Smardz jadalny
Smardz jadalny, smardz zwyczajny (Morchella esculenta (L.) Pers.) – gatunek grzybów należący do rodziny smardzowatych (Morchellaceae)[1].
| |
| Systematyka | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Typ | |
| Klasa | |
| Rząd | |
| Rodzina | |
| Rodzaj | |
| Gatunek |
smardz jadalny |
| Nazwa systematyczna | |
| Morchella esculenta (L.) Pers. Syn. Met. Fung. 2: 618 (Getynga, 1801) | |
| Zasięg | |
| |
Systematyka edytuj
Pozycja w klasyfikacji według Index Fungorum: Morchella, Morchellaceae, Pezizales, Pezizomycetidae, Pezizomycetes, Pezizomycotina, Ascomycota, Fungi[1].
Jest to gatunek typowy rodzaju smardz (Morchella). Zgodnie z zasadami nomenklatury botanicznej (dotyczącej także grzybów) przyjęto, że gatunek ten został poprawnie zdiagnozowany taksonomicznie po raz pierwszy przez Karola Linneusza (jako Phallus esculentus) w Species Plantarum w 1753 r. Do rodzaju Morchella został przeniesiony przez Christiana Persoona w Synopsis methodica fungorum w 1801 r.[2] i zatwierdzony przez Eliasa Friesa w Systema mycologicum II w 1822 r.[3]
Ma ok. 100 synonimów naukowych. Niektóre z nich:
- Helvella esculenta (L.) Sowerby 1797
- Morchella conica Pers. 1818
- Morchella conica var. angusticeps Peck 1912
- Morchella esculenta var. rotunda (Fr.) I.R. Hall 1998
- Morchella esculenta var. umbrina (Boud.) S. Imai 1954
- Morchella esculenta var. vulgaris (Pers.) A. Gennari 2000
- Morchella esculenta var rotunda Pers. 1801
- Morchella esculenta ß vulgaris Pers. 1801
- Morchella rotunda (Pers.) Boud. 1897
- Morchella rotunda var. cinerea Boud. 1897
- Morchella rotunda var. esculenta (L.) Jacquet. 1985
- Morchella umbrina Boud. 1897
- Morchella vulgaris (Pers.) Boud. 1897
- Morellus esculentus (L.) Eaton 1818
- Phallus esculentus L. 1753
- Phallus esculentus L. 1753, var. esculentus[4].
Morfologia edytuj
Przeważnie wysokości 3–10 cm i 3–7 cm średnicy, barwy beżowej lub ochrowej (czasami szara lub prawie czarna), o owalnym lub stożkowatym pokroju (pusta w środku), przyrośnięta do trzonu, z nieregularnymi alweolami (wnękami) na powierzchni, między którymi żeberka ułożone są w sposób niewyróżniający żadnego kierunku[5][6].
Długości 2–6 cm i 2–4 cm średnicy. Barwy kremowej, żółtej lub białawy, pusty w środku, o powierzchni chropowatej lub ziarnistej. U dojrzałych owocników podstawa trzonu jest rozszerzona i pofałdowana[5].
Białawy, kruchy, o woskowatej konsystencji, łagodnym smaku i korzennej woni[5].
Eliptyczne, gładkie, o wymiarach 16–23 × 11–14 μm, o powierzchni często pokrytej kropelkami. Wysyp zarodników jest barwy żółtoochrowej[5].
- Gatunki podobne
- piestrzenica kasztanowata (Gyromitra esculenta) i piestrzenica olbrzymia (Gyromitra gigas) – mają główkę nie tak wydłużoną, ale szeroką i mózgowato pofałdowaną[7],
- smardz grubonogi (Morchella crassipes) – jest większy i ma gruby trzon, który ponadto jest górą ziarnisty i brodawkowaty[7].
Występowanie i siedlisko edytuj
Występowanie smardza jadalnego potwierdzono na wszystkich kontynentach poza Antarktydą. Najwięcej stanowisk podano w Europie, występuje tu na całym jej obszarze[8]. W Polsce jest rzadki. W Czerwonej liście roślin i grzybów Polski ma status R – gatunki rzadkie[9]. Występuje na terenie całego kraju, do 2020 r. podano około 260 jego stanowisk. Wymagają one jednak sprawdzenia co do prawidłowości oznaczenia gatunku, gdyż w ostatnim czasie dużo zmieniło się w taksonomii tych grzybów[10].
Grzyb podziemny. Rozwija się w lasach liściastych i mieszanych, także na łąkach i łęgach, często pod jesionami, czasami na wysypiskach porośniętych zielenią, na nawożonych glebach. W Europie owocniki wytwarza w kwietniu i maju. Według niektórych autorów jest grzybem mykoryzowym tworzącym związki ze świerkiem pospolitym, daglezją zieloną, modrzewiem, sosną wydmową i jesionem wyniosłym. Prawdopodobnie jednak są to słabe, fakultatywne związki biotroficzne[10].
Znaczenie edytuj
- Kulinarne
Owocniki są jadalne, opisywane jako cenne pod względem spożywczym, smaczne, przydatne do obróbki zarówno świeże, jak i suszone, jednak w stanie surowym toksyczne dla człowieka[6].
- Ochrona
W latach 1983–2014 podlegał ochronie ścisłej, a od 2014 roku objęty jest ochroną częściową. Zbiór owocników na użytek własny i pozyskiwanie do celów gospodarczych dopuszczalne jest tylko w ogrodach, uprawach ogrodniczych, szkółkach leśnych oraz na terenach zieleni[10].
- Filatelistyka
Poczta Polska wyemitowała 31 sierpnia 2012 r. znaczek pocztowy przedstawiający smardza jadalnego, o nominale 1,95 zł, w serii Grzyby w polskich lasach. Wydrukowano 300 000 sztuk, techniką offsetową, na papierze fluorescencyjnym. Autorem projektu znaczka była Marzanna Dąbrowska. Znaczek posiadał przywieszkę z piestrzenicą kasztanowatą[11].
Galeria edytuj
_-_panoramio.jpg)
Przypisy edytuj
- ↑ a b Index Fungorum [online] [dostęp 2013-11-12] (ang.).
- ↑ Christian Persoon, Synopsis methodica fungorum, t. 2, 1801, s. 618.
- ↑ Elias Fries, Systema Mycologicum II, t. 1, 1822, s. 6.
- ↑ Species Fungorum [online] [dostęp 2013-11-12] (ang.).
- ↑ a b c d E. Gerhardt, Grzyby – wielki ilustrowany przewodnik, Warszawa: Klub dla Ciebie - Bauer-Weltbild Media, 2006, ISBN 83-7404-513-2.
- ↑ a b Barbara Gumińska, Władysław Wojewoda, Grzyby i ich oznaczanie, Warszawa: PWRiL, 1985, ISBN 83-09-00714-0.
- ↑ a b Pavol Škubla, Wielki atlas grzybów, Poznań: Elipsa, 2007, ISBN 978-83-245-9550-1.
- ↑ Występowanie smardza jadalnego na świecie (mapa) [online], gbif.org [dostęp 2013-11-12] (ang.).
- ↑ Zbigniew Mirek i inni, Czerwona lista roślin i grzybów Polski, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, PAN, 2006, ISBN 83-89648-38-5.
- ↑ a b c Anna Kujawa, Małgorzata Ruszkiewicz-Michalska, Izabela L. Kałucka (red.), Grzyby chronione Polski. Rozmieszczenie, zagrożenia, rekomendacje ochronne, Poznań: Instytut Środowiska Rolniczego i Leśnego Polskiej Akademii Nauk, 2020, ISBN 978-83-938379-8-4.
- ↑ Marek Jedziniak: Grzyby w polskich lasach. www.kzp.pl. [dostęp 2023-05-21]. (pol.).