Wikipedia

Chordofony szyjkowe

typ instrumentów muzycznych wyposażonych w korpus i szyjkę (gryf)

Chordofony szyjkowe, instrumenty szyjkowe, lutnie – w instrumentologii, instrumenty muzyczne wyposażone w korpus i szyjkę, w których źródłem dźwięku są napięte struny[1][2][3][4]. Korpus jest rezonatorem – służy do zwiększania skuteczności promieniowania dźwięku[5], a szyjka służy do trzymania instrumentu oraz do skracania strun, które muzyk dociska palcami wprost do niej lub do umocowanej na niej podstrunnicy[6]. Przykładami instrumentów szyjkowych są lutnia, skrzypce i gitara[2].

Wybrane instrumenty szyjkowe: viola da gamba, lutnia, gitara, mandolina, skrzypce

Termin „lutnie”, w kontekście typu instrumentów muzycznych odnosi się ogólnie do instrumentów strunowych z szyjką, a nie do wykształconego w kulturze europejskiej instrumentu o nazwie lutnia[7][2].

Historia edytuj

 
Kobieta grająca na pandorze

Najstarsze wizerunki instrumentów szyjkowych pochodzą ze znajdywanych na terenie Mezopotamii i Kapadocji statuetek, płyt i pieczęci datowanych na ok. 2000 r. p.n.e. Instrumenty te mają bardzo mały korpus, długą szyjkę z progami oraz dwie struny. Grano na nich używając plektronu. Starożytni Grecy nazywali ten typ lutni pandurą (pandora, bandora[8])[9].

Mniej więcej z tego okresu pochodzą inne lutnie długoszyjkowe: egipskie instrumenty z owalnym, drewnianym korpusem pokrytym skórą i przebitym wzdłuż osi długą szyjką. Struny (zazwyczaj dwie) zamocowane były do szyjki rzemieniami – wewnątrz pudła rezonansowego oraz na górnym końcu. W podobny sposób – rzemieniami owiniętymi dookoła szyjki – wyznaczone były progi. Na instrumencie grano plektronem. Ten typ instrumentu przetrwał na terenach Afryki Północno-Zachodniej pod nazwą gunbrī[10], i w nieco zmniejszonej gabarytowo formie pod nazwą gunībrī[11].

Perskie statuetki z VIII wieku p.n.e. przedstawiają instrumenty z krótką szyjką i małym, wąskim korpusem długości ok. 60 cm i szerokości ok. 20 cm[12][10].

W starożytnej Grecji, Rzymie i Etrurii chordofony szyjkowe występowały rzadko, a ich konstrukcja była tożsama z mezopotamską, kapadocką i egipską. Hellenowie określali trzystrunowe warianty mianem tríchordon, a pozostałe pandura[13].

 
Kobiety grające na cytrze trzystrunowej (sanxian) oraz lutni pipa

Na Dalekim Wschodzie, za czasów panowania dynastii Han (206 p.n.e–200 n.e.), grano na lutni krótkoszyjkowej nazywanej w Chinach pipa[14]. Miała korpus w kształcie gruszki, płytkie, zaokrąglone dno i drewnianą płytę wierzchnią. Cztery, czasami zdwojone, jedwabne struny rozpięte były między mostkiem w dolnej części korpusu, a zamocowanymi na końcu szyjki kołkami w kształcie smukłych stożków zwróconych podstawami na zewnątrz. Na instrumencie grano plektronem lub palcami, skracając tylko jedną lub dwie struny; pozostałe rezonowały[15][10].

W pierwszych wiekach pierwszego tysiąclecia n.e. w Indiach Północno-Zachodnich pojawiła się lutnia krótkoszyjkowa – instrument ze zwężającym się ku górze i przechodzącym w krótką szyjkę drewnianym korpusie. Odmiennie niż na wcześniejszych instrumentach długoszyjkowych, melodię realizowano wykorzystując na ogół wszystkie struny. Lutnia ta miała cztery do pięciu strun i charakterystyczne głębokie, księżycowe wcięcia, po obu stronach korpusu. Ten typ korpusu przetrwał w kulturze instrumentów indyjskich, afgańskich i pamirskich, a we współczesnym instrumentarium wcięcia rozwinęły się do głębokich rynien jak w rabaabie i w sarodzie[12].

Chińska pipa dotarła do Japonii kilka wieków później i – przyjmując kilka zbliżonych form konstrukcyjnych – zakorzeniła się w kulturze pod nazwą biwa[16][17].

 
Kobieta grająca na lutni gekkin

Około 500 n.e., na terenach Azji Środkowej i Wschodniej wykształciła się krótkoszyjkowa płaska lutnia z okrągłym pudłem rezonansowym zbudowanym z dwóch desek połączonych prostopadłymi ściankami bocznymi. Instrument przetrwał do współczesności na terenach Mongolii, Chin, Japonii, Wietnamu i Kambodży pod nazwą yueqin(inne języki) (jap. gekkin[18])[19]. Na Daleki Wschód dotarła również z Azji Zachodniej lutnia długoszyjkowa – odpowiednik perskiego tanburu[20] lub pierwotnej formu sitaru[21]. Instrument miał mały, obciągnięty z obu stron skórą korpus, robiony z okrągłej lub czworobocznej obręczy z drewna. Przebijał go ok. 90-centymetrowy pręt, wzdłuż którego rozciągnięte były trzy jedwabne struny. W Chinach nazywano go sanxian[22], w Japonii shamisen[23].

W Indiach przedmuzułmańskich (do VIII w.) występowały dwa rodzaje fideli z krótką, pozbawioną progów szyjką, na których grano smyczkiem – sarinda[24] i sarangi[25]. Pierwsza miała fantazyjnie uformowany korpus i trzy struny z końskiego włosia lub jelitowe. Druga, występująca głównie w Indiach północnych, wydrążona była z jednego kawałka ciężkiego drewna, miała trzy lub cztery jelitowe struny melodyczne i kilkanaście metalowych, współdrgających w trakcie gry na zasadzie rezonansu. Prymitywne formy obu instrumentów występują współcześnie na terenach Turkiestanu[26].

W średniowieczu, w Indiach muzułmańskich (po VIII w.), zakorzeniły się charakterystyczne dla tego regionu świata lutnie szerokoszyjkowe, które wyewoluowały z perskich wąskoszyjkowych tamburu(inne języki)[27] i sitaru. Indyjski sitar[21] składa się z małego, gruszkowatego korpusu z płaską, dziurkowaną płytą wierzchnią, i bardzo szerokiej szyjki z progami i bocznie osadzonymi kołkami. Ma od czterech do siedmiu strun. Indyjski tambur[20] – tamburi – gabarytami podobny jest do sitaru, ale ma wypukłą płytę wierzchnią i szyjkę pozbawioną progów. Instrumentem smyczkowym podobnym do sitaru jest fidel esrar – skrzyżowanie sitaru z sarangi[28].

Męzczyzna grający na erhu – rodzaju lutni smyczkowej huqin

Na Dalekim Wschodzie rozpowszechniła się rodzina fideli (lutni smyczkowych) o nazwie huqin(inne języki)[29]. Podróżnik i kronikarz Shen Kuo opisał te instrumenty w XI wieku. Najwcześniejsza ilustracja pochodzi z datowanego na 1105 manuskryptu Yue Shu(inne języki)[30]. Korpus huqin ma formę cienkiego walca lub sześciokątnego graniastosłupa. Na jedną z podstaw naciągnięta jest skóra spełniająca funkcję płyty rezonansowej(inne języki). Szyjka w formie pręta, bez podstrunnicy przebija korpus na wylot. Włosie smyczka przechodzi między dwiema strojonymi zazwyczaj w kwincie strunami. Gra się na huqinie trzymając go w pozycji pionowej, korpusem do dołu, naciskając struny opuszkami palców[29]. Spośród wielu typów i odmian najpopularniejszym i używanym współcześnie jest erhu[30].

 
Dalekowschodnia lutnia krótkoszyjkowa gambus

W średniowieczu, na Bliskim Wschodzie wykształciła się lutnia krótkoszyjkowa gambus(inne języki) (qanbūs, kabosa, koboz). Miała wycięty z jednego kawałka drewna korpus, zwężający się płynnie w krótką szyjkę, charakterystyczną sierpowatą, odgiętą ku tyłowi komorę kołkową z wydatnymi, bocznie osadzonymi kołkami oraz strunociąg zamocowany na dolnej „ściance” korpusu. Trzy struny zarywane były prawdopodobnie plektronem. Ten typ lutni przedostał się do Europy przez Bizancjum i Węgry, a także od strony zachodniej, przez Półwysep Iberyjski. Hiszpańscy chrześcijanie jeszcze w XIV wieku nazywali go guitarra morisca (gitara mauretańska)[31]. Instrument ewoluował przybierając w XVI wieku postać mandoli (mandory)[32] – lutni z gruszkowatym korpusem, otworem rezonansowym z rzeźbioną rozetką i długą, sierpowatą komorą kołkową[33]. W krajach bałkańskich, Rosji i Polsce rozprzestrzenił się pod nazwą kobza[34]. Do X wieku bezprogowa wersja gambusu o nazwie rebab[35], wyposażona w jedną lub dwie struny, używana była jako instrument smyczkowy[33][3].

 
Mężczyzna grający na lutni ūd

W średniowieczu, na Bliskim Wschodzie występowała lutnia ūd[36] (odpowiednik indyjskiej vina[37]) ze strunociągiem na cienkiej płycie wierzchniej, wypukłym, gruszkowatym korpusem z dwoma otworami rezonansowymi, krótką, bezprogową szyjką, bocznie osadzonymi kołkami oraz czterema parami jelitowych lub jedwabnych strun zarywanych plektronem sporządzonym z dutki pióra[33]. W Andaluzji, pod wpływem krzyżujących się wpływów wschodnich i zachodnich, instrument ulegał przeobrażeniom, formując u schyłku średniowiecza formę lutni europejskiej[38].

W średniowieczu, na obszarach kultury muzułmańskiej, występowały instrumenty smyczkowe w formie długiej szyjki o okrągłym przekroju przebijającej niewielki korpus – fidele z nanizanym rezonatorem. Miały jedną lub dwie struny[38].

Pierwsze lutnie europejskie z okresu wczesnego średniowiecza przedstawione są w psałterzu utrechckim. Są to instrumenty ze smukłą, dwu- lub trzykrotnie dłużą od korpusu szyjką z progami, wygiętą w tył komorą kołkową i pudłem rezonansowym o kształcie czary kielicha lub kwiatu tulipana. Podobny z proporcji szyjki i korpusu instrument przedstawiony jest w Złotym Psałterzu z Sankt Gallen. Hiszpańskie manuskrypty z X i XI wieku przedstawiają lutnie krótkoszyjkowe, z wąskim, gruszkowatym korpusem przechodzącym płynnie w szyjkę, na końcu której poprzecznie zamocowana jest główka z czterema kołkami[39].

 
Mężczyzna grający na fideli

Te same źródła opisują fidel[40] – smukły instrument rozmiarów dorosłego człowieka, o zarysie przypominającym butelkę, z odspodnio osadzonymi w okrągłej główce kołkami. Na takim „kontrabasie” grano głęboko wygiętym smyczkiem[41]. Głównym instrumentem smyczkowym średniowiecza stała się jego mała wersja – fidel bizantyjska(inne języki), zwana również pod nazwami lyra, viola, a później, do XVII wieku lira da braccia i lira da gamba[39]. Europejska fidel przyjęła kilka funkcjonujących jednocześnie do XV wieku form: z małym gruszkowatym korpusem (rebec, rubeba, rubella[35]), z korpusem owalnym, wykonywanym z jednego i z osobnych części (od ok. 1300), z bocznym wcięciem (talią, od XII w.) i bez niego, z szyjką wykonaną z osobnego kawałka drewna i z szyjką wyrzeźbioną z bryły korpusu. Początkowo na fideli w Europie grano na sposób wschodni – trzymając ją pionowo, szybko jednak przyjęła się technika na ramieniu[42].

Jako jednego z bezpośrednich przodków wiol i współczesnych skrzypiec wskazuje się „polskie skrzypce”[43], wzmiankowane w 1545 przez niemieckiego kompozytora Martina Agricolę w opracowaniu Musica instrumentalis deudsch, a później przez Michaela Praetoriusa w Syntagma Musicum[44].

 
Kobieta grająca na lutni 11-strunowej

Klasyczna, renesansowa lutnia europejska uformowała się na przełomie XV i XVI wieku. Wykonywany z 9 do 33 wąskich klepek spód korpusu miał szlachetnie zarysowany migdałowy kontur, krótka szyjka z ośmioma progami była wyodrębniona z korpusu i kończyła się wychyloną do tyłu i zamocowaną pod kątem prostym główką z 11 kołkami naciągającymi pięć zdwojonych i jedną pojedynczą strunę. Sporadycznie zwiększano liczbę strun i progów. W 1676 angielski lutnik Tomasz Mace(inne języki) wydał opracowanie Musick's Monument, w którym scharakteryzował cechy konstrukcyjne instrumentu pozwalające uzyskać „lutnię doskonałą”: nieco zaokrąglona podstrunnica, podstawek dystansujący struny tylko o włos od progów oraz blisko położone struny w parach, a pary oddalone tak, żeby palce lutnisty mogły precyzyjnie dociskać wybrane pozycje[45].

W Hiszpanii, z której do Europy Środkowej przywędrowała i na trzy wieki zakorzeniła się lutnia, nie zyskała ona popularności. Używano tam instrumentów o nazwie vihuela[46] – gitary vihuela de mano oraz fideli vihuela de arco. Instrumenty miały płaski i szerszy niż europejska lutnia korpus oraz sześć lub siedem podwójnych strun[45].

 
Kobieta z cytarą

Typowa, XVI-wieczna cytara miała płytki korpus z płaskimi płytami wierzchnią i spodnią, szyjkę z progami oraz metalowe struny rozpięte między umieszczonym u dołu korpusu strunociągiem, a lekko sierpowatą komorą kołkową[47]. Szyjka była węższa po stronie basowej, żeby ułatwić naciskanie strun. Tych było zazwyczaj 9 – osiem zdwojonych i jedna pojedyncza. Instrument powstał prawdopodobnie w Europie Południowej, jako rodzaj szarpanej fideli[48].

Instrumentami smyczkowymi, które zdominowały Europę w XVI wieku były viola da gamba (wiola kolanowa) oraz viola da braccio (wiola ramienna)[49][10]. Viole da gamba miały płaską płytę spodnią, wysokie, spadziste w górnej części boczki, poprzeczki wzmacniające wewnątrz korpusu, otwory rezonansowe w kształcie litery C lub płomieniste, szeroką szyjkę z jelitowymi progami i sześć lub siedem cienkich strun. Viole da braccio miały wypukłą płytę spodnią z krawędziami wystającymi poza boczki (tak samo płyta wierzchnia), niskie, prostopadłe do szyjki boczki, podłużną belkę basową wewnątrz korpusu, otwory rezonansowe w kształcie „efów”, wąską bezprogową szyjkę i cztery grube struny. Różnice konstrukcyjne sprawiały, że oba instrumenty miały znacznie różną barwę: da gamba nikłą i płaską, da braccio pełną i soczystą[50].

Europejskie instrumentarium epoki późnego średniowiecza i renesansu, ulegając w baroku przekształceniom podyktowanym głównie praktyką wykonawczą i dostosowaniem do wymogów kompozycji, uformowało znane do współczesności instrumenty smyczkowe z rodziny skrzypiec (skrzypce, altówki, wiolonczele i kontrabasy), arcylutnie i gitary[51][3][10].

Przypisy edytuj

  1. ↑ Sachs 2005 ↓, s. 445.
  2. ↑ a b c Baculewski et al. 2006 ↓, s. 155.
  3. ↑ a b c lute, [w:] Encyclopædia Britannica, 25 marca 2023 [dostęp 2023-12-22] [zarchiwizowane z adresu 2023-05-14] (ang.).
  4. ↑ chordofony, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2023-12-22] [zarchiwizowane z adresu 2023-05-29].
  5. ↑ Sachs 2005 ↓, s. 446.
  6. ↑ Baculewski et al. 2006 ↓, s. 880.
  7. ↑ Sachs 2005 ↓, s. 148, 445.
  8. ↑ Baculewski et al. 2006 ↓, s. 665.
  9. ↑ Sachs 2005 ↓, s. 73.
  10. ↑ a b c d e The development of stringed instruments, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2023-12-22] [zarchiwizowane z adresu 2023-03-13] (ang.).
  11. ↑ Sachs 2005 ↓, s. 92.
  12. ↑ a b Sachs 2005 ↓, s. 148.
  13. ↑ Sachs 2005 ↓, s. 126.
  14. ↑ Baculewski et al. 2006 ↓, s. 682.
  15. ↑ Sachs 2005 ↓, s. 176.
  16. ↑ Baculewski et al. 2006 ↓, s. 106.
  17. ↑ Sachs 2005 ↓, s. 178.
  18. ↑ Baculewski et al. 2006 ↓, s. 300.
  19. ↑ Sachs 2005 ↓, s. 203.
  20. ↑ a b Baculewski et al. 2006 ↓, s. 883.
  21. ↑ a b Baculewski et al. 2006 ↓, s. 807.
  22. ↑ Baculewski et al. 2006 ↓, s. 780.
  23. ↑ Sachs 2005 ↓, s. 204.
  24. ↑ Baculewski et al. 2006 ↓, s. 782.
  25. ↑ Baculewski et al. 2006 ↓, s. 781.
  26. ↑ Sachs 2005 ↓, s. 211.
  27. ↑ Sachs 2005 ↓, s. 241.
  28. ↑ Sachs 2005 ↓, s. 216.
  29. ↑ a b Sachs 2005 ↓, s. 202.
  30. ↑ a b Alan R. Thrasher, Jonathan P.J. Stock, Huqin, [w:] Grove Music Online, Oxford University Press, 2001, DOI: 10.1093/gmo/9781561592630.article.45369 [dostęp 2024-02-20] (ang.).
  31. ↑ Sachs 2005 ↓, s. 236.
  32. ↑ Baculewski et al. 2006 ↓, s. 520.
  33. ↑ a b c Sachs 2005 ↓, s. 238.
  34. ↑ Kamiński 1971 ↓, s. 70.
  35. ↑ a b Baculewski et al. 2006 ↓, s. 737.
  36. ↑ Baculewski et al. 2006 ↓, s. 31, 48.
  37. ↑ Baculewski et al. 2006 ↓, s. 926.
  38. ↑ a b Sachs 2005 ↓, s. 239.
  39. ↑ a b Sachs 2005 ↓, s. 259.
  40. ↑ Baculewski et al. 2006 ↓, s. 258.
  41. ↑ Sachs 2005 ↓, s. 261.
  42. ↑ Sachs 2005 ↓, s. 260.
  43. ↑ Baculewski et al. 2006 ↓, s. 303.
  44. ↑ violin family, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2023-12-22] [zarchiwizowane z adresu 2022-10-14] (ang.).
  45. ↑ a b Sachs 2005 ↓, s. 331.
  46. ↑ Baculewski et al. 2006 ↓, s. 925.
  47. ↑ Baculewski et al. 2006 ↓, s. 174.
  48. ↑ Sachs 2005 ↓, s. 332.
  49. ↑ Baculewski et al. 2006 ↓, s. 500, 926.
  50. ↑ Sachs 2005 ↓, s. 333.
  51. ↑ Sachs 2005 ↓, s. 338.

Bibliografia edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Chordofony_szyjkowe&oldid=73671719”