Wikipedia

Pełkinie

wieś w województwie podkarpackim

Pełkinie – wieś w Polsce położona w województwie podkarpackim, w powiecie jarosławskim, w gminie Jarosław[5][4]. Leży w Dolinie Dolnego Sanu, u podnóża lessowej krawędzi Podgórza Rzeszowskiego. Przy drodze krajowej nr 77 Przemyśl-Lipnik.

Pełkinie
wieś
Ilustracja
Kościół parafialny – dawna cerkiew z 1909
Państwo

 Polska

Województwo

 podkarpackie

Powiat

jarosławski

Gmina

Jarosław

Wysokość

182-192 m n.p.m.

Liczba ludności (2021)

1773[2]

Strefa numeracyjna

16

Kod pocztowy

37-511[3]

Tablice rejestracyjne

RJA

SIMC

0603260[4]

Położenie na mapie gminy wiejskiej Jarosław
Mapa konturowa gminy wiejskiej Jarosław, po lewej znajduje się punkt z opisem „Pełkinie”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole po prawej znajduje się punkt z opisem „Pełkinie”
Położenie na mapie województwa podkarpackiego
Mapa konturowa województwa podkarpackiego, blisko centrum na prawo znajduje się punkt z opisem „Pełkinie”
Położenie na mapie powiatu jarosławskiego
Mapa konturowa powiatu jarosławskiego, po lewej znajduje się punkt z opisem „Pełkinie”
Ziemia50°03′51″N 22°37′02″E/50,064167 22,617222[1]
Multimedia w Wikimedia Commons

Prywatna wieś szlachecka, położona w województwie ruskim, w 1739 roku należała wraz z folwarkiem do klucza Jarosław Lubomirskich[6]. W latach 1975–1998 miejscowość położona była w województwie przemyskim.

Integralne części wsi Pełkinie[5][4]
SIMC Nazwa Rodzaj
0603313 Jeżyk przysiółek
0603276 Lechy część wsi
0603882 Podwórze część wsi
0603229 Wygarki część wsi

We wsi jest przystanek kolejowy Pełkinie.

Historia edytuj

Teren ten zasiedlony był już w czasach prehistorycznych o czym świadczą wykopaliska datowane na epokę brązu i epokę żelaza. Przy osadzie istniało też cmentarzysko z grobami ciałopalnymi, które świadczyły o napływie na te tereny kultury łużyckiej.

Nazwa „Pelkynye” występuje w dokumentach źródłowych w I poł. XV w., kiedy wraz z dobrami Jarosławskimi należała do Spytka z Tarnowa, wojewody sandomierskiego. W 1458 r. Jarosław wraz z Pełkiniami otrzymał Spytek Jarosławski (ok. 1536–1519), zwany też Spytkiem z Jarosławia, syn Rafała z Jarosławia, wnuk Spytka z Tarnowa. W 1462 r. Pełkinie i Kostków (obecnie część Jarosławia) sprzedane zostały za 800 grzywien braciom Janowi i Pawłowi Łysakowskim.

Przydatnym źródłem archiwalnym do poznawania historii z XVI i XVII wieku są Regestra poborowe, które zapisali poborcy podatkowi ziemi przemyskiej z lat: 1508[a], 1515[7][b], 1589[8], 1628[9], 1651[10].

W końcu XVI w. jedyną właścicielką była Zofia z Odrowążów Kostkowa (prawnuczka Spytka III, wdowa po ostatnim z Jarosławskiej linii Tarnowskich Janie Krzysztofie Tarnowskim). Jej drugi mąż, Jan Kostka, prowadził poważna działalność budowlaną, m.in. rozbudował zamek w Jarosławiu i postawił murowany pałac w Pełkiniach (1575-1580?), otoczony ozdobnym ogrodem z wodotryskami. W opisie Jarosławia i okolicy, wykonanym w 1681 roku, wymienione są dwa pałace: niedokończony nowy pałac pod wałem oraz zniszczony, stary usytuowany po prawej stronie wyjścia z nowego, nad sadzawkami. Nie jest dokładnie wiadomo, kto zaczął ów drugi pałac budować.

W 1897 roku wybrano zwierzchność gminną, której naczelnikiem został Antoni Rozlepiło, a w 267 domach, było 1564 mieszkańców[11]. W 1921 roku w Pełkiniach było 307 domów.

Podczas II wojny światowej w Pełkiniach mieścił się obóz dla jeńców radzieckich. Przebywało tu 30 tys. więźniów z których zmarło z głodu i wycieńczenia ok. 6 tys. jeńców. W 1962 roku odsłonięto cmentarz zmarłych więźniów a w 1974 roku odsłonięto pomnik ku ich czci[12].

W 1945 roku wysiedlono na Ukrainę 266 osób z 72 domów.

Pałac w Pełkiniach edytuj

 
Pałac Czartoryskich w Pełkiniach
 
Zabudowania gospodarcze przy pałacu

Budowę nowego pałacu ukończył Paweł Karol Sanguszko, który wszedł w posiadanie Pełkiń przez małżeństwo z Marianną Lubomirską (po jej śmierci w 1729 roku). Według inwentarza z 1724 r. pałac był już gotowy i bogato wyposażony. Parter i piwnice z tej budowli zachowały się do dziś w bryle pełkińskiego pałacu. Sami Sanguszkowie nie mieszkali tutaj, majątek przekazywany był w kolejne dzierżawy. W 1753 roku na podstawie transakcji kolbuszowskiej właścicielami Pełkiń zostali Czartoryscy z Sieniawy. W pałacu mieszkali w dalszym ciągu dzierżawcy, a na stałe zamieszkał w Pełkiniach w 1889 r. książę Witold Czartoryski, po ślubie z hrabiną Jadwigą z Dzieduszyckich. W 1895 r. do starego pałacu dobudowano południowe skrzydło, tzw. parkowe, według projektu lwowskiego architekta Ludwika Ramułta. Dalszą rozbudowę projektował krakowski architekt Franciszek Mączyński. Wieloczłonowy korpus pałacu z wieżyczkami, ganeczkami i tarasami utrzymany jest w eklektycznym typie szwajcarskiego zameczku.

Według starych zapisków w XVI w. istniał tu już park, przekształcany przez kolejnych właścicieli. Obecny wygląd zawdzięcza park księciu Witoldowi Czartoryskiemu, dendrologowi z zamiłowania, który powiększył jego teren (18 ha), rozciągając go na zbocze pobliskiego wzniesienia i nadał mu charakter parku krajobrazowego w stylu angielskim. W centralnej części posadzono wiele drzew obcego pochodzenia (magnolie, kasztanowce, daglezje, choina kanadyjska i inne). Rosną tu też okazałe dęby, lipy i buki oraz cisy w formach drzewiastych i kilka limb. W dolnej części parku znajdują się przestronne łąki ze stawami. W górnej części ciekawa kapliczka z XIX i XX w.

Czartoryscy rezydowali tu do 1944 roku, do reformy rolnej. W sąsiedztwie parku zachowały się pozostałości zabudowań folwarcznych z końca XIX i pocz. XX w. (rządcówka, lamus, stajnia, stodoła i domek ogrodnika).

W 2012 roku właścicielem została rodzina Czartoryskich[13]

Czas wojny edytuj

Wiosną 1941 r. na terenie wsi Niemcy urządzili obóz dla jeńców sowieckich, stalag 37. Obóz zajmował teren o powierzchni ok. 70 ha i mógł pomieścić jednorazowo do 30 000 ludzi. Był to tzw. obóz przejściowy, po krótkim pobycie jeńców wywożono stąd dalej w głąb Rzeszy, do Bełżca lub Oświęcimia. Na terenie obozu zginęła, głównie z głodu[14], bliżej nieokreślona liczba żołnierzy sowieckich. W wyniku ekshumacji wykonanej w 1944 zlokalizowano 22 masowe mogiły[14] ofiar obozu. Po wywiezieniu ostatnich jeńców wiosną 1942 obszar obozu zmniejszono, przeznaczając go dla Żydów. Podczas okupacji wieś była aktywnie zaangażowana w ruch oporu, co wielu jej mieszkańców przypłaciło życiem. W kwietniu 1942 grupa żołnierzy AK przecięła druty ogradzające obóz, umożliwiając ucieczkę ok. 70 jeńcom. W styczniu 1944 Niemcy rozstrzelali w Pełkiniach 232[14] Polaków, przywiezionych z krakowskiego więzienia Montelupich.

Dzieje najnowsze edytuj

Pałac i park przetrwały do II wojny światowej. W 1945 r. zniszczony pałac, zdewastowany park, obiekty gospodarcze i 40 ha ziemi (w południowej części wsi, zwanej Wygarki) zostały przejęte przez Referat Opieki Społecznej Urzędu Powiatowego w Jarosławiu i po remoncie adaptowane na Państwowy „Dom Pomocy Społecznej” dla Dorosłych. W 2007 roku Dom Pomocy Społecznej został przeniesiony do Sośnicy. 13 sierpnia 2012 roku pałac został zwrócony Witoldowi Czartoryskiemu[15].

Kościół edytuj

Na podstawie regestrów poborowych z 1515 roku wiadomo, że już od jakiegoś czasu przed 1515 rokiem istniała w Pełkiniach parochia greckokatolicka. Cerkiew drewniana została zbudowana w 1870 roku, przez księcia Adama Czartoryskiego[16]. Cerkiew murowana pw. Świętego Mikołaja została zbudowana w 1909 roku. Parochia greckokatolicka istniała do 1945 roku.

W 1889 roku w pałacu znajdującym się na Wygarkach zamieszkał na stałe książę Witold Czartoryski po ślubie z hrabiną Jadwigą z Dzieduszyckich, którzy byli bardzo religijni. W 1893 roku zostały sprowadzone zakonnice Służebniczki starowiejskie; również w 1893 roku zbudowano ochronkę. W 1920 roku w pałacu powstała druga kaplica

W 1945 roku w opuszczoną cerkiew zaadaptowano na kościół rzymskokatolickiej parafii w Pełkiniach, która została utworzona 28 sierpnia 1945 roku. Indultem kardynała Adama Sapiehy z 13 maja 1949 roku parafia otrzymała prawo do odpustu 3 maja (Najświętszej Maryi Panny Królowej Polski).

Osobny artykuł: Parafia Najświętszej Maryi Panny Królowej Polski w Pełkiniach.

8 lutego 1974 roku bp Ignacy Tokarczuk przyznał prawa do prowadzenia samodzielnego ośrodka duszpasterskiego.

Osobny artykuł: Parafia Matki Bożej Nieustającej Pomocy w Pełkiniach-Wygarkach.

Oświata edytuj

Osobny artykuł: Szkoła Podstawowa im. Bł. O. Michała Czartoryskiego w Pełkiniach.

Początki szkolnictwa państwowego w Pełkiniach rozpoczęły się w 1874 roku, gdy 7 czerwca 1874 roku reskryptem Rady szkolnej krajowej została zorganizowana szkoła publiczna jednoklasowa[17]. Od 1898 roku szkoła była już 2-klasowa.

W 1959 roku zbudowano nowy budynek szkolny, który w 1990 roku rozbudowano. 10 września 2006 roku oddano do użytku salę gimnastyczną i nastąpiło nadanie szkole podstawowej imienia bł. Michała Czartoryskiego[18]. W 1999 roku na mocy reformy oświaty nastąpiło przekształcenie w 6-letnią szkołę podstawową i 3-letnie gimnazjum. W 2017 roku na mocy reformy oświaty przywrócono 8-letnią szkołę podstawową.

Inne zabytki edytuj

  • Kościół parafialny pw. Marii Panny Królowej Polski (dawna cerkiew greckokatolicka pw. św. Mikołaja) murowany, zbudowany w 1909 r., restaurowany w latach 1970-1980. Wewnątrz polichromia wykonana w 1988 r. przez Zygmunta Wiglusza. Obok dzwonnica z lat 20. XX w.
  • Stara szkoła z początku XX w.
  • Drewniane domy z początków XX w.

Pomniki edytuj

  • Pomnik ofiar terroru hitlerowskiego, postawiony w 1970 roku w miejscu rozstrzelania przez Niemców 29 stycznia 1944 roku grupy 24 żołnierzy AK przywiezionych z więzienia Montelupich w Krakowie. Zbrodnia ta była odwetem za odbicie przez żołnierzy AK 19 stycznia 1944 roku ujętego członka ruchu oporu.
  • Pomnik upamiętniający męczeństwo żołnierzy radzieckich, wzniesiony w 1974 roku w pobliżu byłego obozu jenieckiego.

Urodzeni w Pełkiniach edytuj

Zobacz też edytuj

Uwagi edytuj

  1. ↑ Regestr poborowy z 1508 roku podaje dwie wzmianki o Pełkiniach: Zophia Pełczyna de bonis suis Pełkynye, m.7½ g.6 (s. 112) i Tabernae Braxantes - Pelkynye, tab. brax. m.½ (s. 121)
  2. ↑ W regestrze poborowym z 1515 roku, wzmiankowane jest słowo „pop”, które oznacza że już przed 1515 rokiem istniała w Pełkiniach Cerkiew, której duchowny płacił podatek.

Przypisy edytuj

  1. ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 98813
  2. ↑ Wieś Pełkinie w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2023-01-19], liczba ludności w oparciu o dane GUS.
  3. ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 908 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
  4. ↑ a b c GUS. Wyszukiwarka TERYT
  5. ↑ a b Rozporządzenie w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
  6. ↑ Adam Homecki, Rozwój terytorialny latyfundium Lubomirskich (starszej gałęzi rodu) w latach 1581-1754, w: Studia Historyczne, rok V, zeszyt 3 (58), 1972, s. 436.
  7. ↑ Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa. Aleksander Jabłonowski Źródła dziejowe. Tom XVIII, część I. Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym. Tom VII, część 1. Ziemie Ruskie. Ruś Czerwona (s. 135) [dostęp 2017-12-07]
    [Cytat:Pelkynye, lan. 24, tab. brax fert. pop gr. 15.]
  8. ↑ Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa. Aleksander Jabłonowski Źródła dziejowe. Tom XVIII, część I. Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym. Tom VII, część 1. Ziemie Ruskie. Ruś Czerwona (s. 19) [dostęp 2017-12-07]
    [Cytat: Villae Mattei Dunikowski - Pełkinie, lan. 15, pop¼ agr., taber.2, hort. s. agr. 20, ing. paup. 12, artif. 2.]
  9. ↑ Zdzisław Budzyński i Kazimierz Przyboś. Polska południowo-wschodnia w epoce nowożytnej. Źródła dziejowe tom I, część 1. Rejestr poborowy ziemi przemyskiej 1628 Wydawnictwo WSP. Rzeszów 1997 ISBN 83-87288-55-1 (s. 123)
    [Cytat: Pełkinie:de laneis 15 per gr 30; pop de sinagoga fl. 2; idem de 1 quarta agri gr 7/9; tabernatores 2 per gr 12; hortulanis agris carentes 20 per gr 4; inquilini pecora habentes 12 per gr 8; artifices 2 per gr 4 ..............24/5/9.]
  10. ↑ Zdzisław Budzyński i Kazimierz Przyboś. Polska południowo-wschodnia w epoce nowożytnej. Źródła dziejowe tom I, część 2. Rejestr poborowy ziemi przemyskiej 1651 Wydawnictwo WSP. Rzeszów 1997 ISBN 83-87288-55-1 (s. 90)
    [Cytat: Pełkinie: de laneis 15 per gr 30, popo de 1 quarta agri 7/9, sinagoga libera, tabernatores 2 per gr 12, hortulani in hortis 20 per gr 4, inquilini cum pecore 12 per gr 8, artifices 2 per gr 8 .............. 22/13/9.]
  11. ↑ Skorowidz Powiatu Jarosławskiego na rok 1902 (s. 59) [dostęp 2017-12-06]
  12. ↑ Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa ”Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939-1945”, Sport i Turystyka 1988, ISBN 83-217-2709-3, (s. 594)
  13. ↑ Pałac w Pełkiniach - Ziemia Jarosławska - Svidník - Serwis turystyczny [online], www.jaroslawski.pl [dostęp 2023-11-05].
  14. ↑ a b c Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa, lata wojny 1939–1945. Warszawa: Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa, 1966, s. 299.
  15. ↑ Atlas rezydencji. Pałac Czartoryskich w Pełkiniach
  16. ↑ Skorowidz Powiatu Jarosławskiego na rok 1902 (s. 104) [dostęp 2017-12-06]
  17. ↑ Skorowidz Powiatu Jarosławskiego na rok 1902 (s. 145) [dostęp 2017-12-06]
  18. ↑ Historia Szkoły

Linki zewnętrzne edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Pełkinie&oldid=73357757”