Wikipedia

Region łysogórski

Region łysogórski – jedna z dwóch podstawowych jednostek podziału geologicznego Gór Świętokrzyskich. Region łysogórski czyli północny przeciwstawia się regionowi kieleckiemu czyli południowemu[1]. W literaturze anglojęzycznej czasami używa się akronimu NHCM (ang. Northern Holy Cross Mountains)[2].

Widok z Łysej Góry ku NW, pokazujący formy geomorfologiczne, obrazujące sekwencję skalnej regionu łysogórskiego. Na pierwszym planie (gołoborze) kwarcyty kambryjskie. Dalej widoczna Dolina Wilkowska, odpowiadająca miękkim skałom ordowiku i syluru. Na horyzoncie po prawej stronie niskie wzgórza zbudowane z piaskowców dewońskich.

Definicja edytuj

Kontekst geologiczny edytuj

Góry Świętokrzyskie to obszar odsłonięć skał paleozoicznych, otoczony wychodniami skał mezozoicznych i kenozoicznych. W wąskim znaczeniu termin „Góry Świętokrzyskie” odnosi się wyłącznie do trzonu paleozoicznego przeciwstawionego mezo- i kenozoicznemu obrzeżeniu. Podział na regiony łysogórski i kielecki dotyczy trzonu paleozoicznego[3].

Cechy wyróżniające i granice edytuj

Jednostki podziału geologicznego Gór Świętokrzyskich można pojmować dwojako:

  • jako regiony facjalne, to znaczy jednostki odznaczające się podobnym wykształceniem równowiekowych utworów skalnych;
  • jako bloki tektoniczne, to znaczy jednostki oddzielone znacznymi nieciągłościami skorupy ziemskiej.

Wyróżnienie regionów facjalnych opiera się na całości obserwowalnych cech utworów skalnych. Region północny (łysogórski) odznacza się większą ciągłością sedymentacji i bardziej głębokowodnym charakterem utworów skalnych, natomiast południowy (kielecki) – większą liczbą luk sedymentacyjnych i osadami bardziej płytkowodnymi[4].

Regionom facjalnym odpowiadają jednostki tektoniczne: blok łysogórski na północy i blok małopolski na południu. Południową granicą regionu łysogórskiego jest dyslokacja świętokrzyska (uskok świętokrzyski, szew świętokrzyski)[5], rozcinająca skorupę ziemską na głębokość około 50 km i przebiegająca w przybliżeniu u południowego podnóża Łysogór[6] w kierunku WNW–ESE[7]. Ku północy utwory paleozoiczne regionu łysogórskiego (łysogórsko-radomskiego, choć czasami od regionu łysogórskiego odróżnia się strefę radomsko-kraśnicką[8]) zapadają pod skały młodsze; północną granicą bloku łysogórskiego jest strefa Teisseyre'a-Tornquista[9].

W różnych okresach dziejów Ziemi granica między regionami facjalnymi łysogórskim i kieleckim znajdowała się na linii dyslokacji świętokrzyskiej lub na południe od niej[1] (najdalej na południe w famenie)[10].

Historia badań edytuj

Pierwsze obserwacje na temat zróżnicowania facjalnego dewonu środkowego Gór Świętokrzyskich przedstawił Dymitr Sobolew[11]. Formalnie region łysogórski wyróżnił Jan Czarnocki[12].

W drugiej połowie XX wieku, po rozpowszechnieniu się tektoniki płyt, możliwe stało się podjęcie zagadnienia interpretacji zróżnicowania facjalnego jako wyrazu różnic w historii paleogeograficznej odpowiednich obszarów[13], jednak dotychczas nie uzyskano w całości zadowalającego rozwiązania[2].

Paleozoik łysogórski edytuj

Profil edytuj

W regionie łysogórskim występuje najbardziej kompletny profil paleozoiku w południowej Polsce, od środkowego kambru po najwyższy dewon, z jedną luką w dolnym ordowiku. W części dolnego dewonu występują osady lądowe, jednak nie ma luki[14][8].

Z wydzieleń litostratygraficznych ograniczonych do regionu łysogórskiego można wymienić środkowodewońską formację skalską z bogatą fauną[15][16].

Podział na jednostki niższego rzędu edytuj

Region łysogórski można podzielić na trzy jednostki tektoniczne (od południa ku północy): jednostkę (lub monoklinę) łysogórską, synklinę bodzentyńską i antyklinę bronkowicko-wydryszowską[8].

Interpretacja paleogeograficzna edytuj

W dewonie blok łysogórski i małopolski były już na pewno połączone[13] i znajdowały się na południowym szelfie Laurosji[17]. Natomiast to, czy przed dewonem ich ewolucja tektoniczna przebiegała razem czy osobno oraz jaki był stosunek bloku łysogórskiego do paleokontynentu Baltiki, jest ciągle kwestią sporną[18][2]. Region łysogórski interpretowano jako część kratonu wschodnioeuropejskiego, terran kaledoński, obszar fałdowań kaledońskich lub obszar fałdowań waryscyjskich[7].

Przypisy edytuj

  1. ↑ a b Michał Szulczewski, Depositional evolution of the Holy Cross Mts. (Poland) in the Devonian and Carboniferous - a review, „Geological Quarterly”, 39 (4), 1995, s. 471–488, ISSN 1641-7291 [dostęp 2024-02-08] (ang.).
  2. ↑ a b c D.K. Niezabitowska, R. Szaniawski, The Holy Cross Mountains (Poland) terranes palaeoposition and depositional environment in Silurian—new insights from rock magnetic studies, „Geophysical Journal International”, 234 (3), academic.oup.com, 2023, s. 1531–1549 [dostęp 2024-02-08].
  3. ↑ Zbigniew Kotański, Przewodnik geologiczny po Górach Świętokrzyskich, Warszawa: Wydawnictwa Geologiczne, 1959.
  4. ↑ Michał Szulczewski, Główne regiony facjalne w paleozoiku Gór Świętokrzyskich, „Przegląd Geologiczny”, 25 (8-9), 1977, s. 428, ISSN 0033-2151 [dostęp 2024-02-08] (pol.).
  5. ↑ Marek Narkiewicz, Geologiczna historia Polski, Wydanie 1, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2020, ISBN 978-83-235-4258-2, OCLC 1164120435 [dostęp 2024-02-08].
  6. ↑ Zrozumieć Ziemię — Wycieczki — Góry Świętokrzyskie — Trochę teorii [online], Państwowy Instytut Geologiczny [dostęp 2024-02-08].
  7. ↑ a b J Lamarche i inni, Variscan tectonics in the Holy Cross Mountains (Poland) and the role of structural inheritance during Alpine tectonics, „Tectonophysics”, 313 (1), 1999, s. 171–186, DOI: 10.1016/S0040-1951(99)00195-X, ISSN 0040-1951 [dostęp 2024-02-09].
  8. ↑ a b c Ewa Stupnicka, Geologia regionalna Polski, Wyd. 2 zm., Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1997, ISBN 978-83-230-9830-0 [dostęp 2024-02-08].
  9. ↑ J. A Winchester, Palaeozoic amalgamation of Central Europe: new results from recent geological and geophysical investigations, „Tectonophysics”, 360 (1), Geophysical Investigations og the Trans-European Suture Zone II, 2002, s. 5–21, DOI: 10.1016/S0040-1951(02)00344-X, ISSN 0040-1951 [dostęp 2024-02-09].
  10. ↑ Jan Czarnocki, Prace geologiczne. T. II, Geologia regionu łysogórskiego. Stratygrafia i tektonika Gór Świętokrzyskich, z. 1, „Prace Instytutu Geologicznego”, 18, 1957, s. 1–138.
  11. ↑ D. Sobolew, Средній девонъ Кѣлецко-Сандомирскаго кряжа, „Materialien zur Geologie Russlands”, 24, 1909, s. 41–536.
  12. ↑ J. Czarnocki, Stratygrafja i tektonika Gór Świętokrzyskich, „Prace Towarzystwa Naukowego Warszawskiego”, 28, 1919, s. 1–172.
  13. ↑ a b Michał Szulczewski, Ewolucja środowisk depozycyjnych w dewonie świętokrzyskim i jej uwarunkowania, [w:] Stanisław Skompski, Anna Żylińska (red.), LXXVII Zjazd Naukowy Polskiego Towarzystwa Geologicznego – Ameliówka k. Kielc, 28–30 czerwca 2006 r. Procesy i zdarzenia w historii geologicznej Gór Świętokrzyskich, Warszawa: Państwowy Instytut Geologiczny, 2006, s. 56–62.
  14. ↑ Włodzimierz Mizerski, Holy Cross Mountains in the Caledonian, Variscan and Alpine cycles — major problems, open questions, „Przegląd Geologiczny”, 52 (8/2), 2004, s. 774–779, ISSN 0033-2151 [dostęp 2024-02-09] (ang.).
  15. ↑ G. Racki i inni, Middle Devonian Skały Formation in the Holy Cross Mountains (Poland) – formal description and subdivision based on new field data, „Annales Societatis Geologorum Poloniae”, 92 (4), 2022, s. 425–444 [dostęp 2024-02-08].
  16. ↑ Adam T. Halamski, Palaeobiogeographical signature of the Middle Devonian Łysogóry Region brachiopod fauna, David A.T. Harper, Sarah L. Long, Claus Nielsen (red.), t. 54, Wiley-Blackwell, luty 2008, s. 87–98, DOI: 10.18261/9781405186643-2008-10, ISBN 978-1-4051-8664-3 [dostęp 2024-02-08] (ang.).
  17. ↑ Jan Golonka i inni, Palaeozoic palaeogeography of the East European Craton (Poland) in the framework of global plate tectonics, „Annales Societatis Geologorum Poloniae”, 89 (4), 2019, 381–403, doi: 10.14241/asgp.2019.16 [dostęp 2024-02-09] (ang.).
  18. ↑ Ewa Krzemińska, Leszek Krzemiński, Epizody magmowe w Górach Świętokrzyskich – nowe dane o populacjach cyrkonu różnego wieku, „Biuletyn Państwowego Instytutu Geologicznego”, 474, 2019, s. 43–58, DOI: 10.5604/01.3001.0013.0839.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Region_łysogórski&oldid=72818821”