Wikipedia

Sokoły (powiat wysokomazowiecki)

Sokoły – wieś w Polsce położona w województwie podlaskim, w powiecie wysokomazowieckim, w gminie Sokoły. Siedziba gminy Sokoły. Dawniej miasto, Prawa miejskie w latach 1827–1867 i 1915–1950. W latach 1975–1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa łomżyńskiego.

Sokoły
wieś
Ilustracja
Sokoły, neogotycka bazylika mniejsza
pw. Wniebowzięcia NMP
Państwo

 Polska

Województwo

 podlaskie

Powiat

wysokomazowiecki

Gmina

Sokoły

Liczba ludności (2011)

1518

Strefa numeracyjna

86

Kod pocztowy

18-218

Tablice rejestracyjne

BWM

SIMC

0406200

Położenie na mapie gminy Sokoły
Mapa konturowa gminy Sokoły, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Sokoły”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, po prawej nieco u góry znajduje się punkt z opisem „Sokoły”
Położenie na mapie województwa podlaskiego
Mapa konturowa województwa podlaskiego, blisko centrum na dole znajduje się punkt z opisem „Sokoły”
Położenie na mapie powiatu wysokomazowieckiego
Mapa konturowa powiatu wysokomazowieckiego, u góry po prawej znajduje się punkt z opisem „Sokoły”
Ziemia52°59′35″N 22°41′58″E/52,993056 22,699444[1]
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa
Pomnik ofiar operacji polskiej NKWD w Sokołach

Historia edytuj

Sokoły zostały założone w XIV wieku przez braci Sokołów, protoplastów rodu Sokołowskich herbu Gozdawa. Pierwsze wzmianki pisane dotyczące miejscowości pochodzą z roku 1446. W 1471 r. czterech braci Sokołowskich h. Gozdawa dziedziców z Sokół i Kruszewa oraz Jan Kruszewski z Kruszewa ufundowali kościół w akcie erekcyjnym zapisując „1471 in Sokoły. Stanislaus Sokół, Joannes Kruszewski, Martinus, Stanislaus et Andreas filii Marci cum fratribus haeredes de Sokoły et Kruszewo, ecclesiam in bonis suis haereditariis Sokoły dictis erexerunt et fundaverunt”[2].

W 1659 miejscowość otrzymała przywilej organizowania targów, które trwają do dziś. W 1676 r. do Sokołowskich h. Lilia, czyli Gozdawa należała połowa osady, pozostała część była własnością Kruszewskich herbu Abdank z Kruszewa oraz kościoła[3].

W końcu XVIII wieku połowa Sokół była własnością kościelną, a druga część należała do Marianny z Kruszewskich Markowskiej. Dzięki jej zabiegom Sokoły w 1827 r. podniesiono do rangi miasta „Postanowieniem rady administracyjnej Królestwa z dnia 10 maja 1827 roku, wskutek prośby Marianny z Kruszewskich Markowskiej dziedziczki Sokół, z osady wiejskiej, do rzędu miasta wyniesione zostało”[4]. W tym czasie odbywało się tu od 5 do 9 jarmarków rocznie.

W roku 1858 miejscowość liczyła 83 domy (3 murowane), 1518 mieszkańców (w tym 1380 Żydów)[5].

 
Sokoły na mapie w 1935 r.
 
Ruiny miasta – II wojna światowa
 
Budynek miejscowej straży pożarnej
 
Pomnik na placu Mickiewicza w Sokołach

W przygotowaniach do powstania styczniowego uczestniczył wikary ks. Stanisław Jamiołkowski oraz Walenty Dworakowski, który zajął się m.in. werbowaniem ochotników. 23 I 1863 r. oddział partyzancki złożony z drobnej szlachty, pod dowództwem geometry Leopolda Chrzanowskiego, wdał się w utarczkę zbrojną z kompania rosyjską i chwilowo zajął Sokoły. Po powstaniu miejscowość została pozbawiona praw miejskich[3].

Pod koniec XIX w. osada należała do powiatu mazowieckiego. W miejscowości znajdowały się m.in.: kościół drewniany, synagoga, szkoła początkowa, przytułek dla ubogich, urząd gminny, 4 wiatraki; liczyła 94 domy i 1909 mieszkańców; powierzchnia użytków rolnych wynosiła 496 morgów[5].

27 XI 1893 r. zbudowano w pobliżu Kolej Nadnarwiańską prowadzącą z Łap do Ostrołęki. W tym samym roku otwarto szosę Zambrów – Wysokie Mazowieckie – Sokoły – Białystok, wchodzące obecnie w skład drogi krajowej nr 66 oraz drogi wojewódzkiej nr 678.

Instytucje użyteczności publicznej działające w Sokołach w okresie gubernialnym:

  • Ochotnicza Straż Pożarna założona w roku 1898
  • dwie biblioteki publiczne (przy urzędzie gminnym i przy herbaciarni)
  • oddział pocztowy, którego naczelnikiem w 1906 r. był Paweł Tkaczuk
  • kasa oszczędnościowo-pożyczkowa

Oprócz nauczycieli, urzędników, księży, inteligencję sokolską tworzyli na przełomie XIX i XX w. także wolnopraktykujący: lekarz i felczer Icek Szwajcar (1904) oraz farmaceuta (w 1904 r. – Henryk Kulesza)[3].

Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1919 r. przywrócono Sokołom prawa miejskie. Polacy trudniący się głównie rolnictwem, stanowili 30% mieszkańców. Żydzi pracowali w drobnym handlu, rzemiośle i usługach. W mieście znajdowały się w tym czasie urząd gminy, kościół, mleczarnia, piekarnia, młyny, wytwórnia kafli[3] oraz dwie synagogi[6]. Jedna była drewniana, druga, wybudowana staraniem Lejby Guldyna była murowana. Obie obecnie nie istnieją[7]. Funkcjonowała filia Stowarzyszenia Rolniczo-Handlowego z Wysokiego Mazowieckiego. Istniały połączenia autobusowe z Wysokiem Mazowieckiem, Tykocinem i Białymstokiem (1 kurs)[3]. Wśród ludności w wieku powyżej 10 lat, w roku 1921 było ponad 50% analfabetów.

Po wybuchu II Wojny światowej Niemcy zajęli Sokoły 10 września 1939 r. Spalili 8 domów i 16 budynków gospodarczych. Zabito kilkanaście osób, głównie Żydów. Wkrótce jednak na mocy tzw. drugiego paktu Ribbentrop-Mołotow wojska niemieckie wycofały się, pozwalając wkroczyć Armii Czerwonej, i do ataku Niemiec na ZSRR (22 czerwca 1941 r.) miejscowość znajdowała się pod administracją sowiecką. W latach 1941–1942 Żydzi mieszkali w utworzonym dla nich otwartym getcie. 1 listopada 1942 r. ludność żydowską wywieziono do getta w Białymstoku, skąd trafiła do obozu zagłady w Treblince. Zginęło tam co najmniej 900 żydowskich mieszkańców Sokół[3].

Po wojnie, w dniu 17 lutego 1945 r. w Sokołach doszło do tragedii. Polskie zbrojne podziemie wtargnęło do mieszkania, w którym miejscowi Żydzi świętowali powrót ich bliskich z obozów koncentracyjnych, a po wtargnięciu zaczęło do nich strzelać. Zamordowali 7 osób, w tym czteroletnie dziecko i 2 osoby, które przeżyły holokaust i na których cześć wydane było przyjęcie. Liczba ofiar mogła być większa gdyby nie fakt, że Polakowi, który strzelał, zacięła się broń[8][9]. Tragedię tę upamiętnia tablica informacyjna znajdująca się w Muzeum Historii Polskich Żydów w Warszawie.

W latach 1954–1972 miejscowość wchodziła w skład Gromady Sokoły[10].

8 grudnia 2022 roku w związku z 85. rocznicą tak zwanej „operacji antypolskiej” NKWD, przeprowadzonej przez Sowietów w latach 1937–1938, odsłonięto pierwszy w Polsce pomnik ofiar tej zbrodni. Monument stanął na placu przy Centrum Kulturalno-Bibliotecznym w Sokołach[11][12].

Historia szkolnictwa edytuj

W okresie gubernialnym w Sokołach funkcjonowała szkoła jednoklasowa. Przed rokiem 1830 posiadała własny drewniany budynek przeznaczony dla 48 uczniów. W 1898 r. w zrujnowanym już budynku uczyło się 94 uczniów, w wieku 6–16 lat. Szkoła posiadała około 60 arów ziemi uprawnej, ogród i sad.

W 1903 r. zbudowano nowy, drewniany budynek kosztem 5 tys. rubli. Jeden nauczyciel uczył wszystkich przedmiotów. Otrzymywał wynagrodzenie w wysokości 270 rubli rocznie. Nauczyciele: Stanisław Pogorzelski (1871–1876), Antoni Kwiesielewicz (1886–1907), Stanisław Kruszewski (1878), Michał Ostrowski (1907–1910), Franciszek Urbajtis (1910–1914).

W II Rzeczypospolitej w mieście funkcjonowała 7-klasowa szkoła powszechna. Niektórzy nauczyciele: Zofia Perkówna (1928), Zofia Kłoskówna, Zofia Zappowa (1929), Sura Czerwońcowa (przed 1931), Józefa Perkowska (1934), Bronisław Bogacewicz – kierownik (1932–1934, 1941), Leonia Grzywa, Raila Modlińska, Antoni Modliński, Janina Olczak, Aniela Rogińska, Irmina Skalimowska, Stanisław Węgłowski (1941).

 
Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego w Sokołach
 
Budynek szkoły podstawowej oraz gimnazjum w Sokołach

Istniały tu również szkoły żydowskie:

  • 7-oddziałowa szkoła z 216 uczniami w roku 1922
  • szkoła 4-oddziałowa miała w 1923 r. – 164 uczniów, w 1924 r. – 196, w 1925 – 225 uczniów
  • szkoła 8-oddziałowa liczyła w 1924 roku 95 uczniów[3]

Żydzi w Sokołach edytuj

Pierwsi Żydzi osiedlili się w Sokołach najprawdopodobniej w XVI w. W 1765 r. było ich 165. Dane z lat 1816–1817 potwierdzają istnienie tu gminy żydowskiej i kahału. Na początku XIX w. Żydzi posiadali drewnianą bożnicę, cmentarz grzebalny i drewnianą mykwę. W 1867 r. rabinem w Sokołach był Lejbko Bursztyn, a w latach 1869–1902 Jankiel Goldsztejn[3]. Pod koniec XIX w. było w Sokołach 8 oficjalnych i kilka nielegalnych chederów.

Dochody okręgu bożniczego w Sokołach w 1899 r. pochodziły głównie z: dzierżawy łaźni, koszerni, czytania rodału, z ławek bożniczych, procentu od kapitału, opłat za posługi religijne, ofiar i dobrowolnych składek.

W 1911 r. na 4125 mieszkańców Sokół aż 3679 było Żydami. Lata poprzedzające wybuch I wojny światowej spowodowały liczny wyjazd rodzin, w tym nierzadko do Palestyny. Spis ludności z 1921 r. wykazał, że na 2207 mieszkańców 1558 było Żydami.

W okresie międzywojennym miały tu miejsca, inspirowane przez zwolenników endecji, akcje bojkotu handlu żydowskiego, połączone z demonstracją siły[3].

Osobne artykuły: Stary cmentarz żydowski w Sokołach i Nowy cmentarz żydowski w Sokołach.

Historia parafii i kościoła edytuj

Osobne artykuły: Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Sokołach i Bazylika Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Sokołach.

Zabytki edytuj

Demografia edytuj

Wykres liczby ludności Sokół od 1807 roku:

Źródła[3][16][17][18]:.

Transport edytuj

Sokoły położone są przy drodze wojewódzkiej nr 678 (Wysokie Mazowieckie – Białystok) i nr 671 (Sokoły – Jeżewo Stare – Tykocin – Knyszyn – Korycin – Sokolany). Droga krajowa nr 8 oddalona o 16 km. Najbliższe dworce PKP przy linii kolejowej (Białystok–Warszawa) znajdują się w Szepietowie i w Łapach.

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 126348
  2. ↑ Sokoły 1, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2: Januszpol – Wola Justowska, Warszawa 1902, s. 608.
  3. ↑ a b c d e f g h i j J. Gwardiak, Zarys dziejów Sokół do 1939 r., w: Miasta i miasteczka w regionie łomżyńskim w XIX i XX wieku, po red. A. Dobrońskiego, Łomża 2003, ISBN 83-86175-22-2, s. 147–157.
  4. ↑ A. Połujański, Wędrówki po Gubernji Augustowskiej w celu naukowym odbyte. Warszawa 1859 r. s. 188. dostępna na: Google books.(2012-08-11).
  5. ↑ a b Sokoły, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XI: Sochaczew – Szlubowska Wola, Warszawa 1890, s. 38.
  6. ↑ Księga Adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa; Annuaire da la Pologne (y Compris la V.L. de Dantzig), Warszawa 1930, s. 108.
  7. ↑ Wielka Synagoga w Sokołach | Wirtualny Sztetl [online], sztetl.org.pl [dostęp 2020-03-04].
  8. ↑ Sokoły, ul. Mazowiecka 32 – miejsce powojennego mordu grupy osób pochodzenia żydowskiego, sztetl.org.pl [dostęp 2018-01-30] [zarchiwizowane 2022-12-02].
  9. ↑ Anna Pyżewska, Sokoły [online], jewishbialystok.pl, 17 lutego 2015 [dostęp 2018-01-30].
  10. ↑ W. Jemielity, Podziały administracyjne powiatów wysokomazowieckiego i łapskiego w latach 1919–1990 ze Studia Łomżyńskie, tom VII. Łomża 1996 r. s. 108–110, 120.
  11. ↑ Telewizja Polska S.A, W Sokołach odsłonięto pomnik poświęcony ofiarom sowieckich zbrodni [online], bialystok.tvp.pl [dostęp 2022-12-11] (pol.).
  12. ↑ W Sokołach odsłonięto pierwszy w Polsce pomnik ofiar „operacji polskiej” NKWD – Podlaski Urząd Wojewódzki w Białymstoku – Portal Gov.pl [online], Podlaski Urząd Wojewódzki w Białymstoku [dostęp 2022-12-11] (pol.).
  13. ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo podlaskie, Narodowy Instytut Dziedzictwa, 31 grudnia 2023, s. 88 [dostęp 2024-02-10] [zarchiwizowane 2024-01-26] (pol.).
  14. ↑ Gminna ewidencja zabytków stan na 17 lutego 2012 r. dostępna na stronie: Urzędu Gminy Sokoły. (2012-08-11).
  15. ↑ Sokoły [online], stowarzyszenienarew.org.pl [zarchiwizowane z adresu 2016-03-05].
  16. ↑ Główny Urząd Statystyczny, Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej: opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dnia 30 września 1921 r., t. 5, Warszawa 1924, s. 109.
  17. ↑ [1] [dostęp 2 września 2011 r.]
  18. ↑ [2] [dostęp 2 września 2011 r.]
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Sokoły_(powiat_wysokomazowiecki)&oldid=73365467”