Wikipedia

NGC 5128

galaktyka

NGC 5128 (również Centaurus A, PGC 46957 lub Arp 153) – galaktyka znajdująca się w gwiazdozbiorze Centaura. Została ona odkryta 29 kwietnia 1826 roku przez Jamesa Dunlopa[8]. Toczą się dyskusje na temat podstawowych właściwości tej galaktyki, takich jak typ NGC 5128 (galaktyka soczewkowata czy olbrzymia galaktyka eliptyczna)[1] oraz jej odległość (10–16 mln lat świetlnych)[3][4][5][6]. Galaktyka ta ma 60 000 lat świetlnych średnicy[7] oraz należy do grupy galaktyk M83, będąc jedną z jej głównych galaktyk.

NGC 5128
Ilustracja
Centaurus A (NGC 5128) na zdjęciu z ESO
Odkrywca

James Dunlop

Data odkrycia

29 kwietnia 1826

Dane obserwacyjne (J2000)
Gwiazdozbiór

Centaur

Typ

soczewkowata (S0) lub eliptyczna (E0)[1]

Rektascensja

13h 25m 27,615s[2]

Deklinacja

–43° 01′ 08,8″[2]

Odległość

10–16 mln ly (3–5 Mpc[3][4][5][6])

Przesunięcie ku czerwieni

0,001826[2]

Jasność obserwowana

6,6m

Rozmiary kątowe

25,7' × 20,0'

Charakterystyka fizyczna
Wymiary

∅ 60 000 ly[7]

Alternatywne oznaczenia
Centaurus A, ESO 270-9, IRAS13225-4245, MCG -7-28-1, AM 1322-424, ARP 153, PRC C-45, PGC 46957, PKS 1322-427
Mapa galaktyki
Położenie NGC 5128 w gwiazdozbiorze Centaura (centrum ilustracji)
Multimedia w Wikimedia Commons

Charakterystyka edytuj

Jest to najbliższa Ziemi galaktyka aktywna, może być obserwowana nawet przez małe teleskopy. Jest zaliczana do galaktyk Seyferta typu 2[2]. NGC 5128 jest najbliższą radiogalaktyką, stanowiącą bardzo silne źródło emisji fal radiowych. Galaktyka ta jest znacznie masywniejsza od Drogi Mlecznej.

W centrum galaktyki znajduje się supermasywna czarna dziura o masie 55 000 000 M☉[9], która wyrzuca relatywistyczny dżet, odpowiedzialny za promieniowanie rentgenowskie i radiowe. Dżety radiowe są o wiele dłuższe od dżetów rentgenowskich, które długie są na „jedynie” kilkadziesiąt tysięcy lat świetlnych. Dżety radiowe rozciągają się bowiem na ponad milion lat świetlnych długości. Zajmują one na ziemskim niebie powierzchnię kątową ponad 200 razy większą niż Księżyc w pełni[10].

Morfologia edytuj

Galaktyka ta posiada bardzo osobliwą budowę. Zdaje się wyglądać na galaktykę soczewkowatą bądź eliptyczną z wyraźnie widocznym nałożonym pasmem pyłowym przesłaniającym jej jądro. To pasmo pyłowe jest świadectwem pochłonięcia mniejszej galaktyki spiralnej bogatej w gaz, przez eliptyczną wtedy galaktykę NGC 5128, około 300 mln lat temu, co prawdopodobnie odpowiada za intensywną aktywność gwiazdotwórczą w niektórych rejonach galaktyki, szczególnie w tym właśnie paśmie pyłowym[11]. Sama galaktyka została utworzona w wyniku kolizji wielu innych galaktyk. Zawiera ona około 2000 gromad kulistych, uważanych za pozostałości po wchłonięciu mniejszych galaktyk satelitarnych[12]. Nietypową cechą tej galaktyki jest to, że materia w jej centrum tworzy dwa wyraźne ramiona spiralne; jest to pierwsza galaktyka, w której dostrzeżono taką strukturę[13].

 
NGC 5128 w promieniach X, zdjęcie z satelity Chandra, widoczny dżet długi na 30 000 lat świetlnych
 
Mozaika zdjęć w różnych długościach fal ukazuje potężne dżety materii, świadczące o aktywności supermasywnej czarnej dziury w centrum galaktyki (zdj. ESO)

Odkrycie i obserwacje edytuj

Galaktyka NGC 5128 została odkryta 29 kwietnia 1826 roku przez Jamesa Dunlopa o godzinie 22:43 podczas badań w obserwatorium w Parramatta[14][15]. Obserwacje przeprowadzono pod gołym niebem przy użyciu 9-stopowego teleskopu zwierciadlanego z 9-calowym zwierciadłem[14][15]. Dunlop opisał ją wtedy jako bardzo osobliwą mgławicę[a] podwójną, między którymi nie ma żadnego połączenia[14][15]. Taki opis wynikał z tego, że ciemny pas pyłowy galaktyki wprowadził go w błąd. Dunlop uważał, że obiekt składa się z dwóch niezależnych mgławic o podobnym kształcie, przypadkowo rozmieszczonych obok siebie, co przedstawia jego szkic znajdujący się w jego katalogu mgławic i gromad gwiazdowych w południowej hemisferze. W rzeczywistości najprawdopodobniej widział światło wychodzące z obu biegunów galaktyki, której jądro zostało zasłonięte pasem pyłowym[14]. W 1847 John Herschel dokonał dokładniejszych obserwacji galaktyki. Z jego opisu wynika, że dostrzegał, mimo zasłoniętego pasmem jądra, eliptyczny kształt „mgławicy”, jednak zdawało mu się, że całość jest przecięta na środku i dwie półowalne części „mgławicy” oddziela ciemne pasmo, kiedy w rzeczywistości była to właśnie ta zasłonięta część jądra. Opisał on galaktykę jako „dwa półowale eliptycznie uformowanej mgławicy, zdające się przecięte i oddzielone szerokim, ciemnym pasmem równoległym do większej osi mgławicy, którego pośrodku pojawia się słaba smuga światła równoległa do boków nacięcia”[16].

 
Szkic galaktyki NGC 5128 w wykonaniu Johna Herschela. Jądro galaktyki jest przysłonięte przez pas pyłowy, przez co dla Jamesa Dunlopa sprawiał wrażenie dwóch zupełnie oddzielnych obiektów, między którymi nie ma żadnego widzialnego połączenia. Herschel zauważył jednak cienką smugę światła w pasie pyłowym galaktyki

Przez następne ponad 100 lat nie interesowano się bardziej tym obiektem. Uważano go jedynie za kolejną mgławicę w naszej galaktyce[17]. Dopiero w 1949 przy użyciu radioteleskopu w Dover Heights (Australia), astronomowie John Bolton, Gordon Stanley i Bruce Slee zidentyfikowali Centaurus A jako potężną radiogalaktykę[17].

5 lat później, Walter Baade i Rudolph Minkowski dokonali obserwacji Centaurusa A w Obserwatorium Palomar w Kalifornii i zaproponowali, że osobliwa struktura galaktyki mogła być efektem kolizji NGC 5128 z mniejszą galaktyką spiralną[17].

W 1970 satelita Explorer 42 odkryła źródło promieniowania rentgenowskiego w Centaurusie A[18], a 5 lat później, obserwacje prowadzone w zakresie fal widzialnych przez teleskop CITO odkryły słabo widoczne dżety[17].


Supernowe edytuj

W galaktyce NGC 5128 zarejestrowano dwa przypadki supernowej:

Uwagi edytuj

  1. ↑ W tych czasach nie uważano, że istnieją inne galaktyki. Drogę Mleczną uważano za cały wszechświat, a obiekty, które dziś już wiemy, że są galaktykami, były uznawane za jedynie mgławice w naszej galaktyce.

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. ↑ a b Gretchen L.H. Harris, NGC 5128: The Giant Beneath, „Publications of the Astronomical Society of Australia”, 4, 27, 2007, s. 475–481, DOI: 10.1071/AS09063, Bibcode: 2010PASA...27..475H, arXiv:1004.4907 [dostęp 2020-12-19] (ang.).
  2. ↑ a b c d NGC 5128 w bazie SIMBAD (ang.)
  3. ↑ a b Laura Ferrarese i inni, The Discovery of Cepheids and a Distance to NGC 5128, „The Astrophysical Journal”, 1, 654, 2006, s. 186–218, DOI: 10.1086/506612, Bibcode: 2007ApJ...654..186F, arXiv:astro-ph/0605707 [dostęp 2020-12-19] (ang.).
  4. ↑ a b Daniel J. Majaess, The Cepheids of Centaurus A (NGC 5128) and Implications for H0, „Acta Astronomica”, 2, 60, 30 lipca 2010, s. 121–136, Bibcode: 2010AcA....60..121M, arXiv:1006.2458 [dostęp 2020-12-19] (ang.).
  5. ↑ a b Gretchen L.H. Harris, Marina Rejkuba, William E. Harris, The Distance to NGC 5128 (Centaurus A), „Publications of the Astronomical Society of Australia”, 4, 27, 2009, s. 457–462, DOI: 10.1071/AS09061, Bibcode: 2010PASA...27..457H, arXiv:0911.3180 [dostęp 2020-12-19] (ang.).
  6. ↑ a b Distance Results for NGC 5128 [online], NASA/IPAC Extragalactic Database [dostęp 2020-12-19] (ang.).
  7. ↑ a b NGC 5128 w serwisie APOD: Astronomiczne zdjęcie dnia
  8. ↑ Courtney Seligman: NGC 5128. Celestial Atlas. [dostęp 2014-08-29]. (ang.).
  9. ↑ Francis Reddy, Radio Telescopes Capture Best-Ever Snapshot of Black Hole Jets [online], National Aeronautics and Space Administration, 20 maja 2011 [dostęp 2020-12-19] [zarchiwizowane z adresu 2020-12-19] (ang.).
  10. ↑ NGC 5128 w serwisie APOD: Astronomiczne zdjęcie dnia
  11. ↑ Alice C. Quillen i inni, Spitzer observations of the dusty warped disk of Centaurus A, „The Astrophysical Journal”, 2, 645, 2006, s. 1092–1101, DOI: 10.1086/504418, Bibcode: 2006ApJ...645.1092Q, arXiv:astro-ph/0601135 [dostęp 2020-12-19] (ang.).
  12. ↑ Gromady kuliste – pozostałości po uczcie galaktyk. [w:] Astronomia.pl [on-line]. 2004-08-15. [dostęp 2015-09-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-09-03)].
  13. ↑ Split-Personality Elliptical Galaxy Holds a Hidden Spiral. ScienceDaily, 2012-10-22. [dostęp 2012-10-22]. (ang.).
  14. ↑ a b c d Peter Robertson i inni, Early Australian Optical and Radio Observations of Centaurus A, „Publications of the Astronomical Society of Australia”, 4, 27, 2010, s. 402–430, DOI: 10.1071/AS09071, Bibcode: 2010PASA...27..402R, arXiv:1012.5137 [dostęp 2020-12-19] (ang.).
  15. ↑ a b c James Dunlop, A catalogue of nebulæ and clusters of stars in the southern hemisphere, observed at Paramatta in New South Wales, „Philosophical Transactions of the Royal Society of London”, 118, 20 grudnia 1827, s. 113–151 [dostęp 2020-12-19] (ang.).Centaurus A wymieniony jest na stronie 138 i wpisany jako numer 482, a jego szkic jest widoczny na stronie 114, jako rys. 20.
  16. ↑ John Herschel, Outlines of Astronomy, 1849, s. 602.
  17. ↑ a b c d Hubble provides multiple views of how to feed a black hole [online], Hubbelsite [dostęp 2020-12-19] [zarchiwizowane z adresu 2020-12-19] (ang.).
  18. ↑ C. Stuart Bowyer i inni, Detection of X-Ray Emission from 3c 273 and NGC 5128, „The Astrophysical Journal”, 161, 1970, L1, DOI: 10.1086/180559, Bibcode: 1970ApJ...161L...1B [dostęp 2020-12-19] (ang.).
  19. ↑ List of Supernovae. [w:] IAU Central Bureau for Astronomical Telegrams [on-line]. Międzynarodowa Unia Astronomiczna. [dostęp 2014-12-14]. (ang.).
  20. ↑ Weimin Yi i inni, Tentative Spectroscopic Classification of Bright PSN in NGC 5128 (Centaurus A) [online], The Astronomer's Telegram, 9 lutego 2016 [dostęp 2020-12-19] [zarchiwizowane z adresu 2020-12-19] (ang.).

Linki zewnętrzne edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=NGC_5128&oldid=69541517”