Narocz (biał. Нарач, Naracz, ros. Нарочь, Narocz, lit. Narutis) – największe jezioro na Białorusi, położone w obwodzie mińskim, w rejonie miadzielskim, część Naroczańskiej Grupy Jezior i dorzecza rzeki Narocz. Jezioro uformowało się w wyniku ostatniego zlodowacenia. Położone jest na terenie Naroczańskiego Parku Narodowego, stanowi największy na Białorusi rejon wypoczynkowy i sanatoryjny. Narocz jest także miejscem połowu ryb i podlega zarybianiu. W okresie międzywojennym była największym jeziorem II Rzeczypospolitej.

Narocz
Нарач
ilustracja
Położenie
Państwo

 Białoruś

Lokalizacja

Naroczańska Grupa Jezior

Miejscowości nadbrzeżne

Czerewki, Pasynki, Mikolce, Hatowicze, Zanarocz

Region

Równina Narocko-Wilejska

Wysokość lustra

165 m n.p.m.

Wyspy

1

Morfometria
Powierzchnia

79,6 km² albo 80,08 km²

Wymiary
• max długość
• max szerokość


12,8 km
9,8 km

Głębokość
• średnia
• maksymalna


8,9 m
24,8 m

Długość linii brzegowej

41 km albo 44,2 km

Objętość

710 mln m³

Hydrologia
Rzeki zasilające

Skiema, Niesłucz, 16 innych strumieni

Rzeki wypływające

Narocz

Rodzaj jeziora

mezotroficzne z oznakami oligotrofii, polimiktyczne

Dorzecze

Niemen

Położenie na mapie Białorusi
Mapa konturowa Białorusi, u góry nieco na lewo znajduje się owalna plamka nieco zaostrzona i wystająca na lewo w swoim dolnym rogu z opisem „Narocz”
54°51′09″N 26°44′59″E/54,852500 26,749722
Mapka jeziora

Zdaniem W. Żuczkiewicza, nazwa „Narocz” niewątpliwie ma związek z toponimią bałtycką. W językach litewskim i łotewskim istnieje wiele słów z takim tematem wyrazu: nararusałka, narasnurek, nur i zbliżone do nich[1]. Według J. Pospiełowa, nazwa pochodzi od indoeuropejskiego hydronimicznego tematu wyrazu nar, ner, od którego pochodzi wiele innych podobnych nazw, takich jak rzeki Ner i Nara, litewskojęzyczna nazwa rzeki WiliaNeris, jezioro Niero i wiele innych[2].

Geografia

edytuj

Jezioro znajduje się w obwodzie mińskim, w rejonie miadzielskim, 4 km na zachód od miasta Miadzioł, pomiędzy wsiami Czerewki, Pasynki, Mikolce, Hatowicze i Zanarocz[3]. Położone jest na Równinie Narocko-Wilejskiej[4], należy do Naroczańskiej Grupy Jezior i stanowi część dorzecza rzeki Narocz[3] wpadającej do Wilii[4]. Narocz jest największym jeziorem na Białorusi pod względem powierzchni i objętości, jest także najszersze i ma najdłuższą linię brzegową spośród jezior w tym kraju. Jest jednak stosunkowo płytkie i nie znalazło się nawet na liście 42 najgłębszych jezior na Białorusi[5].

Lustro wody jeziora znajduje się na wysokości 165 m n.p.m.[4] Jego powierzchnia wynosi 79,6 km²[3][6] albo 80,08 km²[6]), długość – 12,8 km, szerokość maksymalna – 9,8 km[3], szerokość średnia – 6,2 km[6], głębokość maksymalna – 24,8 m[3], głębokość średnia – 8,9 m[6], długość linii brzegowej – 41 km[3] albo 44,2 km[6]. Objętość wody w Naroczy wynosi 710 mln m³, powierzchnia zlewni – 199 km²[3] albo 279 km²[6]. Do jeziora wpada krótka rzeka-przetoka Skiema z jeziora Miastro, a także 17 strumieni[3], wśród których największe to Niesłucz (obiekt melioracyjny „Prońki”) oraz strumienie bez nazw w pobliżu wsi Antonisberg, Simony, Czerewki i osiedla wczasowego Narocz. Na pobrzeżu występują liczne wyjścia wód podziemnych[6].

Niecka

edytuj

Niecka jeziora jest typu podprądowego, ma owalną formę i jest asymetryczna. Uformowała się w trakcie powstawania Grzędy Święciańskiej w okresie ostatniego zlodowacenia[4]. Stoki niecki na północy i północnym wschodzie zbudowane są z glin piaszczystych i piasków gliniastych[4], mają wysokość 45–50 m i zostały utworzone przez odnogi Grzędy Święciańskiej[3]. Od wschodu[6] do jeziora sięgają niższe[3] i łagodniej wznoszące się pagórki Grzędy Południowonaroczańskiej[4], które w części południowo-wschodniej, przy ujściu rzeki Narocz, przechodzą w nizinne bagno. Na południu i zachodzie stoki jeziora mają łagodnie opadającą lub płasko-falistą rzeźbę z częściami teras i wałów brzegowych. Zlewnia jeziora jest zalesiona w 25%[6].

Brzegi Naroczy są przeważnie niskie[3], akumulacyjne, z piaszczystymi plażami[4], na północy i północnym wschodzie[7] strome i abrazyjne, o wysokości 2–11 m[3], we wsi Hatowicze 4–5 m, w okolicach wsi Czerewki do 12 m. Także niektóre odcinki zachodniego brzegu są strome i mają wysokość 3–10 m[6]. Na południowym wschodzie brzegi są zabagnione, torfowe. Pojawiają się niewielkie[3], zbudowane z piasku i żwiru wały brzegowe o wysokości do 1 m[4], utworzone przez przybojową działalność fal i nasuwanie pokrywy lodowej[3]. Na północnym brzegu znajduje się wykonana z kamieni nawierzchnia drogowa. W pobliżu północno-wschodniego brzegu jeziora, na podwodnym wyniesieniu[6] znajduje się wyspa o powierzchni 6,2 ha, która ze względu na swoją nadzwyczajną malowniczość, a także z powodu życia na niej rzadkich zwierząt została ogłoszona pomnikiem przyrody[3].

Dno jeziora jest dość równe i na większości powierzchni ma nachylenie rzędu 1°. Na wschodzie dno ma nachylenie 5–6° i bardziej złożoną budowę z naprzemienne ułożonych pagórkowatych, pagórkowato-grzędowych i płaskich części[4], z miejscowymi wyniesieniami niemal do powierzchni (mielizny)[3]. Powierzchnia dna o głębokości do 2 m zajmuje 17% powierzchni jeziora, do 5 m – 36%, ponad 20 m – 1,8%[4]. Płycizny przy brzegu są piaszczyste, częściowo z domieszką iłu, przy stromych brzegach znajduje się dużo otoczaków i głazów[3]. Głębokowodna część dna wysłana jest krzemionkowymi i węglanowymi sapropelami i gliniasto-piaszczystymi osadami[4]. Centralna, głębokowodna część niecki charakteryzuje się układem wyniesień o głębokości 7–8 m i licznymi obniżeniami do głębokości 15–18 m[6]. Zakończony mierzeją półwysep Nanosy dzieli jezioro na północno-zachodnie Małe Ploso o głębokości do 18 m i południowo-wschodnie Wielkie Ploso o głębokości do 24,8 m na tzw. Hatowskich Jamach koło wschodniego brzegu, naprzeciwko wsi Hatowicze[3].

Hydrologia

edytuj
 
Wody jeziora Narocz

Narocz jest jeziorem polimiktycznym[6]. Jezioro zasilane jest w 62% opadami atmosferycznymi, w 29% wodami powierzchniowymi i około 9% – podziemnymi. Główną drogą odpływu jest wypływająca z jeziora rzeka Narocz, którą wydostaje się 56% wody[6]. Jezioro ma niski stopień wymiany wody[6]. Pełna jej wymiana następuje w czasie do 10 lat[4] (według innego źródła – w ciągu 10–11 lat[6]).

Parametry fizykochemiczne wody

edytuj

Narocz jest jeziorem mezotroficznym[4][6] z oznakami oligotrofii[6]. Przez cały rok woda jest w nim dobrze nasycona tlenem[3]. Mineralizacja wody wynosi do 250 mg/l[4], przejrzystość 5–7 m latem i do 9 m zimą[7], odczyn (pH) wynosi ok. 8[6], barwa wody wynosi 5–7°[8].

W latach 2006–2012 średnie nasycenie tlenem wód przy dnie wahało się od 66,9% do 84,7%, a w warstwie przypowierzchniowej od 101,1% do 103,2%. Zawartość materii organicznej wynosiła ok. 5,6 g węgla na litr, a zawiesiny ok. 0,9 mg/l. Zawartość fosforu całkowitego wahała się od 0,011 mg/l do 0,015 mg/l, z czego fosfor mineralny stanowił ok. 0,001 mg/l. Zawartość całkowitego azotu wahała się ok. 1 mg/l, z czego większość stanowił azot w formie organicznej, podczas gdy zawartość azotu azotanowego wahała się od 0,005 mg/l do 0,012 mg/l, azot amonowego wynosiła ok. 0,04 mg/l, a azotu azotynowego nie stwierdzano. Zawartość chlorofilu a wahała się od 1,19 mg/l do 1,56 mg/l. BZT5 wahało się od 0,63 mg tlenu na litr do 0,95 mg[6].

Za twardość węglanową wody Naroczy odpowiadają głównie jony wapnia. Jest średnio zmineralizowana[6]:

SO42- (mg/l) Cl- (mg/l) HCO3- (mg/l) Ca2+ (mg/l) Mg2+ (mg/l) K+ (mg/l) Na+ (mg/l) Całkowita mineralizacja (mg/l)
6,6 12,4 136,5 21,3 15,2 2,44 9,00 204,4

Klimat

edytuj

Wahania poziomu wody w jeziorze sięgają 35[4]–40[7] cm w ciągu roku, w niektóre lata do 70 cm. Lód utrzymuje się średnio przez 127 dni w roku[4], od pierwszej dekady grudnia do pierwszej dekady kwietnia, przy czym w niektóre lata południowo-wschodnie ploso jeziora zamarza dopiero w styczniu. Grubość pokrywy lodowej wynosi 50–60 cm, w niektóre lata do 80[3]–90 cm[4]. W przedłużające się wiosny pola lodowe utrzymują się do końca kwietnia, a spiętrzenia lodu przy brzegach – do maja[3]. Zimą temperatura wody na średnich głębokościach wynosi 2,5 °C[4]. Wiosną masy wodne ulegają dobremu przemieszaniu do dna, a temperatura na największych głębokościach wynosi 10–12 °C. Powierzchniowe warstwy wody mają średniomiesięczną temperaturę 8,7 °C w październiku[3], 16,9 °C w czerwcu[7], 18,9 °C w lipcu[3], 18,7 °C w sierpniu[7]. Na przełomie lipca i sierpnia woda osiąga temperaturę maksymalną wynoszącą 22 °C[4].

 
Roślinność nadbrzeżna Naroczy
 
Roślinność nadbrzeżna Naroczy

Wśród wodnej flory jeziora Narocz występuje kilkadziesiąt gatunków ściśle wodnych roślin, w tym rośliny kwiatowe i glony[3]. Zarasta ponad 20% powierzchni jeziora[7] – najsilniej Małe Ploso, w którego północno-wschodniej części szerokość pasa roślinności dochodzi do 2 km. Na Wielkim Plosie pas roślinności wynosi 50–350 m. Wzdłuż brzegów znajduje się charakterystyczna strefa przyboju fal pozbawiona roślinności, rozciągająca się od strefy wdzierania się fal do głębokości 1,5–2 m na Małym Plosie i 3,5–4 m na Wielkim Plosie. Roślinność szuwarowa, taka jak trzcina i oczeret[3], występuje w oddzielnych skupiskach o różnych rozmiarach[6], zajmuje niewielką powierzchnię jeziora – poniżej 3% i miejscami dochodzi do głębokości 1,5–2 m. Roślinność podwodna, wśród której przeważają ramienice, pokrywa około 15 km² powierzchni dna[3] i sięga do głębokości 7,5–8,0 m[6].

Makrofity

edytuj

Wśród makrofitów w jeziorze Narocz stwierdzono występowanie 28 gatunków roślin o liściach wynurzonych lub pływających i 16 gatunków zanurzonych, w tym rośliny naczyniowe, zdrojek pospolity i 9 gatunków ramienic. Dominują trzcina, oczeret, moczarka kanadyjska, osoka aloesowata, rogatek, ramienice. Badanie makrofitów szuwarowych przeprowadzone w 2004 roku wykazało powierzchnię zarastania jeziora wynoszącą 2,7 km² i suchą biomasę 2838,1 t. Badanie makrofitów podwodnych przeprowadzone w 2001 roku przez Gigiewicza, Własowa i Wynajewa wykazało powierzchnię zarastania 20,1 km² i suchą biomasę 8362,0 t[6]. Według innych źródeł wśród wodnej flory jeziora Narocz występuje 48 gatunków ściśle wodnych roślin, w tym 38 kwiatowych i 8 glonów[3].

Fitoplankton

edytuj

Wśród fitoplanktonu w jeziorze Narocz stwierdzono występowanie 188 gatunków glonów z 8 gromad, w tym: sinic – 31 gatunków, kryptomonad – 10, bruzdnic – 8, złotowiciowców – 26, okrzemek – 60, euglenin – 2, zielenic – 50 (w tym z rodziny Volvocaceae – 3, Chlorococcaceae – 36, Desmidiaceae – 10 i Ulotrichaceae – 1), różnowiciowców – 1[6].

Liczebność, mln komórek/l Biomasa, mg/l (świeża masa)
Rok 2006–2010 2011 2006–2010 2011
Małe Ploso 29,3±5,1 48,4±50,5 1,2±0,3 1,3±0,4
Wielkie Ploso 38,7±21,1 66,5±109,9 1,1±0,4 1,3±0,7

Bakterioplankton

edytuj

Bakterioplankton w jeziorze Narocz reprezentowany jest głównie przez drobne ziarenkowce, których komórki mają objętość od 0,05 do 0,06 μm³[6].

Liczebność, mln komórek/ml Biomasa, mg/l (świeża masa)
Rok 2006–2010 2011 2006–2010 2011
Średnio w całym jeziorze 2,01±0,27 1,76±0,53 0,33±0,09 0,28±0,09
 
Sielawa – jeden z rodzimych gatunków ryb w Naroczy

W Naroczy żyje 25 gatunków ryb[3], z których 19 to gatunki rodzime. Dominują wśród nich sielawa i sieja. Jezioro jest przemysłowo zarybiane takimi gatunkami, jak węgorz europejski, sazan amurski, sandacz, sieja, peluga i karaś srebrzysty[4]. Znaczenie przemysłowe mają także okoń, płoć, szczupak, ukleja, lin, miętus, krąp[3], sander[7] i inne. W otoczeniu jeziora występuje bogactwo ptaków wodnych. Zidentyfikowano miejsca gniazdowania gatunków ptaków znajdujących się w Czerwonej Księdze Republiki Białorusi: łabędzia niemego, rybitwy białoczelnej, rybołowa zwyczajnego i perkozka zwyczajnego. Na położonej na jeziorze wyspie żyją rzadkie zwierzęta i ptaki, m.in. gniazduje tam chroniona nurogęś[3].

Wśród pasożytów ptaków żyjących w Naroczy metodami molekularnymi stwierdzono występowanie odrębnego gatunku przywr z grupy Trichobilharzia ocellata. Do czasu pełnego opisania, zaproponowano nazwanie go Trichobilharzia sp. var. narochanica[9].

Makrobentos

edytuj
 
Nurogęś – gatunek gniazdujący na położonej na Naroczy wyspie

Wśród makrobentosu w jeziorze Narocz stwierdzono występowanie ogółem 121 taksonów organizmów bezkręgowych należących do jamochłonów, płazińców, obleńców, pierścienic, mięczaków, stawonogów[6].

Liczebność, tys. osobników/m² Biomasa, g/m² (świeża masa)
Rok 2006–2010 2011 2006–2010 2011
Średnio w całym jeziorze 3,0±0,5 2,3±0,1 18,3±4,6 14,6±5,0

Od lat 80. w Naroczy występuje racicznica zmienna. Rozwój jej populacji w latach 90. miał charakter inwazyjny[10].

Zooplankton

edytuj

Wśród zooplanktonu w jeziorze Narocz stwierdzono występowanie 47 gatunków, w tym 19 gatunków wioślarek, 4 gatunków widłonogów i 24 gatunków wrotków[6].

Liczebność, tys. osobników/m³ Biomasa, g/m³ (świeża masa)
Rok 2006–2010 2011 2006–2010 2011
Średnio w całym jeziorze 120,2±28,7 122,9±88,2 0,56±0,13 0,92±0,58

Turystyka i rekreacja

edytuj
 
Plaża nad jeziorem Narocz

Sprzyjające warunki klimatyczne i malownicze krajobrazy sprawiły, że wokół Naroczy powstało wiele ośrodków wypoczynkowych. W pobliżu jeziora i nad jego brzegiem działają kurort Narocz, szereg sanatoriów i domów wczasowych, a także hotele i obozy pionierskie[3]. Otoczenie jeziora od strony północno-zachodniej, a także częściowo zachodniej i południowo-zachodniej stanowią strefę rekreacyjną o nazwie Naroczańska Strefa Wypoczynkowa. W jej skład wchodzi 12 stacjonarnych obiektów, takich jak uzdrowiska, obiekty turystyczne oraz pola kempingowe „Antonisberg” i „Łagier”[6]. Nad samym brzegiem położone jest osiedle wypoczynkowe Narocz. Ogółem ośrodki wczasowe nad Naroczą i sąsiadującymi jeziorami dysponują liczbą około 1650 miejsc[7]. Wzdłuż brzegów Naroczy znajdują się plaże o łącznej długości 8,5 km. Sezon na pływanie trwa 80 dni w ciągu roku[7]. Amatorskie wędkarstwo jest płatne[6]. Ze względu na przypadki świądu pływaków[4] w pobliżu ośrodków turystycznych służby parku narodowego prowadzą monitoring cerkarii pasożytów z rodziny Schistosomatidae[11].

Ochrona środowiska

edytuj

Jezioro Narocz zostało wprowadzone przez władze Białorusi do spisu zbiorników wodnych podlegających szczególnej ochronie[12]. Znajduje się na terenie Naroczańskiego Parku Narodowego[4]. Do południowo-wschodniego brzegu jeziora sięga rezerwat hydrologiczny Czeremszyce[12]. W otoczeniu Naroczy znajduje się szereg pomników przyrody o randze państwowej[7], m.in. odsłonięta formacja geologiczna Studzieniec (na południowym wschodzie)[4] oraz półwyspy Nanosy i Czerewki[7]. Na północnym brzegu utworzono rezerwaty przyrody Niakasiecki i Pasynki[3]. Od 1946 roku prowadzone są obserwacje hydrometeorologiczne i badania obserwacyjne przez stację hydrobiologiczną Białoruskiego Uniwersytetu Państwowego[4].

Narocz jest wymieniana jako trzecie pod względem czystości jezioro na Białorusi[5]. Jednak w związku z intensyfikacją rolnictwa i zwiększeniem wpływu działalności człowieka zaobserwowano pogorszenie jego stanu ekologicznego. Uległa zmniejszeniu przejrzystość wody, zwiększyła się ilość fitoplanktonu, agresywnie rozmnażają się sinice – wskaźniki eutrofizacji jeziora, rośnie zawartość związków fosforu w wodzie[12]. Wprowadzenie ochrony obszarowej w zlewni jezior naroczańskich w połowie lat 80. XX w. sprawiło jednak, że presja antropogeniczna osłabła, a dopływ substancji biogennych powodujących eutrofizację zmniejszył się o ok. 30%[10].

Historia

edytuj
 
Pozostałości niemieckich bunkrów z okresu I wojny światowej

Jezioro Narocz przez stulecia, aż do rozbiorów, położone było na terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego i I Rzeczypospolitej. W XVIII wieku przez jezioro przebiegała granica między II i III rozbiorem. W 1793 roku do Imperium Rosyjskiego trafił wschodni brzeg Naroczy, a w 1795 roku – cały zbiornik[13]. Na początku XX wieku na brzegu jeziora zaczęły powstawać prywatne wille, zbudowano restaurację, klub jachtowy, przystań dla łodzi parowych, kursowały także wakacyjne pociągi[14].

W czasie I wojny światowej w marcu 1916 roku miała miejsce bitwa nad jeziorem Narocz – nieudana ofensywa wojsk rosyjskich na pozycje niemieckie. W jej wyniku Rosjanie ponieśli ogromne straty (78 tysięcy zabitych żołnierzy), odnosząc jedynie niewielkie, miejscowe sukcesy[15]. W latach 1920–1922 przez Narocz przechodziła granica pomiędzy Litwą Środkową i II Rzecząpospolitą. Po włączeniu Litwy Środkowej do Polski w 1922 roku jezioro znalazło się w całości na terytorium II Rzeczypospolitej[16].

W II Rzeczypospolitej

edytuj
 
Narocz w okresie II Rzeczypospolitej

W okresie międzywojennym Narocz była największym jeziorem Polski. Stanowiła wówczas centrum żeglarsko-kajakowe i ośrodek wypoczynkowy. Przez cały okres międzywojenny dojazd do Naroczy był trudny – podróż z Wilna trwała ok. 5 godzin po częściowo brukowanej, a częściowo gruntowej drodze. Na rozwój lokalnej turystyki pozytywnie wpłynął remont i przedłużenie do brzegu jeziora poniemieckiej linii kolei wąskotorowej. W lecie w okolicznych wsiach i miasteczkach wynajmowano pokoje wczasowiczom, powstawały także pensjonaty. Na przełomie lat 20. i 30. zbudowano nad jeziorem dwa schroniska. Jedno z nich, turystyczne, znajdowało się na wschodnim brzegu i należało do Towarzystwa Miłośników Jeziora Narocz. Był to drewniany budynek w stylu zakopiańskim o charakterze kurortu. Posiadał on wieżę, z której rozciągał się widok na jezioro. Drugie schronisko, szkolne, położone było w miejscowości Kupa koło Kobylnika na brzegu północno-zachodnim. Miało ono formę prostego, drewnianego budynku z elementami stylu modernistycznego. Znajdowało się w nim kilka sal, w których przyjmowano po 100 osób dziennie. Schronisko dysponowało także pięcioma żaglówkami i 40 kajakami. Nad jeziorem swój ośrodek prowadziła także Liga Morska i Kolonialna, która w latach 30. w okresie letnim organizowała tam kursy żeglarstwa śródlądowego liczące po kilkuset uczestników. Ośrodek Ligi zajmował obszar 3 ha i dysponował drewnianymi budynkami. Zimą Narocz była ośrodkiem sportów i rekreacji z użyciem bojerów[17].

Nad Naroczą swoje obozy mieli również harcerze. Pod koniec sierpnia 1936 roku odbył się tam VIII ogólnopolski Zjazd Harcerstwa Starszego. Brało w nim udział 113 uczestników, a w jego trakcie przyjęto komentarz do prawa harcerskiego dla starszych harcerzy. Co najmniej raz, około 1935 roku, miał miejsce rajd samochodowy dookoła jeziora[17]. W 1938 Kupa nad Naroczą była miejscem zakończenia I. i startu II. etapu samochodowego XI Międzynarodowego Raidu Automobilklubu Polski o Grand Prix Polski.

W 1935 roku wybuchł strajk naroczańskich rybaków, który wzbudził duże zainteresowanie w całej Polsce[17], szczególnie na Wileńszczyźnie i Polesiu[18]. Rybacy protestowali przeciwko zakazowi swobodnego połowu ryb, który był skutkiem nacjonalizacji rzek i jezior. Protesty były podsycane przez Komunistyczną Partię Zachodniej Białorusi i objęły około 40 wsi w rejonie jezior brasławskich[15]. Strajkujących poparli m.in. posłanka na Sejm z okręgu wileńskiego Wanda Pełczyńska oraz Józef Mackiewicz, który opisał protesty w reportażach w cyklu „Bunt Narocza”[17]. Mimo częściowych ustępstw ze strony władz protesty trwały aż do września 1939 roku[15].

Po II wojnie światowej

edytuj
 
Siedziba Naroczańskiego Parku Narodowego

W wyniku II wojny światowej jezioro Narocz znalazło się w Białoruskiej SRR. Pod koniec lat 50. XX wieku władze radzieckie rozpoczęły na brzegu jeziora aktywne budownictwo schronisk turystycznych i ośrodków wypoczynkowych. W 1963 roku otwarto sanatorium „Narocz”, później – ośrodek wypoczynkowy „Narocz”, dziecięcy obóz uzdrowiskowy „Zubrania” (lub po rosyjsku „Zubrionok”; pol. Żubrzyk) i inne. W latach 60. i 70. w rejonie Naroczy powstała największa strefa wypoczynkowo-uzdrowiskowa Białorusi[14]. 9 stycznia 1991 roku północna część brzegu jeziora została włączona do rezerwatu biologicznego „Pasynki”[19], a w 1999 roku całe jezioro weszło w skład Naroczańskiego Parku Narodowego[14].

W czerwcu 2011 roku białoruscy nurkowie znaleźli i sfotografowali na dnie jeziora wrak statku. Ma on długość 10 m, szerokość około 2 m, jest opancerzony, a w jego kadłubie znajduje się znacznych rozmiarów dziura. Przypuszczalnie jest to pozostałość po jednostce należącej do Imperium Rosyjskiego, która została zatopiona w czasie bitwy w 1916 roku. Statku nie udało się jednak dokładnie zidentyfikować, ponadto nie były dotąd znane żadne wzmianki historyczne o udziale rosyjskiej floty w bitwie[20].

Narocz w kulturze

edytuj
 
Fotografia jeziora autorstwa Jana Bułhaka

W 1935 roku wileński fotograf Jan Bułhak wydał książkę „Narocz. Największe jezioro w Polsce”, zawierającą artystyczne zdjęcia jeziora[21]. W 1938 roku została opublikowana książka Mieczysława Lisiewicza „Trop nad jeziorem. Opowieść naroczańska”, będąca pierwszym tomem serii „Podróże i Przygody”[22]. Trwający od 1935 do 1939 roku strajk naroczańskich rybaków był postrzegany przez wielu przedstawicieli białoruskiej mniejszości narodowej w Polsce w kontekście oporu Białorusinów przeciwko polskiej władzy, co sprawiało, że tworzyli oni dzieła kultury inspirowane tymi wydarzeniami. W latach 1935[18]–1937[15] Maksim Tank napisał białoruskojęzyczny poemat pt. „Naracz”. Jego treść została odebrana negatywnie przez polskie władze, przez co autor nie mógł wydrukować utworu w całości. Publikował go w częściach na łamach wileńskiego kwartalnika „Kałośsie”, wykreślając najbardziej kontrowersyjne fragmenty. Mimo tego, niektóre numery czasopisma z fragmentami poematu były konfiskowane przez polskie władze. Dopiero w 1940 roku, przy radzieckiej władzy, prawdopodobnie podczas pracy w Wilejce, Tankowi udało się w całości wydać tekst poematu[18]. Strajk rybaków był także tematem dla białoruskiego malarstwa po II wojnie światowej. W 1957 roku Wital Ćwirka namalował „Powstanie rybaków na jeziorze Narocz”[15]obraz olejny na płótnie o wymiarach 188 na 335 cm, który później stał się własnością Narodowego Muzeum Sztuki Republiki Białorusi[23]. Powstał także obraz autorstwa Kanstancina Charaszewicza pt. „Powstanie naroczańskich rybaków”, który zdaniem Siarhieja Chareuskiego jest jednym z najbardziej jaskrawych świadectw sztuczności tematów typu „pod uciskiem panów”[24].

Legendy

edytuj

Istnieje kilka legend zapisanych przez Walerija Iwanowa, dotyczących powstania jeziora Narocz i Naroczańskiej Grupy Jezior[3].

Legenda o powstaniu Naroczańskiej Grupy Jezior

edytuj

Dawno temu na ziemiach wokół Miadzioła nie było jezior, a wszędzie tylko rósł gęsty, głuchy las. Wśród lasu w chatce mieszkał leśnik ze swoją córką Galiną. Dziewczyna była niezwykłą pięknością o długich, jasnych niczym len włosach i ogromnych niebieskich oczach. Na wieść o jej niezwykłej urodzie przybywało wielu adoratorów i swatów, by proponować małżeństwo. Wszyscy jednak spotykali się z odmową, ponieważ Galina kochała Wasilka – silnego i dobrego chłopaka, mistrza wszelkich rzemiosł. Pewnego razu Wasilek podarował Galinie lusterko, mówiąc jej, by go pilnowała, gdyż odlane zostało ze źródlanych ziarenek piasku i posiada magiczną moc – jeśli w nie spojrzy, zobaczy swój los. Pewnego razu Galina spojrzała w lustro i zobaczyła jasne, czyste niebo, jezioro, wysokie fale i unoszącą się nad wodą mewę. Było wtedy lato, nic nie zapowiadało problemów dla zakochanych, a Galina niczego nie zrozumiała z wizji w lusterku[20].

Lato jednak minęło, a jesień przyniosła nieszczęście. Słudzy znanego w okolicy bogacza napadli na chatkę leśnika, zabili go, a córkę porwali i zawieźli panu. Galina płakała i rozpaczała, czekając na pomoc swojego ukochanego. I rzeczywiście, pomoc wkrótce nadeszła: Wasilek zakradł się do dworu i zabił znienawidzonego bogacza, przypadkiem jednak alarmując straż. Galina i Wasilek wskoczyli na konie i usiłowali uciec od pogoni, jednak okazało się to niemożliwe. Chłopak odprawił Galinę w stronę jej domu, a sam postanowił zmylić pogoń. Galina dotarła na koniu w miejsce, gdzie kiedyś był jej dom, teraz zastając tam jedynie pogorzelisko. W bezsilności upadła na ziemię i czekała na swojego wybranka. Czas mijał, a Wasilek nie wracał. Wówczas dziewczyna przypomniała sobie o lustrze, spojrzała w nie i zobaczyła, jak na wzgórzu leży ciało zabitego Wasilka, stoi nad nim wierny koń i krąży kruk. Dziewczyna w przerażeniu upuściła lusterko, które rozbiło się na wiele drobnych, srebrzystych okruchów. Tam, gdzie upadły odłamki, pojawiły się jeziora: Narocz, Miastro, Batoryn, Blado. Sama Galina zamieniła się natomiast w mewę. Krąży ona po dziś dzień nad jeziorem, krzycząc i wzywając swojego ukochanego[20].

Legenda o Narze

edytuj

Dawno temu na brzegu wielkiego jeziora o kryształowo czystej wodą żyła dziewczyna o imieniu Nara. Podczas zachodów Słońca lubiła ona siedzieć nad wodą na piaszczystym brzegu i śpiewać, grając na gusli. Pewnego razu śpiew Nary usłyszał pan, stary wdowiec, i zachciało mu się wziąć dziewczynę za żonę. Nara miała jednak narzeczonego i odmówiła. Wówczas słudzy pana zabili chłopaka, a dziewczynę przyprowadzili do pańskiego dworu. W noc przed ślubem Nara podpaliła pałac i spróbowała uciec. Na brzegu jeziora dogoniła ją pałacowa straż. Kiedy Nara zdała sobie sprawę, że nie zdoła uciec, rzuciła się do wody i utonęła. Od tego czasu jezioro nazywa się jej imieniem – Nara lub Narocz[20].

Przypisy

edytuj
  1. Жучкевич 1974 ↓, s. 251
  2. Поспелов 1998 ↓, s. 283
  3. a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag Блакітная…, s. 264
  4. a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x Гарэлышава i Емяльянаў 2000 ↓, s. 148
  5. a b Валерий Григорьевич Иванов: Все озера Беларуси т.1. samlib.ru, 2012-02-29. [dostęp 2018-06-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-10-21)]. (ros.).
  6. a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad Нарочь. Naroczański Park Narodowy. [dostęp 2018-11-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-11-01)]. (ros.).
  7. a b c d e f g h i j k Туристская…, s. 383–384
  8. Озёра Мядельского района [online] (ros.).
  9. Г. Г. Хрисанфова, А. А. Лопаткин, В. В. Мищенков, Е. А. Хейдорова, Т. Е. Дороженкова, Т. В. Жукова,А. П. Рысков, С. К. Семёнова. Генетическая изменчивость птичьих шистосом (класс Trematoda, сем. Schistosomatidae) озера Нарочь: идентификация нового вида в группе Trichobilharzia ocellata. „Доклады Академии Наук”. 5 (428), s. 698–702, 2009. ISSN 0869-5652. (ros.). 
  10. a b Татьяна Васильевна Жукова i inni, Температурный режим Нарочанских озёр на фоне многолетних климатических изменений [pdf], „Вестник БГУ. Серия 2, Химия. Биология. География” (2), 2014, s. 26-35 (ros.).
  11. Т. В. Жукова , Е. И. Бычкова, Т. Е Дороженкова, В. С. Люштык: Церкариоз в Нарочанском курортном регионе: история исследований. W: Проблема церкариоза в Нарочанском регионе. Т. В. Жукова, В. С. Люштык (red.). Mińsk: Медисонт, 2007, s. 49-61. ISBN 978-985-6530-60-2. (ros.).
  12. a b c Блакітная…, s. 265
  13. Das ehemalige Königreich Polen, nach den Grenzen von 1772 : mit Angabe der Theilungslinien von 1772, 1793 & 1795. Hamburg, Berlin: L. Friederichsen & Co. Geographische – Verlagshandlung; (Lith. Anst. v. Leopold Kraatz), 1872. (niem.).
  14. a b c National Park Narochansky. belarus.by. [dostęp 2018-10-31]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-08-14)]. (ang.).
  15. a b c d e Энцыклапедыя…, s. 278–279
  16. Wilno,Litwa Środkowa, Kłajpeda. madrosciwojtka.blogspot.com, 2017-02-25. [dostęp 2018-10-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-10-23)].
  17. a b c d Beata Zubowicz: Narocz, największe jezioro II RP. Rzeczpospolita, 2016-09-15. [dostęp 2018-10-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-10-23)].
  18. a b c Сяргей Макарэвіч: Вілейская праўда Максіма Танка. vialejka.org, 2007-06-01. [dostęp 2018-10-31]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-07-16)]. (biał.).
  19. В. Кебич, А. Соколовский: Постановление Совета Министров Республики Беларусь от 09.01.1991 N 13. pravoby.info, 1991-01-09. [dostęp 2018-10-31]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-09-26)]. (ros.).
  20. a b c d Валерий Григорьевич Иванов: Все озера Беларуси т.4. samlib.ru, 2012-11-09. [dostęp 2018-10-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-10)]. (ros.).
  21. Jan Bułhak: Narocz. Największe jezioro w Polsce: z 38 ilustracjami autora. Wilno: nakł. Stanisława Turskiego; Polska Druk. Artystyczna „Grafika”, 1935, s. 43, seria: Wędrówki fotografa w słowie i w obrazie = Excursions d'un photographe en parole et en image / Jan Bułhak; z. 4–5.
  22. Mieczysław Lisiewicz: Trop nad jeziorem. Opowieść naroczańska. T. I. Kraków: Księgarnia Powszechna, 1938, s. 347, seria: Podróże i Przygody.
  23. Віталь Канстанцінавіч Цьвірка: Паўстаньне рыбакоў на возеры Нарач. mastaki.by, 1957. [dostęp 2018-10-31]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-11-01)]. (biał.).
  24. Сяргей Харэўскі. 100 твораў мастацтва ХХ ст.: Кастусь Харашэвіч. Пасьля навальніцы. „Nasza Niwa”. Nr 17 (138), s. 10, 1999. Siarhiej Dubawiec. Mińsk: redakcja gazety „Nasza Niwa”. ISSN 1819-1614. [dostęp 2018-10-31]. (biał.). 

Bibliografia

edytuj

Linki zewnętrzne

edytuj