Wikipedia

Sport żydowski na ziemiach polskich

Sport żydowski na ziemiach polskich – historia życia sportowego społeczności żydowskiej, jak i osób pochodzenia żydowskiego na ziemiach polskich od początków związanych z narodzinami ruchu syjonistycznego, po współczesność.

Początki edytuj

Na świecie edytuj

Początki sportu żydowskiego były złożone[1]. Judaizm i cała żydowska tradycja odrzucały grecko-rzymską zasadę „zdrowego ducha w zdrowym ciele”[2], a gimnazjony i stadiony sportowe były postrzegane jako miejsce zgorszenia[1]. Tradycja prymatu ducha nad ciałem przetrwała w żydowskiej diasporze niemal do końca XIX wieku[3]. Dopiero wówczas asymilujące się wielkomiejskie środowiska żydowskie przejęły wśród innych wzorców kulturowych także modę na pielęgnowanie kultury fizycznej i sportu[4][5], szczególnie gimnastyki[4]. Jednak prawdziwy przełom nastąpił wraz z narodzinami ruchu syjonistycznego[2]. Na II Kongresie Syjonistycznym w 1898 roku jeden z twórców tego ruchu lekarz i publicysta Max Nordau[4] ukuł termin „muskularnego judaizmu”[4][6][7], który od tego czasu stał się jednym z filarów syjonistycznej ideologii[2]. W tymże roku w Niemczech założono pierwsze żydowskie[3] towarzystwo gimnastyczne o nazwie Bar Kochba[4][8], a pięć lat później powstała organizacja sportowa Judishe Turnershaft[9] (Żydowski Związek Gimnastyczny[7]), która została pierwowzorem[9] założonego w 1921 roku Wszechświatowego Związku Makabi[8]. Związek powstał podczas XII Kongresu Syjonistycznego w Karlowych Warach, w którym uczestniczyła polska delegacja[8]. Nazwa nawiązywała do postaci Judy Machabeusza, przywódcy żydowskiego powstania w II wieku p.n.e.[2] Paradoksem jest, że Machabeusze, jak nazwano założoną przez Judę dynastię, na gruncie żydowskiej tradycji sprzeciwiali się udziałowi w wydarzeniach sportowych, które były ważnym elementem hellenizacji[10].

Na ziemiach polskich edytuj

 
Bokserzy klubu Hasmonea Lwów

Pierwszy żydowski klub sportowy na ziemiach polskich powstał w ostatnich latach XIX w. w Bielsku[3], następny w 1901 roku we Lwowie[11]. Lwowski klub założony przez inżyniera Zinna przyjął nazwę Dror[12]. Próby zakładania żydowskich klubów sportowych w cesarstwie rosyjskimi skończyły się niepowodzeniem: zakładania klubów zakazano, a ich działaczy zesłano na Syberię[8]. Pierwsze żydowskie kluby sportowe w Warszawie powstały po wycofaniu się Rosjan w 1915 roku[13].

W tamtym czasie kluby sportowe, nie tylko żydowskie, prowadziły obok sportowej, także szeroką działalność społeczną, kulturalną i wychowawczą[2]. Przy klubach tworzono orkiestry, kółka dramatyczne, czytelnie[2]. Działalność sportowa obejmowała jednak stosunkowo niewielki odłam społeczności żydowskiej[14].

Społeczność żydowska na ziemiach polskich była bardzo zróżnicowana pod względem społecznym i politycznym, co znalazło odbicie w różnorodności organizacji sportowych[5]. Kluby związane z głównym nurtem syjonistycznym utworzyły sieć klubów Makabi[15]. Syjoniści lewicowi założyli związek Hapoel (Robotnik)[15]. Jeszcze bardziej lewicowy odłam to syjonistyczne kluby o nazwie Gwiazda[2], związane z Poalej Syjon – Lewicą[16]. Bund, czyli Żydowska Socjalistyczna Partia Polski Litwy i Rosji, stworzyła sieć klubów Jutrzenka, czyli Morgenstern[15][12]. Rywalizacja między klubami żydowskimi była ostra, często ostrzejsza niż między klubami polskimi[17]. W Krakowie Jutrzenka blisko współpracowała z demokratyczną, wielonarodowościową Cracovią, Makabi z bardziej narodowo zorientowaną Wisłą[18]. Kluby te założone zostały w tym samym okresie: Makabi w 1909 roku, a Jutrzenka w 1910[19]. W tym samym okresie powstał we Lwowie Żydowski Klub Sportowy Hasmonea[12].

W latach 30. polski Związek Makabi zrzeszał około 190[5] lub 250 klubów z 30 tys. członków, a międzynarodowy liczył 200 tys.członków[8], Hapoel[20] i Morgenstern miały około 100 klubów[5], a Gwiazda 44 kluby[5].

Żydowscy sportowcy II Rzeczypospolitej edytuj

 
Alojzy Ehrlich podczas Mistrzostw Świata w Tenisie Stołowym w Pradze, 1936 rok

W kraju edytuj

W II Rzeczypospolitej żydowscy sportowcy zdobyli 34 indywidualne rekordy Polski[7] i 84 tytułów mistrza kraju[21][7]. Popularność sportu w środowiskach żydowskich nie była jedynie owocem ideologii syjonistycznej czy socjalistycznej[17]. Sport był sposobem na społeczny awans, na wyrwanie się z biedy i wykluczenia[17].

Wielką popularnością cieszył się bokser Szapsel Rotholc z Gwiazdy Warszawa, mistrz Polski z 1933 roku i brązowy medalista mistrzostw Europy[22]. Wielokrotnym reprezentantem Polski w tenisie był Ernest Wittmann z warszawskiej Legii, zapamiętany zwłaszcza z meczu z królem Szwecji Gustawem V[2]. Siedmiokrotnym mistrzem Polski seniorów w biegach narciarskich, w skokach i w kombinacji był zakopiańczyk Henryk Mückenbrunn[23]. W Tatrach zasłynął z brawurowych zjazdów ze stromych stoków, w Chamonix, gdzie zamieszkał pod koniec lat 20. XX w. był przewodnikiem oraz instruktorem narciarskim[23]. Wydał także podręcznik nauki jazdy na nartach[23].

Dużą popularnością wśród sportowców żydowskiego pochodzenia cieszył się tenis stołowy[24][5], po części ze względu na małą przestrzeń, której wymagał (żydowskie kluby sportowe często zmagały się z ograniczoną przestrzenią)[24]. 40% klubów tenisa stołowego w Polsce było żydowskich, do tego wszyscy laureaci tytułu mistrza Polski w grze mężczyzn do II wojny światowej miało żydowskie korzenie[24]. Do najważniejszych sportowców tego okresu należeli Alojzy Ehrlich oraz Emil Schiff[24].

 
Maryla Freiwald, zawodniczka Makabi Kraków

Ośmiokrotną mistrzynią Polski była Maryla Freiwald z Makabi Kraków (bieg przez płotki, skok w dal)[25], która w latach 20. należała do najbardziej utytułowanych lekkoatletów w Polsce i piętnastokrotnie reprezentowała kraj za granicą[8]. Mistrzyniami Polski były Helena Bersohn (dysk) i Eugenia Frydman (skoki do wody)[2].

Żydowscy sportowcy często startowali w barwach klubów polskich[17]. Jednym z założycieli Cracovii był bramkarz Józef Lustgarten[26], późniejszy działacz sportowy[27], współautor statutu Polskiego Związku Piłki Nożnej[28]. W Cracovii grali reprezentanci Polski: Ludwik Gintel i Leon Sperling[21]. Barwy Legii reprezentował mistrz Polski na 400 m. stylem dowolnym Lejzor Szrajbman[29].

Na arenie międzynarodowej edytuj

W okresie międzywojennym sportowcy żydowskiego pochodzenia przeszło 120 razy reprezentowali Polskę na arenie międzynarodowej[21][7]. Pierwszego gola w historii dla reprezentacji Polski w meczu z reprezentacją Szwecji zdobył Józef Klotz z Jutrzenki Kraków[30][31]. W tym meczu Polskę reprezentował też drugi gracz żydowski Leon Sperling z Cracovii[32].

Sportem, w którym Polacy żydowskiego pochodzenia stanowili czołówkę światową, były szachy[21]. W 1930 roku na olimpiadzie szachowej w Hamburgu polska drużyna w składzie Akiba Rubinstein, Ksawery Tartakower, Dawid Przepiórka, Paulin Frydman i Kazimierz Makarczyk (jedyny w ekipie nie był Żydem) zdobyła złoty medal[33]. Dzięki grze szachiści (poza Dawidem Przepiórką[2]) przeżyli II wojnę światową: latem 1939 roku gościli na mistrzostwach świata w Argentynie, dzięki czemu ocaleli[21].

Choć w 1920 roku Polska musiała odwołać swój udział w pierwszych powojennych igrzyskach olimpijskich w Antwerpii ze względu na trwającą wojnę polsko-bolszewicką, ale już podczas Letnich Igrzysk w Paryżu wystąpili Ludwik Gintel, Leon Sperling i szermierz Alfred Ader[21]. W następnych latach na igrzyskach Polskę reprezentowali m.in. Lejzor Szrajbman, Szapsel Rotholc[2] i Roman Kantor.

Według niektórych źródeł rekordzistka świata w rzucie dyskiem, brązowa medalistka z Letnich Igrzysk Olimpijskich w Los Angeles i srebrna z igrzysk w Berlinie Jadwiga Wajsówna posiadała żydowskie korzenie[24], jednak inne źródła temu zaprzeczają[34].

Olimpiady Machabejskie edytuj

Ruch syjonistyczny przez wiele lat zabiegał o możliwość udziału w igrzyskach olimpijskich sportowców żydowskich pod własną flagą, jednak starania nie przyniosły rezultatu[8][21]. W tej sytuacji Światowy Związek Makabi postanowił zorganizować własne igrzyska[35]. Pierwsza Olimpiada Machabejska, zwana Makabiadą, odbyła się w Tel Awiwie[6] między 28 marca i 6 kwietnia 1932 roku[36]. Wzięło w niej udział 390 sportowców z 18 krajów[36]. 66-osobowa ekipa z Polski odniosła zdecydowane zwycięstwo zdobywając 368 punktów[36]. Dla porównania Austria (druga) zdobyła 281 punktów, a trzecia ekipa z USA 272 punkty[36]. W swoich konkurencjach zwycięstwa odniosło czterech bokserów (J. Urkiewicz, G. Borensztejn, M. Birenzweig i S. Finkelszein-Finn), Helena Bersohn w rzucie dyskiem (także druga w pchnięciu kulą[37]) i Natan Grynberg (gimnastyka)[38]. Pierwsze miejsce zajęła też sztafeta kobiet 4x100 m (w składzie Maryla Freiwald, Helena Gottlieb, Anda Metzendorf i Franka Turecka)[37] oraz drużyna piłki nożnej[38]. Maryla Freiwald zajęła drugą lokatę w skoku w dal i w lekkoatletycznym trójboju, oraz trzecią w skoku wzwyż[38], Gustawa Berliner drugie miejsce w rzucie dyskiem, Anda Metzendorf drugie miejsce w skoku w dal[37],

 
Defilada sportowców podczas otwarcia Zimowej Makabiady w Zakopanem, 1933 rok

Polsce powierzono organizację pierwszej Zimowej Olimpiady Machabejskiej, która odbyła się w lutym 1933 roku w Zakopanem[8][38]. W otwarciu wzięło udział ok. 5–6 tys. widzów[39], a zmagania relacjonowało kilkudziesięciu dziennikarzy, w tym reporterów „Berliner Tageblatt”, „Prager Presse”, „The New York Times” i „Chicago Tribune”[39]. Zwycięstwo przypadło reprezentacji Polski[35]. Obok ekipy polskiej, najliczniejszą była ekipa czechosłowacka[40], która zajęła drugie miejsce w klasyfikacji końcowej[35]. Zwycięstwa w swoich konkurencjach zdobyli Izaak Wahrenhaupt w biegu narciarskim na 18 km, Lidia Szwarcbard w biegu na 8 km, Maksymilian i Regina Enkerowie w saneczkarstwie, Henryk Mückenbrunn w biegu zjazdowym, oraz sztafeta kobiet (3 × 5 km)[38].

 
Lidia Szwarcbard podczas Zimowej Makabiady w Zakopanem, 1933 rok

Druga Makabiada odbyła się w 1935 roku[41]. W zawodach wzięło udział 1250 sportowców z 28 krajów[41]. Choć igrzyska przygotowano z wielkim rozmachem – przebudowano stadion piłkarski, zbudowano pierwszy w Palestynie basen olimpijski – igrzyska odbywały się w cieniu wydarzeń politycznych[41]. Delegacja z Niemiec, która przybyła do Palestyny mimo zakazu hitlerowskich władz, odmówiła maszerowania pod hitlerowska flagą[42]. Wielu sportowców z Europy postanowiło pozostać w Palestynie[42]. Tak zrobiła reprezentacja Bułgarii[42], do której nawet dołączyła towarzysząca sportowcom orkiestra[41]. Spośród niemal stuosobowej ekipy polskiej[38] w Palestynie zostało 30 sportowców i sportsmenek, wśród nich zdobywczyni 2 złotych (80 m przez płotki, pięciobój), dwóch srebrnych (skok w dal, 800 metrów) i jednego brązowego (60 metrów) Maryla Freiwald, zdobywczyni srebrnego medalu na 200 metrów i brązowego medalu w skoku w dal Helena Gottlieb, zdobywczyni dwóch srebrnych medali (pchnięcie kulą i pięciobój) Sonia Lewin, a także Anda Metzendorf[43][37]. Mimo sukcesów Maryli Freiwald, a także ośmiu innych zwycięstw (m.in. Bella Hornstein zwyciężyła w biegu na 800 metrów[37]), drużyna polska zajęła piąte miejsce[38]. Pierwsze miejsca w rankingu zdobyła Austria (399), Niemcy (375.5), Palestyna (360.5)[41].

Planowana na 1938 rok Trzecia Makabiada nie odbyła się ze względu na sytuację polityczną w Europie i arabskie powstanie w Palestynie[44]. Odbyła się jednak II zimowa Makabiada w Bańskiej Bystrzycy[38]. Uczestniczyli w niej zawodnicy z 11 krajów i z Wolnego Miasta Gdańska[38]. Ekipa polska nie punktowała wysoko, a jedyne zwycięstwo przypadło w udziale Izaakowi Wahrenhauptowi[38].

Żydowski sport i polityka w II Rzeczypospolitej edytuj

Przez większość okresu międzywojennego sport był obszarem, w którym antysemickie postawy były stosunkowo rzadkie[45]. Zaczęło się to zmieniać po śmierci Józefa Piłsudskiego w 1935 roku[24]. Wprawdzie nowa konstytucja nadal zapewniała pełną wolność i równość wszystkim obywatelom, a sanacyjna większość w sejmie odrzucała próby wprowadzania jawnie antysemickich ustaw (wyjątkiem była ustawa o uboju rytualnym)[45], jednak klimat życia społecznego wyraźnie się zmieniał[46]. Radykalne organizacje organizowały bojówki, dochodziło do zamieszek[43]. Na wyższych uczelniach niektórzy rektorzy pod naciskiem radykalnych organizacji nacjonalistycznych godzili się na wprowadzanie gett ławkowych[46], ograniczano także nabór żydowskich studentów[47].

Zmieniająca się sytuacja w kraju wpłynęła także na życie sportowe[45]. W 1937 roku nie wydano zgody na wyjazd trzystu członkom Jutrzenki, którzy chcieli wyjechać na zawody do Antwerpii[24]. Mnożyły się głosy wzywające do wprowadzenia „aryjskich paragrafów” w poszczególnych związkach sportowych[45]. Postulaty te zdecydowanie odrzucała najwyższa władza sportowa w Polsce, czyli Związek Polskich Związków Sportowych[48]. W przyjętej w lutym 1938 roku uchwale znalazł się zapis: „Zarząd ZPZS poleca niezwłoczne unieważnienie (…) wszelkich uchwał wykluczających organizacje mniejszościowe”[48]. Związek apelował także do podległych sobie organizacji sportowych, aby „nie eliminować z życia organizacyjnego prawdziwie wartościowych i wypróbowanych jednostek pochodzenia niepolskiego”[48].

Pomimo jednoznacznego stanowiska władz, nie ustawano w próbach wprowadzenia ograniczeń[48]. Podczas obraz PZPN w 1938[7] roku za wprowadzeniem wykluczających przepisów wnioskowała Warta Poznań, przy wsparciu Wisły Kraków[7][48] i AKS Chorzów[48]. Tej postawie sprzeciwiała się Cracovia, Pogoń Lwów i ŁKS[48]. Idea wprowadzenia ograniczeń w końcu upadła[48].

Za swą postawę Cracovia zaczęła napotykać trudności[49]. W 1937 roku drużyna zdobyła mistrzostwo Polski, lecz następnym roku sędziowie sprawili, że Cracovia zaczęła seryjnie przegrywać z czystymi rasowo klubami: 1:7 z Wartą Poznań, 1:5 z AKS Chorzów[49]. Do największego skandalu doszło podczas meczu z Polonią, który Cracovia wygrała 3:2[49]. Sędzia złożył oświadczenie, że sędziował źle, ponieważ był niedysponowany i PZPN, w którym przewagę mieli narodowo nastawieni działacze, nakazał powtórzenie meczu[49]. Za drugim razem Cracovia przegrała[49]. Finalnie klub skończył rozgrywki na ósmym miejscu w tabeli[49].

II wojna światowa i okres powojenny edytuj

II wojnę światową przeżyło niewielu żydowskich sportowców[50]. Ocaleli ci, którzy znaleźli się za granicą, np. w Izraelu Helena Bersohn[51], czy piłkarz Cracovii Ludwik Gintel[52], we Francji Henryk Mückenbrunn[23], a w łagrach Józef Lustgarten[52]. Wojnę przeżył także służący w policji żydowskiej Szapsel Rotholc[22].

Po wojnie nie udało się odbudować żydowskiego sportu[53]. Choć w latach 1946–1950 wznowiono działalność klubów Gwiazda, Morgensztern, Hapoel i Makabi, jednak zamknięto je wraz z likwidacją żydowskich partii politycznych[12]. W barwach Polski odnosili sukcesy sportowcy o żydowskich korzeniach, jak np. Irena Kirszensztajn–Szewińska[54].

W 2014 roku wznowił działalność klub sportowy Makabi Warszawa[55]. Trzy lata później polska reprezentacja wzięła udział w Igrzyskach Machabejskich w Jerozolimie, gdzie dwukrotnie zdobyła złoto i sięgnęła po jeden brąz[55].

Przypisy edytuj

  1. ↑ a b Rybicki 2012 ↓, s. 7.
  2. ↑ a b c d e f g h i j k Mikołaj Gliński, „Bądź silny i odważny” – Żydzi, sport, Warszawa [online], Culture.pl [dostęp 2021-09-11] (pol.).
  3. ↑ a b c Rybicki 2012 ↓, s. 8.
  4. ↑ a b c d e Rybicki 2012 ↓, s. 9.
  5. ↑ a b c d e f Jack Jacobs, Sport: An Overview [online], The YIVO Encyclopedia of Jews in Eastern Europe [dostęp 2021-09-29].
  6. ↑ a b George Eisen, Maccabiah Games, [w:] Berkshire Encyclopedia of World Sport, wyd. 3, Great Barrington 2016, ISBN 978-0-19-062269-5.
  7. ↑ a b c d e f g Wilczyńska 2015 ↓, s. 298.
  8. ↑ a b c d e f g h Diethelm Blecking, Maccabi Movement [online], The YIVO Encyclopedia of Jews in Eastern Europe [dostęp 2021-09-29].
  9. ↑ a b Rybicki 2012 ↓, s. 10.
  10. ↑ Jacob Kamaras, Explaining the ‘Maccabees’ moniker for Jewish athletics, The Canadian Jewish News, 30 listopada 1 [dostęp 2021-09-29] (ang.).
  11. ↑ Makabi [online], Wirtualny Sztetl [dostęp 2021-09-29].
  12. ↑ a b c d Gabriela Zalewska, Sport [online], Wirtualny Sztetl [dostęp 2021-09-29].
  13. ↑ Christopher Lash, Historia żydowskiego sportu w Warszawie cz.1 [online], Sportowa historia, 28 września 2013 [dostęp 2021-10-16] (pol.).
  14. ↑ Kozłowski 2015 ↓, s. 36.
  15. ↑ a b c Blecking 2001 ↓, s. 184.
  16. ↑ Wilczyńska 2015 ↓, s. 306.
  17. ↑ a b c d Kozłowski 2015 ↓, s. 38.
  18. ↑ Kozłowski 2015 ↓, s. 37–38.
  19. ↑ Kozłowski 2015 ↓, s. 37.
  20. ↑ Blecking 2001 ↓, s. 185.
  21. ↑ a b c d e f g Kozłowski 2015 ↓, s. 42.
  22. ↑ a b Rotholc, Stanisław [online], The YIVO Encyclopaedia of Jews in Eastern Europe [dostęp 2021-09-11].
  23. ↑ a b c d Wojciech Szatkowski, Skoki narciarskie. Henryk Muckenbrunn, narciarz z Janosikową odwagą... [online], Skijumping.pl, 9 lutego 2009 [dostęp 2021-09-30] (pol.).
  24. ↑ a b c d e f g Blecking 2001 ↓, s. 186.
  25. ↑ Maryla Freiwald [online], Herstorie [dostęp 2021-09-30].
  26. ↑ Kozłowski 2015 ↓, s. 16.
  27. ↑ Kozłowski 2015 ↓, s. 17.
  28. ↑ Kozłowski 2015 ↓, s. 51.
  29. ↑ Kozłowski 2015 ↓, s. 40.
  30. ↑ Kozłowski 2015 ↓, s. 34.
  31. ↑ Wilczyńska 2015 ↓, s. 297.
  32. ↑ Kozłowski 2015 ↓, s. 33.
  33. ↑ Beata Kowalewska, Bombowa drużyna w Hamburgu [online], Polski Związek Szachowy, 19 lipca 2019 [dostęp 2021-10-16] (pol.).
  34. ↑ Patrycja Resel, Jadwiga Wajsówna. Lekkoatletka, olimpijka, narodowiec, „BOHATEROWIE OLIMPIJSKICH AREN – OD ATEN DO TOKIO”, Instytut Pamięci Narodowej, 19 lipca 2021 [dostęp 2021-10-16] (pol.).
  35. ↑ a b c Kozłowski 2015 ↓, s. 43.
  36. ↑ a b c d First Maccabiah – Maccabiah 21 [online], Maccabiah [dostęp 2021-09-11] (ang.).
  37. ↑ a b c d e Henryk Kurzyński, Maciej Rychwalski, Andrzej Socha, Tadeusz Wołejko: Historia polskiej kobiecej lekkoatletyki w okresie międzywojennym. Warszawa: Komisja Statystyczna PZLA, 2008, s. 277, 303, 313, 318, 351, 358, 409.
  38. ↑ a b c d e f g h i j Makabiady [online], Rzeczpospolita, 24 listopada 2008 [dostęp 2021-09-11] (pol.).
  39. ↑ a b Pierwsza zimowa Makabiada w Zakopanem | Wirtualny Sztetl [online], sztetl.org.pl [dostęp 2021-10-16].
  40. ↑ Jagiellońska Biblioteka Cyfrowa [online], jbc.bj.uj.edu.pl [dostęp 2021-09-11].
  41. ↑ a b c d e Second Maccabiah – Maccabiah 21 [online], Maccabiah [dostęp 2021-09-11] (ang.).
  42. ↑ a b c The Maccabiah Games [online], Jewish Virtual Library [dostęp 2021-09-11].
  43. ↑ a b Kozłowski 2015 ↓, s. 44.
  44. ↑ Third Maccabiah – Maccabiah 21 [online], maccabiah.com [dostęp 2021-09-11] (ang.).
  45. ↑ a b c d Kozłowski 2015 ↓, s. 63.
  46. ↑ a b Kozłowski 2015 ↓, s. 62.
  47. ↑ Wilczyńska 2015 ↓, s. 310.
  48. ↑ a b c d e f g h Kozłowski 2015 ↓, s. 64.
  49. ↑ a b c d e f Kozłowski 2015 ↓, s. 65.
  50. ↑ Blecking 2001 ↓, s. 187.
  51. ↑ Wystawa fotografii „Warszawscy Sportowcy” [online], Muzeum Historii Żydów Polskich, 3 lipca 2012 [dostęp 2021-10-16] [zarchiwizowane z adresu 2012-07-03].
  52. ↑ a b Wilczyńska 2015 ↓, s. 319.
  53. ↑ Blecking 2001 ↓, s. 188.
  54. ↑ Irena Kirszenstein-Szewinska, [w:] Joseph M. Siegman, The International Jewish Sports Hall of Fame, SP Books, 1992, ISBN 978-1-56171-028-7 (ang.).
  55. ↑ a b Beata Chomątowska, Makabi. Żydowski klub sportowy z Warszawy zdobywa laury w Izraelu [online], warszawa.wyborcza.pl, 13 sierpnia 2017 [dostęp 2021-10-16].

Bibliografia edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Sport_żydowski_na_ziemiach_polskich&oldid=71679549”