Marian Turwid

Marian Turwid, właśc. Marian Turwid-Kaczmarek (ur. 28 września 1905 we Wrześni, zm. 7 grudnia 1987 w Warszawie) – polski pisarz i artysta malarz, działacz kultury w Bydgoszczy, członek Ogólnopolskiego Komitetu Frontu Jedności Narodu w 1958 roku.

Marian Turwid

Data i miejsce urodzenia	28 września 1905 Września, Cesarstwo Niemieckie
Data i miejsce śmierci	7 grudnia 1987 Warszawa, Polska Rzeczpospolita Ludowa
Miejsce spoczynku	Cmentarz Nowofarny w Bydgoszczy
Zawód, zajęcie	nauczyciel, malarz, pisarz
Odznaczenia

Życiorys

Był synem Kazimierza Kaczmarka, kupca, i Julii z Jakubowskich. Po ukończeniu szkoły powszechnej we Wrześni uczył się w gimnazjum, a następnie w Państwowym Seminarium Nauczycielskim Męskim w Gnieźnie, gdzie w 1926 zdał egzamin maturalny.

Okres międzywojenny

W 1926 r. krótko był nauczycielem w publicznej szkole powszechnej w Borzykowie w powiecie wrzesińskim. Następnie w latach 1926–1929 studiował na Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie na Wydziale Malarstwa i Rzeźby. Uczył się m.in. w pracowniach profesorów: Władysława Jarockiego, Teodora Axentowicza, Fryderyka Pautscha, Xawerego Dunikowskiego. 3 grudnia 1929 roku zdał egzamin nauczycielski z rysunku, po czym kontynuował studia do absolutorium w październiku 1930.

Od 1931 r. aż do wybuchu II wojny światowej uczył rysunku w Miejskim Katolickim Gimnazjum Żeńskim w Bydgoszczy. W 1935 r. uzyskał kwalifikacje zawodowe do nauczania rysunku jako przedmiotu głównego w szkołach średnich ogólnokształcących i seminariach nauczycielskich państwowych i prywatnych, w języku wykładowym polskim.

Obok działalności pedagogicznej brał czynny udział w ruchu artystycznym Bydgoszczy i Wielkopolski. Był przewodniczącym Związku Plastyków Pomorskich i sekretarzem Rady Artystyczno-Kulturalnej w Bydgoszczy (1937–1939). Jako pisarz i artysta debiutował na łamach „Orędownika Wrzesińskiego”. W 1926 r. ukazał się tomik legend wrzesińskich, a rok później odbyła się pierwsza wystawa jego prac malarskich we Wrześni. Wtedy też zaczął używać pseudonimu Turwid. Później zmienił nazwisko na Turwid-Kaczmarek. W latach 1931–1937 był redaktorem miesięcznika artystyczno-literackiego „Wici Wielkopolskie”.

W 1931 r. wydał tomik rysunków „Szkice portretowe” oraz portret gen. Józefa Hallera, który był pracą dyplomową wieńczącą studia na ASP w Krakowie. W 1932 r. wyszedł drukiem kolejny tomik jego poezji „Dni Wielkiej Doliny”. Niektóre jego wiersze trafiły do antologii ogólnopolskich: „Morze w poezji polskiej” (1937), „Antologia 120-u” (1939, 1947). Pisywał również artykuły poświęcone kulturze i literaturze do „Kuriera Poznańskiego”, „Dziennika Bydgoskiego”, „Gazety Bydgoskiej”, „Przeglądu Bydgoskiego” oraz sporadycznie do poznańskiego miesięcznika kulturalnego „Tęcza” i kaszubskiego „Gryfa”. Kunszt malarski pogłębiał w Paryżu (1936). Odbył również podróże artystyczne do Wiednia, Berlina i Budapesztu. Od 1930 r. był członkiem Związku Polskich Artystów Plastyków oraz Związku Literatów Polskich.

Tematem przewodnim jego artykułów, szkiców i esejów była problematyka tradycji i współczesności regionu wielkopolsko-pomorskiego. Niejeden wiersz poświęcił także Bydgoszczy. Łuczniczka, spichrze, zakole Brdy, fara, bydgoska Wenecja, wyzwoliły w nim potrzebę osobistego przymierza z architekturą miasta, jego przyrodą i mieszkańcami. Z jego osobą wiąże się obecny w latach 30. nurt organizowania w międzywojennej Bydgoszczy kultury środowiskowej, otwartej na ogólnokrajowe nurty literackie.

Okres okupacji niemieckiej

W pierwszych dniach okupacji niemieckiej był poszukiwany przez gestapo, które skonfiskowało mu pracownię z całym dorobkiem artystycznym. Jesienią 1939 r. udał się do rodzinnej Wrześni, gdzie do 1942 r. pracował w przedsiębiorstwie rodziców, a następnie w firmie niemieckiej jako malarz pokojowy (1942–1945).

Okres powojenny

W marcu 1945 r. powrócił do Bydgoszczy, gdzie został kierownikiem Oddziału Plastyki w Wydziale Kultury i Sztuki Pomorskiego Urzędu Wojewódzkiego. Był redaktorem dodatku kulturalnego Ilustrowanego Kuriera Polskiego, do którego zamawiał materiały u literatów i naukowców z całej Polski. W 1946 r. zorganizował w Bydgoszczy Państwową Szkołę Sztuk Pięknych (od 1947 Państwowe Liceum Technik Plastycznych) i był jej długoletnim dyrektorem (do 1972 r., kiedy przeszedł na emeryturę). Równocześnie od 1947 był dyrektorem Państwowego Ogniska Kultury Plastycznej w Bydgoszczy Z jego inicjatywy powstał Pomorski Dom Sztuki, w którym urządzono stały salon wystawowy plastyki przy Okręgu Pomorskim ZPAP. Od 1950 r. kierował Centralnym Biurem Wystaw Artystycznych Oddział w Bydgoszczy z delegatura w Toruniu (do 1972).

Marian Turwid był aktywnym działaczem kultury i sztuki. W 1945 współorganizował w Bydgoszczy Klub Literacko-Artystyczny (wiceprezes), Okręg Pomorski ZPAP (prezes) oraz Oddział Pomorski Związku Literatów Polskich. Był współzałożycielem i naczelnym redaktorem czasopisma „Arkona” (jednego z pierwszych obok lubelskiej „Kameny” czasopisma kulturalnego). Przez długie lata działał w Kujawsko-Pomorskim Towarzystwie Kulturalnym (1961–1983).

W latach 1945–1975 wydał blisko 700 książek autorskich oraz publikacji ogłoszonych w pismach lokalnych i centralnych. Niektóre wiersze Turwida zostały zamieszczone w almanachu „Poeci pomorscy” (1962) i w tomie „Poeci i morze” (Gdańsk 1969). W swoich utworach często obracał się wokół ludzi i spraw regionu, w którym żył i działał. Jako bydgoszczanin, radny i działacz Stronnictwa Demokratycznego zajmował się problematyką bydgoską. Pisząc sprawozdania z uroczystości otwarcia Muzeum Miejskiego po wojnie przypomniał dzieje tej instytucji. Z okazji 600-lecia miasta w 1946 r. omawiał jego dzieje i kulturę. Bronił Wenecji bydgoskiej przed próbami jej modernizacji. Wypowiadał się na temat zagospodarowania spichrzy i stworzenia muzeum regionalnego. Jego artykuły, przedmowy do katalogów i materiały publikowane w zbiorowych lokalnych wydawnictwach to kompendium wiedzy o mieście, ze szczególną koncentracją na okresie po 1945 roku.

Oprócz twórczości literackiej Marian Turwid był aktywnym artystą plastykiem. Ze 189 dzieł artysty, 125 było eksponowanych na wystawach w kraju i za granicą. Spod jego pędzla wyszły m.in. obraz olejny „Bezrobotny”, tryptyk „Madonna Panieńska” (1932), „Św. Jerzy” (1938) umieszczony w kościele garnizonowym w Bydgoszczy, liczne portrety, w tym gen. Józefa Hallera, „Portret Narzeczonej” i portrety wielu działaczy kultury w Bydgoskiem. W latach 50. w. twórczości malarskiej Turwida zaczął dominować pejzaż bydgoski. Powstały wtedy m.in. „Motyw Bydgoski Al. 1 Maja” (1954), „Motyw Bydgoski Spichrze” (1956), „Spichrze nad Brdą” (1956), „Śródmieście Bydgoszczy” (1956), „Motyw Bydgoska Fara” (1957), „Zakole Brdy” (1962), „Barki na Brdzie”, „Zakole Brdy” (1969), „Puszcza Bydgoska” (1972), „Motyw z Bazyliką” (1978).

Apolityczny do wybuchu II wojny światowej, w 1945 r. wstąpił do Stronnictwa Pracy. Od 1950 r. działał w Stronnictwie Demokratycznym. W latach 1955–1956 r. był wiceprzewodniczącym Prezydium Wojewódzkiego Komitetu SD w Bydgoszczy, a w 1963 został członkiem SD i przewodniczącym Wojewódzkiej Grupy Doradczej do Spraw Kultury oraz członkiem analogicznej grupy przy Centralnym Komitecie SD. W latach 1965–1973 był radnym Wojewódzkiej Rady Narodowej (zastępca przewodniczącego Komisji Kultury), a w 1954–1961 Miejskiej Rady Narodowej w Bydgoszczy. W latach 1957–1959 był jednym z inicjatorów i organizatorów Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego, a następnie jego członkiem. Był długoletnim działaczem Frontu Jedności Narodu, a potem członkiem Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Narodowego. Działał w Towarzystwie Wiedzy Powszechnej i szeregu organizacji i stowarzyszeń kulturalnych i naukowych. Jego zaangażowanie w sprawy kultury biografowie ocenili w sposób następujący:

"Był chyba członkiem wszystkich komisji, zespołów, komitetów w Bydgoszczy, jeśli miały one jakikolwiek związek ze sprawami kultury. (...) Był niemalże instytucją kulturalną (...)"

Prace Mariana Turwida znajdują się w zbiorach muzealnych w Bydgoszczy, Grudziądzu, Toruniu, Muzeum Dzieci Wrzesińskich, Muzeum im. Lwa Tołstoja w Moskwie, Muzeum w Reggio Emilia, w Teatrze Polskim w Bydgoszczy oraz BTN w Bydgoszczy.

Marian Turwid był od 1936 r. żonaty z Zofią Nowicką, rodowitą bydgoszczanką, wnuczką dr Władysława Piórka (Honorowego Obywatela Bydgoszczy), dziennikarką, pasjonatką kultury i sztuki. Małżeństwo było bezdzietne.

Zmarł nagle na zawał serca 7 grudnia 1987 r. Został pochowany na bydgoskim cmentarzu Nowofarnym.

Twórczość literacka

• Wiersze (1949) – tomik poetycki
• Żelazny krzyż (1959) – tom opowiadań
• Noc nad Doliną (1961) – powieść
• Wyprawy po diamenty (1966) – eseje o plastyce, uzupełnione wydanie w 1986 Przygody ze sztuką
• Dwie strony drogi (1969) – powieść, wznowiona w 1983
• Ślady burzy (1971) – tom opowiadań
• Słowa na palecie
• Między wiosnami (1974) – zbeletryzowane wspomnienia z dzieciństwa i młodości
• Pędzlem i piórem (1977) – tomiki wierszy
• W zakolu Brdy (1979) – tomiki wierszy
• Dni Wielkiej Doliny (1981) – tom opowiadań wydany z okazji 75-lecia pisarza, noszący ten sam tytuł, co pierwszy jego zbiorek poezji z 1932 r.
• Znaki przydrożne
• List z Bydgoszczy
• Przymierze z Brdą
• Niedziele bydgoskie

Ordery i odznaczenia

• Order Sztandaru Pracy II klasy (1984)
• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (1976)
• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1964)
• Złoty Krzyż Zasługi (dwukrotnie: 22 lipca 1952, 1956)
• Srebrny Krzyż Zasługi (15 listopada 1946)
• Medal 30-lecia Polski Ludowej (1975)
• Medal 40-lecia Polski Ludowej (1985)
• Medal 10-lecia Polski Ludowej (28 lutego 1955)
• Medal Komisji Edukacji Narodowej (1978)
• Odznaka 1000-lecia Państwa Polskiego (1966)
• Odznaka „Zasłużony Działacz Kultury” (1964)
• Medal „Bydgoszcz Zasłużonemu Obywatelowi” (1960)
• Medal „Za szczególne zasługi dla rozwoju woj. bydgoskiego” (1965)
• Złota Odznaka ZPAP

Nagrody

• Nagroda artystyczna miasta Bydgoszczy za całokształt działalności kulturalnej, artystycznej i plastycznej (1956)
• Wojewódzka nagroda artystyczna za całokształt twórczości literackiej i artystycznej (1959)
• „Najpopularniejszy Bydgoszczanin 1975 roku”
• Nagroda Ministra Kultury i Sztuki za całokształt działalności społecznej i artystycznej (1981)

Upamiętnienie

Od listopada 1990 r. jego imię nosi bydgoska Szkoła Podstawowa nr 16 przy ul. Koronowskiej 74. W latach 90. XX w. imieniem Mariana Turwida nazwano też skwer na osiedlu Sielanka w Śródmieściu Bydgoszczy, gdzie mieszkał, a także ulicę we Wrześni.

Bibliografia

• StanisławS. Błażejewski StanisławS., JanuszJ. Kutta JanuszJ., MarekM. Romaniuk MarekM. (red.), Bydgoski słownik biograficzny. Tom 2, Bydgoszcz 1995, s. 146–149, ISBN 83-85327-27-4, OCLC 833639603 .
• Lesław M.L.M. Bartelski Lesław M.L.M., Polscy pisarze współcześni, 1939–1991. Leksykon, Warszawa: Wydawnictwo Nauk. PWN, 1995, ISBN 83-01-11593-9, OCLC 32988159 .brak strony (książka)
• Turwid Marian, [w:] JulianJ. Krzyżanowski JulianJ. (red.), Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny. T. 2, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1986, s. 825, ISBN 83-01-01520-9, OCLC 12811084 .
• "Pięćdziesiątka ZPAP Bydgoszcz", katalog wystawowy, 2008, Bydgoszcz