Komenda Rejonu Uzupełnień Skierniewice
Komenda Rejonu Uzupełnień Skierniewice (KRU Skierniewice) – organ wojskowy właściwy w sprawach uzupełnień Sił Zbrojnych II Rzeczypospolitej i administracji rezerw w powierzonym mu rejonie[2].
| Historia | |
| Państwo | |
|---|---|
| Sformowanie |
1918 |
| Rozformowanie |
1939 |
| Tradycje | |
| Rodowód |
PKU Łowicz X |
| Komendanci | |
| Pierwszy |
ppłk Michał Tomaszewicz |
| Działania zbrojne | |
| wojna polsko-bolszewicka kampania wrześniowa | |
| Organizacja | |
| Dyslokacja | |
| Podległość |
OKU Łódź |
| Skład |
PKU typ II |
Historia komendy edytuj
27 listopada 1918 roku kierownik Ministerstwa Spraw Wojskowych płk. Jan Wroczyński ustanowił X Powiatową Komendę Uzupełnień w Łowiczu dla X Okręgu Wojskowego obejmującą swoją właściwością powiaty: błoński, gostyński, grójecki, kutnowski, łęczycki, łowicki, rawski, skierniewicki i sochaczewski. PKU Łowicz X została podporządkowana Okręgowej Komendzie Uzupełnień w Łodzi[3].
18 listopada 1924 roku weszła w życie ustawa z dnia 23 maja 1924 roku o powszechnym obowiązku służby wojskowej[4], a 15 kwietnia 1925 roku rozporządzenie wykonawcze ministra spraw wojskowych do tejże ustawy, wydane 21 marca tego roku wspólnie z ministrami: spraw wewnętrznych, zagranicznych, sprawiedliwości, skarbu, kolei, wyznań religijnych i oświecenia publicznego, rolnictwa i dóbr państwowych oraz przemysłu i handlu[5]. Wydanie obu aktów prawnych wiązało się z przejęciem przez władze cywilne (administracji I instancji) większości zadań związanych z przygotowaniem i przeprowadzeniem poboru[6][7]. Przekazanie większości zadań władzom cywilnym umożliwiło organom służby poborowej zajęcie się wyłącznie racjonalnym rozdziałem rekruta oraz ewidencją i administracją rezerw. Do tych zadań dostosowana została organizacja wewnętrzna powiatowych komend uzupełnień i ich składy osobowe. Poszczególne komendy różniły się między sobą składem osobowym w zależności od wielkości administrowanego terenu[8].
Zadania i nowa organizacja PKU określone zostały w wydanej 27 maja 1925 roku instrukcji organizacyjnej służby poborowej na stopie pokojowej[6]. W skład PKU Skierniewice wchodziły dwa referaty: I) referat administracji rezerw, i II) referat poborowy[6]. Nowa organizacja i obsada służby poborowej na stopie pokojowej według stanów osobowych L. O. I. Szt. Gen. 3477/Org. 25 została ogłoszona 4 lutego 1926 roku. Z tą chwilą zniesione zostały stanowiska oficerów ewidencyjnych[9][10][11].
12 marca 1926 roku została ogłoszona obsada personalna Przysposobienia Wojskowego, zatwierdzona rozkazem Dep. I L. 6000/26 przez pełniącego obowiązki szefa Sztabu Generalnego gen. dyw. Edmunda Kesslera, w imieniu ministra spraw wojskowych. Zgodnie z nową organizacją pokojową Przysposobienia Wojskowego zostały zlikwidowane stanowiska oficerów instrukcyjnych przy PKU, a w ich miejsce utworzone rozkazem Oddz. I Szt. Gen. L. 7600/Org. 25 stanowiska oficerów przysposobienia wojskowego w pułkach piechoty[12].
Od 1926 roku, obok ustawy o powszechnym obowiązku służby wojskowej i rozporządzeń wykonawczych do niej, działalność PKU Skierniewice normowała „Tymczasowa instrukcja służbowa dla PKU”, wprowadzona do użytku rozkazem MSWojsk. Dep. Piech. L. 100/26 Pob.[13]
W marcu 1930 roku PKU Skierniewice była nadal podporządkowana Dowództwu Okręgu Korpusu Nr IV w Łodzi i administrowała powiatami: łowickim, rawskim i skierniewicki[14]. W grudniu tego roku komenda posiadała skład osobowy typ II[13].
31 lipca 1931 roku gen. dyw. Kazimierz Fabrycy, w zastępstwie ministra spraw wojskowych, rozkazem B. Og. Org. 4031 Org. wprowadził zmiany w organizacji służby poborowej na stopie pokojowej. Zmiany te polegały między innymi na zamianie stanowisk oficerów administracji w PKU na stanowiska oficerów broni (piechoty) oraz zmniejszeniu składu osobowego PKU typ I–IV o jednego oficera i zwiększeniu o jednego urzędnika II kategorii. Liczba szeregowych zawodowych i niezawodowych oraz urzędników III kategorii i niższych funkcjonariuszy pozostała bez zmian[15].
19 marca 1932 roku ogłoszono nadanie Krzyża Niepodległości st. sierż. Stanisławowi Pietrzakowi z PKU Skierniewice[16][17].
1 lipca 1938 roku weszła w życie nowa organizacja służby uzupełnień, zgodnie z którą dotychczasowa PKU Skierniewice została przemianowana na Komendę Rejonu Uzupełnień Skierniewice przy czym nazwa ta zaczęła obowiązywać 1 września 1938 roku[18], z chwilą wejścia w życie ustawy z dnia 9 kwietnia 1938 roku o powszechnym obowiązku wojskowym[19]. Obok wspomnianej ustawy i rozporządzeń wykonawczych do niej, działalność KRU Skierniewice normowały przepisy służbowe MSWojsk. D.D.O. L. 500/Org. Tjn. Organizacja służby uzupełnień na stopie pokojowej z 13 czerwca 1938 roku. Zgodnie z tymi przepisami komenda rejonu uzupełnień była organem wykonawczym służby uzupełnień[20].
Komendant rejonu uzupełnień w sprawach dotyczących uzupełnień Sił Zbrojnych i administracji rezerw podlegał bezpośrednio dowódcy Okręgu Korpusu Nr IV, który był okręgowym organem kierowniczym służby uzupełnień. Rejon uzupełnień obejmował powiaty: łowicki, rawski i skierniewicki[2].
Obsada personalna edytuj
Poniżej przedstawiono wykaz oficerów zajmujących stanowisko komendanta Powiatowej Komendy Uzupełnień i komendanta rejonu uzupełnień oraz wykaz osób funkcyjnych (oficerów i urzędników wojskowych) pełniących służbę w PKU i KRU Skierniewice, z uwzględnieniem najważniejszych zmian organizacyjnych przeprowadzonych w 1926 i 1938 roku.
| Komendanci | ||
|---|---|---|
| Stopień, imię i nazwisko | Okres pełnienia funkcji | Kolejne stanowisko (dalsze losy) |
| ppłk piech. Michał Tomaszewicz[a] | 10 I 1919 – 1920[24] | |
| ppłk piech. Ludwik Postępski | 1921[25] – 1922[26] | komendant PKU Miechów |
| płk piech. Walerian Kuncewicz | 1923[27] – 30 IV 1928[28] | stan spoczynku |
| ppłk piech. Leon Jan Piątkiewicz[b] | IV 1928[30] – 31 VIII 1935[31][32] | stan spoczynku |
| mjr piech. Lucjan Józef Kępiński | 1935[33] – 1939[34] | w niemieckiej niewoli |
| Obsada pozostałych stanowisk funkcyjnych PKU w latach 1921–1925[35][36] | |||
|---|---|---|---|
| I referent | por. piech. Gedymin Zygmunt Malinowski | 1923 – XI 1925[37] | II referent |
| mjr piech. Antoni Andrusow | XI 1925[38] – II 1926[39] | kierownik I referatu PKU Łódź Powiat | |
| II referent | urzędnik wojsk. XI rangi Józef Masłowski | do 1 XII 1923[40] | OE Wieliczka PKU Kraków Powiat |
| urzędnik wojsk. XI rangi dr Kazimierz Pająk[c] | 1 XII 1923[40] | ||
| urzędnik wojsk. XI rangi / por. kanc. Stanisław Kozakiewicz | 1 XII 1923[42] – XI 1925 | zastępca kierownika kancelarii Dowództwa KOP[43] | |
| por. piech. Gedymin Zygmunt Malinowski | XI 1925 – II 1926 | kierownik I referatu | |
| oficer instrukcyjny | por. piech. Tadeusz II Pawłowski | 1923 – 1924 | |
| kpt. piech. Józef Ćwięka | II 1925[44] – II 1926[45] | 18 pp | |
| oficer ewidencyjny na powiat łowicki | urzędnik wojsk. XI rangi Piotr Cieplak | do IV 1923[46] | oficer ewidencyjny 40 pp |
| urzędnik wojsk. X rangi Mieczysław IV Ostrowski | 1 VI 1923[47] – I 1924[48] | OE Skierniewice | |
| urzędnik wojsk. XI rangi Władysław Kiwała | I – V 1924[49] | OE Stary Sambor PKU Sambor | |
| por. kanc. Ludwik Pawelec | 1924 | ||
| por. kanc. Mieczysław IV Ostrowski | III 1925 – II 1926[50] | referent | |
| oficer ewidencyjny na powiat skierniewicki | urzędnik wojsk. XI rangi Władysław Kiwała | do I 1924[48] | OE Łowicz |
| urzędnik wojsk. X rangi / por. kanc. Mieczysław IV Ostrowski | I 1924 – III 1925[51] | OE Łowicz | |
| por. kanc. Zbigniew Chowaniec | od IV 1925[52] | ||
| oficer ewidencyjny na powiat rawski | por. piech. Zygmunt Stelnicki | od V 1923[53], był w 1924 | |
| Obsada pozostałych stanowisk funkcyjnych PKU w latach 1926–1938[54][55][56][57][58] | |||
| kierownik I referatu administracji rezerw
i zastępca komendanta |
por. piech. Giedymin Zygmunt Malinowski | od II 1926 | |
| mjr piech. Hipolit Wojciechowski | III 1929[59] – III 1930[60] | komendant PKU Kamionka Strumiłowa | |
| por. piech. Giedymin Zygmunt Malinowski[d] | był w 1932 i w VI 1935 | ||
| kierownik II referatu poborowej | por. kanc. Romuald Pryda | II 1926[63] – 28 I 1929[64] | dyspozycja dowódcy OK IV |
| por. art. Jerzy Stanisław Neumann[e] | był w 1932, do VII 1935[66] | dyspozycja dowódcy OK IV | |
| referent | por. kanc. Mieczysław IV Ostrowski | II 1926 – XI 1928[67] | kierownik II referatu PKU Łask |
| por. art. Jerzy Stanisław Neumann | XI 1928[68] – ? | kierownik II referatu | |
| Obsada pozostałych stanowisk funkcyjnych KRU w latach 1938–1939[34][f] | |||
| kierownik I referatu ewidencji | kpt. adm. (piech.) Tadeusz Józef Słomczyński[g] | był w III 1939 | |
| kierownik II referatu uzupełnień | kpt. piech. Franciszek Józef Ludera[h] | był III 1939 | |
Uwagi edytuj
- ↑ Michał Tomaszewicz urodził się 23 września 1867 roku. 11 czerwca 1920 roku został zatwierdzony z dniem 1 kwietnia 1920 roku w stopniu podpułkownika, w piechocie, w grupie oficerów byłych Korpusów Wschodnich i byłej armii rosyjskiej. 26 października 1923 roku Prezydent RP Stanisław Wojciechowski zatwierdził go w stopniu tytularnego pułkownika. Na emeryturze mieszkał w Łowiczu[21][22][23]
- ↑ Ppłk piech. Leon Jan Piątkiewicz (ur. 21 czerwca 1887) został przyjęty do Wojska Polskiego z byłej c. i k. Armii. 15 lipca 1920 roku został zatwierdzony z dniem 1 kwietnia 1920 roku w stopniu majora, w piechocie, w grupie oficerów byłej armii austriacko-węgierskiej. Pełnił wówczas służbę w 10 pp[29].
- ↑ Urzędnik wojsk. XI rangi dr Kazimierz Pająk nie objął stanowiska, gdyż z dniem 30 listopada 1923 roku został zwolniony z czynnej służby[41].
- ↑ W lipcu 1929 ogłoszono przeniesienie por. Malinowskiego do DOK IV na stanowisko referenta poborowego[61]. W następnym miesiącu przydział ten anulowano[62].
- ↑ Por. art. Jerzy Stanisław Neumann w kwietniu 1928 roku został zwolniony z zajmowanego stanowiska, przeniesiony z 7 pap do kadry oficerów artylerii i przeniesiony służbowo do PKU Częstochowa na cztery miesiące w celu odbycia praktyki poborowej[65]. W listopadzie tego roku ogłoszono jego przydział do PKU Skierniewice na stanowisko referenta.
- ↑ Wykaz zawiera obsadę jednostki według stanu bezpośrednio przed rozpoczęciem mobilizacji pierwszych oddziałów Wojska Polskiego w dniu 23 marca 1939, ale już po przeprowadzeniu ostatnich awansów ogłoszonych z datą 19 marca 1939[69].
- ↑ Kpt. adm. (piech.) Tadeusz Józef Słomczyński ur. 16 lipca 1896 roku w Krakowie, w rodzinie Władysława i Heleny z domu Liptak[70]. W lutym 1923 roku był w dowództwie GO Pasławskiego. W maju 1927 został przeniesiony z 56 pp do 60 pp na stanowisko oficera PW[71]. Odznaczony Krzyżem Niepodległości (5 sierpnia 1937 roku[72]) i Srebrnym Krzyżem Zasługi. Został zweryfikowany w stopniu kapitana ze starszeństwem z 1 czerwca 1919 roku w korpusie oficerów piechoty[73]. Po kampanii wrześniowej działał w konspiracji. W czasie jakiejś łapanki Niemcy znaleźli przy nim kilka kennkart, co stało się przyczyną aresztowania. Został zamordowany przez Gestapo[70].
- ↑ Kpt. piech. Franciszek Józef Ludera (ur. 23 lutego 1897) był odznaczony Krzyżem Niepodległości, Krzyżem Walecznych (dwukrotnie) i Srebrnym Krzyżem Zasługi[74].
Przypisy edytuj
- ↑ Almanach oficerski 1923/24 ↓, s. 39.
- ↑ a b Dz.U. z 1939 r. nr 20, poz. 131.
- ↑ Dz. Rozp. MSWojsk. Nr 7 z 30 listopada 1918 roku, s. 144.
- ↑ Dz.U. z 1924 r. nr 61, poz. 609.
- ↑ Dz.U. z 1925 r. nr 37, poz. 252.
- ↑ a b c Jarno 2001 ↓, s. 169.
- ↑ Moczyński 1928 ↓, s. 393, autor użył sformułowania „wszystkie czynności przygotowawcze do poboru, jak również jego przeprowadzenie przeszły do władz administracyjnych”, co nie odpowiadało podziałowi kompetencji władz wojskowych i cywilnych, określonych we wspomnianych aktach prawa.
- ↑ Moczyński 1928 ↓, s. 393–394.
- ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Dodatek do Nr 9 z 4 lutego 1926 roku, s. 7-20.
- ↑ Moczyński 1928 ↓, s. 393, wg autora stanowiska oficerów ewidencyjnych, po krótkotrwałym przydzieleniu ich do władz administracyjnych, zostały zniesione w 1925 roku.
- ↑ Jarno 2001 ↓, s. 169, autor także datuje zniesienie stanowisk oficerów ewidencyjnych na rok 1925, co stoi w sprzeczności z ogłoszoną 4 lutego 1926 roku obsadą służby poborowej na stopie pokojowej.
- ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Dodatek do Nr 9 z 4 lutego 1926 roku, s. 1-10.
- ↑ a b Dz. Rozk. MSWojsk. Nr 40 z 23 grudnia 1930 roku, poz. 471.
- ↑ Dz.U. z 1930 r. nr 31, poz. 270.
- ↑ Dz. Rozk. MSWojsk. Nr 23 z 31 lipca 1931 roku, poz. 290.
- ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 5 z 19 marca 1932 roku, s. 201.
- ↑ M.P. z 1931 r. nr 260, poz. 352.
- ↑ Jarno 2001 ↓, s. 173.
- ↑ Dz.U. z 1938 r. nr 25, poz. 220.
- ↑ Historia WKU Suwałki ↓.
- ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 23 z 23 czerwca 1920 roku, s. 499.
- ↑ Rocznik Oficerski 1923 ↓, s. 1581.
- ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 70 z 7 listopada 1923 roku, s. 741.
- ↑ Jarno 2001 ↓, s. 41.
- ↑ Powołanie do czynnej służby wojskowej (...). „Łowiczanin”. 40, s. 7, 1921-09-30. Łowicz.
- ↑ Jarno 2001 ↓, s. 171.
- ↑ Rocznik Oficerski 1923 ↓, s. 1478.
- ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 3 z 28 stycznia 1928 roku, s. 21.
- ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 27 z 21 lipca 1920 roku, s. 594.
- ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 9 z 26 kwietnia 1928 roku, s. 157.
- ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 10 z 4 lipca 1935 roku, s. 85.
- ↑ Jarno 2001 ↓, s. 171, wg autora ppłk Piątkiewicz pozostał na stanowisku komendanta do 1936 roku.
- ↑ Jarno 2001 ↓, s. 171, wg autora mjr Kępiński został wyznaczony na stanowisko komendanta dopiero w 1937 roku, podczas gdy wymieniony oficer już od marca 1935 roku odbywał praktykę w PKU Skierniewice.
- ↑ a b Rocznik oficerski 1939 ↓, s. 857.
- ↑ Rocznik Oficerski 1923 ↓, s. 1478, 1559, 1562, 1564.
- ↑ Rocznik Oficerski 1924 ↓, s. 1347.
- ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 122 z 19 listopada 1925 roku, s. 658.
- ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 122 z 19 listopada 1925 roku, s. 657.
- ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Dodatek do Nr 9 z 4 lutego 1926 roku, s. 5.
- ↑ a b Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 66 z 16 października 1923 roku, s. 710.
- ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 2 z 11 stycznia 1924 roku, s. 8.
- ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 74 z 26 listopada 1923 roku, s. 690.
- ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 115 z 30 października 1925 roku, s. 620.
- ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 11 z 30 stycznia 1925 roku, s. 47.
- ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Dodatek do Nr 9 z 4 lutego 1926 roku, s. 9.
- ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 24 z 27 kwietnia 1923 roku, s. 275.
- ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 19 z 30 marca 1923 roku, s. 226.
- ↑ a b Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 82 z 2 stycznia 1924 roku, s. 761.
- ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 49 z 16 maja 1924 roku, s. 283.
- ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Dodatek do Nr 9 z 4 lutego 1926 roku, s. 3.
- ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 29 z 11 marca 1925 roku, s. 140.
- ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 43 z 18 kwietnia 1925 roku, s. 204.
- ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 30 z 19 maja 1923 roku, s. 280.
- ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Dodatek do Nr 9 z 4 lutego 1926 roku, s. 11.
- ↑ Rocznik Oficerski 1928 ↓, s. 115, 142, 829–830.
- ↑ Rocznik Oficerski 1932 ↓, s. 523.
- ↑ Lista starszeństwa 1933 ↓, s. 8, 85.
- ↑ Lista starszeństwa 1935 ↓, s. 8, 19, 86.
- ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 5 z 12 marca 1929 roku, s. 90.
- ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 8 z 31 marca 1930 roku, s. 103.
- ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 11 z 6 lipca 1929 roku, s. 199.
- ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 15 z 23 sierpnia 1929 roku, s. 311.
- ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Dodatek do Nr 9 z 4 lutego 1926 roku, s. 3, przeniesiony z PKU Sambor.
- ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 4 z 14 lutego 1929 roku, s. 71, 83, z dniem 31 marca 1929 roku został przeniesiony w stan spoczynku.
- ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 9 z 26 kwietnia 1928 roku, s. 148.
- ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 10 z 4 lipca 1935 roku, s. 92.
- ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 14 z 5 listopada 1928 roku, s. 363.
- ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 14 z 5 listopada 1928 roku, s. 356.
- ↑ Rocznik oficerski 1939 ↓, s. VI.
- ↑ a b Straty ↓.
- ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 15 z 23 maja 1927 roku, s. 146.
- ↑ M.P. z 1937 r. nr 178, poz. 294.
- ↑ Rocznik Oficerski 1932 ↓, s. 44, 588.
- ↑ Rocznik oficerski 1939 ↓, s. 37.
Bibliografia edytuj
- Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2019-02-09].
- Rocznik Oficerski 1923. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1923.
- Rocznik Oficerski 1924. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1924.
- Rocznik Oficerski 1928. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1928.
- Rocznik Oficerski 1932. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1932.
- Lista starszeństwa oficerów zawodowych piechoty 1 lipca 1933. Warszawa: Przegląd Piechoty, 1933.
- Lista starszeństwa oficerów zawodowych piechoty. 5 czerwca 1935. Warszawa: Dep. Piech. MSWojsk., 1935.
- Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24 zeszyt 2, dział III. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.
- Witold Jarno: Okręg Korpusu Wojska Polskiego nr IV Łódź 1918-1939. Łódź: Wydawnictwo „Ibidem”, 2001. ISBN 83-88679-10-4.
- Jarosław Kowalewski: Historia Wojskowej Komendy Uzupełnień w Suwałkach. Wojskowa Komenda Uzupełnień w Suwałkach. [dostęp 2019-05-18].
- Henryk Moczyński: Służba poborowa. W: Dziesięciolecie Odrodzenia Polskiej Siły Zbrojnej 1918–1928. Henryk Stanisław Mościcki (red.) Włodzimierz Dzwonkowski (red.) Tadeusz Bałaban (red.). Warszawa: Tadeusz Złotnicki, 1928, s. 391–394.
- Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
- Program „Straty osobowe i ofiary represji pod okupacją niemiecką”. Fundacja „Polsko-Niemieckie Pojednanie”. [dostęp 2020-05-31]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-10-11)].