsen (1829–1887) z domu Ingebrigtsen[2]. Już jako dziecko brał udział w połowach butlonosów na Morzu Północnym[3]. W tym czasie do szkoły uczęszczał jedynie jesienią i zimą[4].
W 1885 roku został kapitanem statku połowu butlonosów „Fortuna”, który należał do norweskiego przedsiębiorcy Christena Christensena (1845–1923)[2].
Wyprawy na Ocean Południowy edytuj
W latach 1892–1894 dwukrotnie, jako kapitan, wyruszył na statku „Jason” (który cztery lata wcześniej służył Fridtjofowi Nansenowi w ekspedycji na Grenlandię) na wyprawy zwiadowcze w poszukiwaniu wielorybów na wody Oceanu Południowego[2]. Ekspedycje były organizowane przez Christensena[3].
Celem pierwszej wyprawy w latach 1892–1893 było sprawdzenie raportów Jamesa Clarka Rossa (1800–1862) o mnogości waleni na Morzu Weddella[5]. Po trzech miesiącach na morzu ekspedycja wylądowała 4 grudnia 1892 roku na Seymour Island u wschodnich wybrzeży Półwyspu Antarktycznego[5]. Na wyspie Larsen znalazł skrzemieniałe drewno, co wówczas mylnie było uznawane za pierwsze znalezisko tego typu na Antarktydzie[5]. Ekspedycja osiągnęła 64°40'S 56°30'W, gdzie Larsen zaobserwował zarys lądu na zachodzie, po czym w lipcu 1893 roku powróciła do Norwegii[5]. Według Millsa, podczas wyprawy nie zaobserwowano żadnych waleni[5], natomiast według Basberga walenie widziano, lecz ich nie upolowano[3][2].
W drugiej wyprawie w latach 1893–1894 obok statku Larsena uczestniczyły dwie inne jednostki „Castor” i „Hertha”[5]. Po dopłynięciu na Szetlandy Południowe statki rozdzieliły się – „Jason” badał obszar na wschód od Półwyspu Antarktycznego, a pozostałe statki udały się na wody na zachód od półwyspu[5]. „Jason” dotarł na 68°10'S – najdalej na południe wzdłuż wschodniego wybrzeża Półwyspu Antarktycznego niż wówczas jakikolwiek inny statek[3][6]. Podczas wyprawy Larsen odkrył lodowiec szelfowy nazwany później jego imieniem[7], Oscar II Coast i Foyn Coast[5]. Odkryto również wyspy – Wyspę Robertsona i Seal Nunataks – przy czym te ostatnie Larsen mylnie wziął za dwa czynne wulkany[5]. Podczas ekspedycji Larsen jako pierwszy w historii badał Antarktydę na nartach[5]. Znowu nie zaobserwowano waleni i Larsen skierował statek w kierunku Ziemi Ognistej i dalej na Falklandy, by odstawić ładunek upolowanych fok i pobrać węgiel na dalszą wyprawę[5]. W styczniu 1884 roku ekspedycja wylądowała na Paulet Island i do marca polowano na foki w rejonie zatoki Erebus and Terror Gulf u wybrzeży wyspy Joinville Island[8]. Następnie „Jason” popłynął do Georgii Południowej, skąd wraz z pozostałymi dwoma statkami udał się w drogę powrotną do Norwegii[8]. Według Millsa, podczas wyprawy znowu nie zaobserwowano żadnych waleni[8]. Larsen widział jednak wiele fałdowców, na które można było polować przy zastosowaniu systemu połowu Svenda Foyna[8]. Miało to zainspirować go do rozwinięcia nowoczesnego wielorybnictwa na wodach południowch[8].
Wyprawa Otto Nordenskjölda edytuj
Pod koniec lat 90. XIX wieku Larsen pracował jako kierownik stacji wielorybniczej w Finnmarku[3], gdzie zdobył doświadczenie w połowach przy użyciu systemu Svenda Foyna[2]. W 1901 roku został zatrudniony jako kapitan statku „Antarctic” w pierwszej szwedzkiej ekspedycji badawczej na Antarktydę pod kierownictwem Otto Nordenskjölda (1869–1928)[3]. Wyprawa przeprowadziła badania obszarów wzdłuż Półwyspu Antarktycznego, Falklandów i Ziemi Ognistej[3]. W 1902 roku wyprawa przebywała w wodach Georgii Południowej, w kwietniu „Antarctic” dotarł do Jason Harbour, skąd przeprowadzono rekonesans wybrzeża, a niewielka grupa przeprawiła się do Cumberland East Bay[9]. Znaleziono tam dawną stację połowu fok, którą nazwano Grytviken[9]. Larsen dotarł do Grytviken w maju i wyprawa spędziła tu miesiąc[9].
W 1902 roku Nordenskjöld z badaczami zimował na Snow Hill Island, a Larsen zamierzał dotrzeć jak najdalej na południe jak to możliwe, by zeskładować tam ekwipunek dla dalszej wyprawy[8]. Jego plany pokrzyżowała obecność lodu i musiał zawrócić na wyspę, skąd następnie wyruszył na Falklandy odebrać szwedzkiego geologa Gunnara Anderssona (1874–1960)[8]. Droga powrotna na Snow Hill Island była utrudniona przez lód – cieśnina Antarctic Sound była nie do przebycia[8]. Andersson wraz z dwoma towarzyszami został wysadzony w Zatoce Nadziei, by przeprawić się do Nordenskjölda na saniach, a Larsen miał opłynąć Joinville Island i sprawdzić warunki na wschodzie Półwyspu Antarktycznego[8]. Andersson został zatrzymany przez otwarte wody, a statek Larsena utknął w lodzie w zatoce Erebus and Terror Gulf[8]. Załoga opuściła statek, który przez ponad miesiąc dryfował z lodem, co doprowadziło do wyrwania większej części stępki[8]. Po wypłynięciu na wolne wody statek zatonął na Morzu Weddella na wschód od Paulet Island[9]. Załoga po 14 dniach wędrówki dotarła do Paulet Island, gdzie Larsen zamierzał przezimować[10]. By przetrwać zimę, załoga zabiła 1100 pingwinów i zbudowała niewielkie schronienie (10 × 7 m) w pobliżu źródła wody pitnej[10]. Po ustąpieniu lodu, 31 października Larsen wraz z 5 towarzyszami wyruszył w welbocie na poszukiwania Anderssona i Nordenskjölda[10]. 5 listopada grupa dotarła do Zatoki Nadziei, gdzie znalazła wiadomość zostawioną przez Anderssona, że członkowie ekspedycji przetrwali zimę i 29 września wyruszyli do Snow Hill Island[10]. Larsen sporządził żagiel z płachty brezentu i grupa pożeglowała na Snow Hill Island[10]. Dobili do brzegu ok. 25 km od obozu zimowego Nordenskjölda i po 9 godzinach marszu dotarli do reszty ekspedycji 8 listopada 1903 roku[10]. Tego samego dnia do Snow Hill Island przybył argentyński statek „Urugwaj”[11], który zabrał polarników z Paulet Island i Snow Hill Island do Buenos Aires[10]. Korweta argentyńskiej marynarki wojennej została wysłana z misją ratunkową, gdy „Anatarctic” nie powrócił na Falklandy[11].
Pomimo niepomyślnego zakończenia ekspedycja została uznana za sukces z uwagi na dokonane odkrycia geograficzne i zmapowanie kolejnych obszarów Antarktydy[11].
Compañía Argentina de Pesca edytuj
W Buenos Aires Larsen przedstawił lokalnym biznesmenom pomysł połowu wielorybów w Georgii Południowej i utworzenia firmy[10]. Lokalni inwestorzy udzieli wsparcia Larsenowi, który wkrótce zarejestrował firmę wielorybniczą Compañía Argentina de Pesca (tłum. „Argentyńska Kompania Rybacka”), a w listopadzie 1904 roku założył w Grytviken pierwszą stację wielorybniczą[10]. Jeszcze w grudniu 1904 roku wyprodukowano w Grytviken pierwszy olej z tłuszczu wielorybiego[4]. Powstanie stacji w Grytviken zapoczątkowało szybki rozwój wielorybnictwa w wodach Antarktydy, która zaczęła dostarczać 70% światowej produkcji oleju z tłuszczu wielorybiego[4]. Do wybuchu I wojny światowej w Georgii Południowej powstało pięć innych stacji na wzór Grytviken[2].
Larsen był kierownikiem stacji w Grytviken do 1914 roku[9]. Rozbudował fabrykę produkcji oleju, introdukował renifery[12] i w 1913 roku wybudował dla wielorybników kościół[9]. Następnie powrócił do Norwegii, gdzie w Romerike kupił dwa wielkie gospodarstwa rolne, jednak wobec niewielkich sukcesów w rolnictwie, powrócił do wielorybnictwa[2].
Połowy na Morzu Rossa i śmierć edytuj
W 1922 roku Larsen został współzałożycielem firmy mającej na celu połowy wielorybów na Morzu Rossa[3]. W 1923 roku stanął na czele wyprawy złożonej ze statku-przetwórni „Sir James Clark Ross” i kilku łodzi do połowów[2]. Połowy były udane a wyprawa stała się prekursorem wielorybnictwa na wodach pelagicznych[2].
8 grudnia 1924 roku Larsen, którego zdrowie pogarszało się od dłuższego czasu, zmarł podczas kolejnej wyprawy na wodach Morza Rossa[2].
Życie prywatne edytuj
7 sierpnia 1882 roku w Londynie zawarł związek małżeński z Andrine Thorsen (1863–1950), z którą miał ośmioro dzieci[9].
Upamiętnienie edytuj
Na cześć Larsena nazwano m.in. lodowiec szelfowy w północno-zachodniej części Morza Weddella – Lodowiec Szelfowy Larsena[7] i górę na Ziemi Wiktorii[13] – Mount Larsen, od nazwy której nazwano później Lodowiec Larsena[14].
Przypisy edytuj
- ↑ a b Larsen, Carl Anton (1860 - 1924) - KulturNav [online], kulturnav.org [dostęp 2023-06-19].
- ↑ a b c d e f g h i j Basberg 2020 ↓.
- ↑ a b c d e f g h Basberg 2007 ↓, s. 584.
- ↑ a b c Captain C.A. Larsen [online], Antarctic Logistics & Expeditions, 28 sierpnia 2010 [dostęp 2020-07-24] (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j k Mills 2003 ↓, s. 373.
- ↑ Jonsgård i Tjernshaugen 2020 ↓.
- ↑ a b SCAR Composite Gazetteer of Antarctica: Larsen Ice Shelf. [dostęp 2020-08-15]. (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j k Mills 2003 ↓, s. 374.
- ↑ a b c d e f g Bjørn L Basberg, Larsen, Carl Anton [online], Dictionary of Falklands Biography including South Georgia [dostęp 2020-07-24].
- ↑ a b c d e f g h i Mills 2003 ↓, s. 375.
- ↑ a b c Svanberg 2014 ↓, s. 692.
- ↑ Timeline – South Georgia Museum [online], South Georgia Museum [dostęp 2020-08-15] (ang.).
- ↑ SCAR Composite Gazetteer of Antarctica: Mount Larsen. [dostęp 2020-08-30]. (ang.).
- ↑ SCAR Composite Gazetteer of Antarctica: Larsen Glacier. [dostęp 2020-08-15]. (ang.).
Bibliografia edytuj
- Bjørn Lorens Basberg: C A Larsen. W: Norsk biografisk leksikon. 2020-02-25. (norw. bokmål).
- Bjørn Lorens Basberg: Larsen, Carl Anton. W: Beau Riffenburgh: Encyclopedia of the Antarctic,. Taylor & Francis, 2007, s. 583–585. ISBN 978-0-415-97024-2. [dostęp 2020-08-15]. (ang.).
- Åge Jonsgård, Andreas Tjernshaugen: Carl Anton Larsen. W: Store norske leksikon. (norw. bokmål).
- Larsen, Carl Anton. W: William James Mills: Exploring Polar Frontiers. ABC-CLIO, 2003, s. 373–375. ISBN 978-1-57607-422-0. [dostęp 2020-08-15]. (ang.).
- Ingvar Svanberg: Swedish Antarctic Expedition. W: Andrew J. Hund: Antarctica and the Arctic Circle: A Geographic Encyclopedia of the Earth's Polar Regions. ABC-CLIO, 2014, s. 690–693. ISBN 978-1-61069-393-6. [dostęp 2020-08-15]. (ang.).