Wikipedia

Historia Żydów w Nowej Rudzie

Historia Żydów w Nowej Rudzie – historia niemieckich i polskich Żydów zamieszkujących Nową Rudę.

Budynek dawnej szkoły żydowskiej w Nowej Rudzie

Żydzi niemieccy edytuj

Historia obecności Żydów w Nowej Rudzie sięga XIV w. W latach 1347–1350 miejscowość była przedmiotem zastawu u kłodzkiego Żyda Schmoyela[1]. Jednak w następnym wieku wskutek działalności i kazań Jana Kapistrana, znanego jako „bicz na Hebrajczyków”, doszło i tutaj do wystąpień antysemickich. Zmusiły one kłodzkich Żydów do opuszczenia miast. Jeśli się pojawiali, to tylko przejazdem w celach handlowych.

Sytuację zmienił edykt emancypacyjny Fryderyka Wilhelma III z 1812 r. Żydzi ponownie zamieszkali w Nowej Rudzie. W XIX w. liczba mieszkańców pochodzenia żydowskiego była niewielka: 4 (1849), 20 (1895), podobnie w XX w. 14 (1905), 20 (1925), co uniemożliwiało utworzenie gminy żydowskiej. Antysemickie ustawy norymberskie oraz wydarzenia nocy kryształowej 9 listopada 1938 r., w tym spalenie kłodzkiej synagogi, stanowiącej miejsce kultu Żydów z całej ziemi kłodzkiej, skłoniły część żydowskich mieszkańców do emigracji. Ci, którzy nie uciekli, wkrótce zostali deportowani do obozów koncentracyjnych[2].

Przyjazd i obecność Żydów polskich edytuj

Po zakończeniu II wojny światowej w transportach repatriantów do Nowej Rudy zaczęli przybywać Żydzi. Proces ten rozpoczął się już na początku 1946 roku. Na teren powiatu kłodzkiego skierowano Żydów z obszaru Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, których osiedlano nie tylko w Nowej Rudzie, ale także w Dusznikach-Zdroju, Kłodzku, Ludwikowicach Kłodzkich oraz w Polanicy-Zdroju (wtedy Puszczykowie)[3].

Populacja. Spółdzielnie żydowskie edytuj

W sierpniu 1946 r. w powiecie kłodzkim mieszkało 3790 Żydów, w tym w Kłodzku 1630. W Nowej Rudzie w 1947 r. również mieszkała spora grupa 475 Żydów (231 mężczyzn i 244 kobiet)[4], w tym 50 górników zatrudnionych w miejscowej kopalni węgla kamiennego.

W 1946 r. na obszarze powiatu funkcjonowało osiem spółdzielni żydowskich, w tym po trzy w Nowej Rudzie i Kłodzku oraz po jednej w Dusznikach-Zdroju i w Ludwikowicach Kłodzkich, w których w sumie pracowało 198 osób[5].

Miejski Komitet Żydowski edytuj

Po przybyciu Żydów w miejscowościach na Dolnym Śląsku zaczęły powstawać Miejskie Komitety Żydowskie. Przewodniczącym MKŻ w Nowej Rudzie w okresie bezpośrednio powojennym był Henryk Goldberg, który w czasie podróży służbowej do Wałbrzycha, we wrześniu 1946 r., został postrzelony i zmarł miesiąc później wskutek odniesionych ran. Jego pogrzeb odbył się w Głuszycy. Obok MKŻ przy obecnej ul. Niepodległości 7/9 w maju lub czerwcu 1946 r. utworzono oddział Towarzystwa Ochrony Zdrowia Ludności Żydowskiej z ambulatorium i żłobkiem dla 30 dzieci[6].

W inwentarzu Wydziału Młodzieżowego Centralnego Komitetu Żydów w Polsce (sygnatura akt 303/XI) pod pozycją 142 (Nowa Ruda) znajdują się akta organizacyjne Miejskiego Komitetu Żydowskiego ; sprawozdania, w tym kasowe bursy; dane statystyczne; wykazy imienne wychowanków bursy i młodzieży pracującej; plan pracy bursy; spisy inwentaryzacyjne; natomiast pod pozycją 143 (Nowa Ruda) akta personalne, życiorysy wychowanków burs oraz indeks osób[potrzebny przypis].

Żydowska Szkoła Powszechna edytuj

Żydowska Szkoła Powszechna im. Szolema Alejchema[a] z przedszkolem i półinternatem w Nowej Rudzie w latach 1946–1948 mieściła się przy ul. Żeromskiego 3. Bursa młodzieżowa dla osób w wieku 14–23 lat przy Miejskim Komitecie Żydowskim w Nowej Rudzie miała siedzibę w budynku przy ul. Kłodzkiej 7/9 (obecnie ul. Niepodległości klatka 7 i 9) i istniała przez kilka lat. W 1946 r. do szkoły żydowskiej w Nowej Rudzie uczęszczało 26 dzieci, których uczyło dwoje nauczycieli, natomiast w Ludwikowicach Kłodzkich działała szkoła z wykładowym językiem hebrajskim, ze 120 uczniami[b]. Z półinternatu w 1946 r. korzystało 70 dzieci w wieku 3–17 lat pod opieką 11 osób (w tym 3 wychowawców, 2 pracowników administracji). Przedszkole istniało do 1949 r.[7]

Partie i organizacje żydowskie w Nowej Rudzie edytuj

  • Ogólnożydowski Związek Robotniczy Bund
  • Poalej Syjon
  • Ichud, który prowadził kibuc do 1949 r. Jego członkami byli żołnierze WP
  • Ha-Noar ha-Cijoni (organizacja młodzieżowa)
  • Dror, organizacja prowadziła ośrodek produktywizacji[6].

Schyłek obecności żydowskiej w Nowej Rudzie edytuj

Przez cały ten okres trwała jednocześnie masowa emigracja. Przyczynami była m.in. chęć łączenia rodzin, obawa, zwłaszcza części osób religijnych przed nadchodzącym ustrojem komunistycznym oraz strach po pogromie kieleckim w lipcu 1946 r. W wyniku paniki ok. 35 tys. Żydów opuściło Dolny Śląsk, udając się do tzw. Obozów dla osób przemieszczonych w Niemczech, Austrii i we Włoszech. W latach 1945–1948 w pobliskim Kłodzku działał obóz przejściowy Brichy, organizacji masowej i nielegalnej emigracji do Brytyjskiego Mandatu Palestyny[8]. W grudniu 1949 r. władze państwowe zlikwidowały wszystkie partie i organizacje syjonistyczne[9]. Żydowscy mieszkańcy regionu byli inwigilowani przez aparat bezpieczeństwa[10]. W regionie mieszkało ok. 30 tys. Żydów, a wyemigrowało 11 tys.[11]. Po wydarzeniach Października 1956 wyjechała również część żydowskich funkcjonariuszy władzy komunistycznej. Pozostała społeczność żydowska stopniowo odchodziła od judaizmu[10].

Zobacz też edytuj

Uwagi edytuj

  1. ↑ Szolem Alejchem – żydowski pisarz, jeden z klasyków literatury jidysz. Najbardziej znanym jego utworem są Dzieje Tewji Mleczarza (Tewje der Milchiker), na podstawie którego powstał głośny musical Skrzypek na dachu.
  2. ↑ Informacje dotyczące ilości uczniów w Ludwikowicach Kłodzkich są prawdopodobnie sporo zawyżone, ponieważ mało realne jest przebywanie w tej miejscowości tak sporej liczby dzieci w wieku szkolnym. Dodatkowo żydowscy mieszkańcy Ludwikowic byli w większości byłymi więźniami filii obozu koncentracyjnego Gross-Rosen.

Przypisy edytuj

  1. ↑ Joseph Wittig. Kronika miasta Nowa Ruda. Cz. 1. Kolebka i rozwój przestrzenny miasta Nowa Ruda, tłum. Artur Olkisz, red. Wojciech Grzybowski, Nowa Ruda: Wyd. „Maria”, 2004, s. 34–35. ISBN 83-88842-66-8.
  2. ↑ Grzybowski Henryk. Nieoczekiwane wskrzeszenie kłodzkiej synagogi. „Gazeta Prowincjonalna Ziemi Kłodzkiej”. 2016 (02), s. 25, 2016-02-02. OW Brama. [dostęp 2018-12-04]. (pol.). 
  3. ↑ Tamara Włodarczyk, Osiedle żydowskie na Dolnym Śląsku w latach 1945–1950 (na przykładzie Kłodzka), rozdz. III. Społeczność żydowska w Kłodzku w latach 1945–1950, Wrocław 2010, s. 54.
  4. ↑ Sprawozdanie Wydziału Ewidencji i Statystyki Centralnego Komitetu Żydowskiego w Polsce za kwiecień 1947 r.
  5. ↑ Rozdział III. Społeczność żydowska w Kłodzku w latach 1945–1950. Biblioteka cyfrowa. [dostęp 2014-12-30].
  6. ↑ a b Tamara Włodarczyk, Ignacy Einhorn Przewodnik po żydowskim Dolnym Śląsku. Region wałbrzyski, ISBN 978-83-65895-68-4, s. 135.
  7. ↑ Tamara Włodarczyk, Ignacy Einhorn Przewodnik po żydowskim Dolnym Śląsku. Region wałbrzyski, ISBN 978-83-65895-68-4, s. 137.
  8. ↑ Tamara Włodarczyk: Osiedle żydowskie na Dolnym Śląsku w latach 1945–1950 (na przykładzie Kłodzka) – praca magisterska, rozdział 4. [dostęp 2021-04-18]. (pol.).
  9. ↑ Tamara Włodarczyk: Osiedle żydowskie na Dolnym Śląsku w latach 1945–1950 (na przykładzie Kłodzka) – praca magisterska, rozdz. 5. [dostęp 2021-04-18]. (pol.).
  10. ↑ a b Ewa Waszkiewicz: Powstanie, rozwój i zanik skupiska Żydów na Dolnym Śląsku (1945–1968). W: Współcześni Żydzi – Polska i diaspora. Ewa Waszkiewicz (red.). Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2007, s. 13–30. ISBN 978-83-229-2899-8.
  11. ↑ Tamara Włodarczyk: Osiedle żydowskie na Dolnym Śląsku w latach 1945–1950 (na przykładzie Kłodzka) – praca magisterska, rozdział 3. [dostęp 2021-04-18]. (pol.).

Bibliografia edytuj

  • Tamara Włodarczyk, Ignacy Einhorn Przewodnik po żydowskim Dolnym Śląsku. Region wałbrzyski, ISBN 978-83-65895-68-4, s. 133–146
  • Tamara Włodarczyk, Osiedle żydowskie na Dolnym Śląsku w latach 1945–1950 (na przykładzie Kłodzka), rozdz. 3–5. Społeczność żydowska w Kłodzku w latach 1945–1950, Wrocław 2010
  • Pogrzeb Henryka Goldberga
  • Sprawozdanie Komisarza Wojewódzkiego do Spraw Produktywizacji Ludności Żydowskiej na województwo wrocławskie za okres od dnia 10 do 25 sierpnia 1946 r., APW, zespół: KW PPR, sygn. 48
  • Stan szkolnictwa CKŻP na 1 grudnia 1946 r., cyt. za: H. Datner, Szkoły Centralnego Komitetu Żydów w Polsce w latach 1944–1949, „Biuletyn ŻIH”, 1994, nr 1–3
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Historia_Żydów_w_Nowej_Rudzie&oldid=72352223”