Ulica Wielka w Warszawie
Ulica Wielka w Warszawie – nieistniejąca obecnie, jedna z głównych ulic Śródmieścia Warszawy przed 1945 rokiem.
| Śródmieście | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
 Ruiny kamienic przy ul. Wielkiej 17 (z lewej, na pierwszym planie), i fragment kamienicy przy ul. Wielkiej 19 (z prawej) przy skrzyżowaniu z ulicą Śliską około 1943 roku Poniższy przebieg dotyczy 1939 roku | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Państwo | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Miejscowość | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Długość |
1700 m w 1900 roku | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Przebieg | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Położenie na mapie Warszawy  | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Położenie na mapie Polski  | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Położenie na mapie województwa mazowieckiego  | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
 52°13′55,8″N 21°00′28,4″E/52,232161 21,007881
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Historia edytuj
Odcinek między ul. Świętokrzyską a ówczesną Aleją Jerozolimską edytuj
Ulica Wielka została wytyczona około 1767 roku[1], choć jeszcze nie została zaznaczona na mapie Warszawy Rizziego Zannoniego z 1772 roku. Biegła równolegle do ul. Marszałkowskiej i Zielnej, po ich zachodniej stronie, między ul. Świętokrzyską a Aleją Jerozolimską[a]. Po 1844 roku dochodziła jedynie do ulicy Widok (na odcinku znajdującym się dziś na terenie placu Defilad). W związku z rozbudową Dworca Wiedeńskiego od 1900 roku ul. Widok już nie łączyła się z Wielką.
W 1854 roku zarejestrowano na tym odcinku 16 posesji (1435–1449b), w tym 7 kamienic, 7 domów i 2 place[2]. Przed II wojną światową ulica liczyła 26 posesji[1]. W czasie okupacji, w listopadzie 1940, fragment ul. Wielkiej na odcinku między ul. Świętokrzyską a Złotą znalazł się na terenie warszawskiego getta[3].
W czasie wojny 8 kamienic uległo zniszczeniu. Wszystkie pozostałe budynki – w tym siedem nienaruszonych – po wojnie rozebrano w związku z budową Pałacu Kultury i Nauki i związaną z tym całkowitą niwelacją całego centrum Warszawy między ul. Świętokrzyską i Alejami Jerozolimskimi oraz Marszałkowską i Emilii Plater (dotychczasową ul. Sosnową, której przedwojenny przebieg pokrył się z późniejszą Emilii Plater na tym odcinku). W północnej części tego odcinka ulicy Wielkiej urządzono park (obecny park Świętokrzyski)[4].
Poeta ujął historię ulicy w limeryk[5]:
- Była tu ulica Wielka,
- Serce miasta – sto kamienic,
- Teraz wielkie wokół nic,
- Straszy na przepastnym placu
- Z wykrzyknikiem w kształt Pałacu.
Odcinek między Aleją Jerozolimską a ul. Koszykową edytuj
W pierwszej połowie XIX wieku ulica została przedłużona do Koszyków. Po wybudowaniu Dworca Wiedeńskiego straciła w 1844 roku ciągłość między ul. Widok a Wspólną. Na odcinku między Wspólną a Piękną po jej nieparzystej (zachodniej) stronie znajdował się początkowo podmiejski Cmentarz Świętokrzyski. Cmentarz został całkowicie zamknięty dla pochówków w 1836 roku, a całkowicie zlikwidowany w latach 1865–1902. Po likwidacji cmentarza południowa część ulicy Wielkiej była zabudowywana również w kierunku północnym (od Wspólnej, przez skrzyżowanie z Nowogrodzką w kierunku Alei Jerozolimskiej). W 1879 roku wybudowano pierwszą murowaną kamienicę w tej części ulicy, kamienica ta istnieje do dziś i jest jednym z niewielu zachowanych śródmiejskich obiektów z tego okresu.
Ulica na tym odcinku na przełomie XIX i XX wieku zwana była przez warszawiaków ulicą Nowo-Wielką. W 1922 roku, w ramach realizacji polityki zmierzającej do scalania ziem byłych zaborów, została oficjalnie nazwana ulicą Poznańską.
Odcinek między ul. Koszykową a ul. Nowowiejską edytuj
Po likwidacji i rozparcelowaniu ogrodów folwarku i pałacyku „Koszyki” (co nastąpiło w 1899 roku) znajdującego się wcześniej na przedłużeniu ulicy Wielkiej została ona wytyczona aż do ul. Nowowiejskiej (w miejscu dzisiejszego placu Politechniki)[6]. Zabudowa tego ostatniego odcinka zaczęła się w 1905 roku, od wybudowania V Carskiego Gimnazjum Męskiego, przejętego w 1915 roku przez Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej na rogu Wielkiej i Koszykowej.
Podczas gdy wcześniejszy odcinek ul. Wielkiej zwany był Nowo-Wielką, ten odcinek był nazywany przez warszawiaków ulicą Nowo-Nowo-Wielką. W 1922 roku został oficjalnie nazwany ulicą Lwowską.
Ważniejsze obiekty (na całym przebiegu) edytuj
- Gmach Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej (przy ul. Koszykowej 55)
- Cmentarz Świętokrzyski
- Kamienica przy ul. Poznańskiej 21 w Warszawie
- Dworzec Wiedeński, później, budowany od 1932 roku Dworzec Główny
- zabytki opisane w hasłach o ulicach Poznańskiej i Lwowskiej
Ulica w kulturze masowej edytuj
- Ulicę Wielką wspomina Leopold Tyrmand w powieści Zły (1955)[7]:
Po ulicy Wielkiej pozostała jezdnia i krawężniki trotuarów, też skazane na zagładę. W gruncie rzeczy ulica Wielka, nawet w dobie swego rozkwitu, nie miała sobie nic z wielkości. Stanowiła zaplecze ulicy Marszałkowskiej. Mieściły się przy niej drugorzędne jadłodajnie i kawiarnie pełne zakamarków, stołów bilardowych, bukmacherów i ściszonych rozmów na tematy wyścigowych afer (...).
Upamiętnienie edytuj
- Tablice upamiętniające nieistniejące skrzyżowania ulic: Chmielnej i Wielkiej oraz Wielkiej i Śliskiej, wmurowane w chodnik placu Defilad w 1955[8].
Uwagi edytuj
- ↑ Droga, początkowo narolna, istniała tu od 1774 roku i nazywała się drogą Jerozolimską. W latach 1823–1824 droga została przekształcona w szeroką aleję, obsadzoną 4–8 rzędami topól. Była zwana wtedy ulicą Jerozolimską, ale od 1808 roku pojawiała się nazwa Aleja Jerozolimska, która obowiązywała do 1916 albo 1919 roku, zastąpiona wtedy przez obecną nazwę w liczbie mnogiej – Aleje Jerozolimskie (Zieliński, 1995).
Przypisy edytuj
- ↑ a b Pałac Kultury i Nauki. Pascal Travel Club. [dostęp 2014-09-21]. [zarchiwizowane z [brak tego adresu] (2015-06-29)].
- ↑ Skorowidz mieszkańców miasta Warszawy z przedmieściami na rok 1854 ułożony pod kierunkiem Zarządu Policyi. [dostęp 2014-09-21]. [zarchiwizowane z [brak tego adresu] (2016-04-09)].
- ↑ Paweł E. Weszpiński: Mapa nr 1. Getto warszawskie. Granice przed wielką akcją likwidacyjną. [w:] Barbara Engelking, Jacek Leociak, Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście. Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2013. ISBN 978-83-63444-27-3.
- ↑ Jarosław Zieliński: Realizm socjalistyczny w Warszawie. Warszawa: Fundacja Hereditas, 2009, s. 414. ISBN 978-83-927791-3-1.
- ↑ Limeryki dedykowane PKiN. um.warszawa.pl, 2005-02-03. [dostęp 2014-09-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2024-03-29)].
- ↑ Zieliński 2003 ↓, s. 140.
- ↑ Leopold Tyrmand: Zły. Warszawa: Wydawnictwo Czytelnik, 1990, s. 158. ISBN 83-07-01982-6.
- ↑ Stanisław Ciepłowski: Napisy pamiątkowe w Warszawie XVII-XX w.. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1987, s. 47. ISBN 83-01-06109-X.
Bibliografia edytuj
- Jarosław Zieliński: Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy. T. 1. Towarzystwo Opieki nad Zabytkami, 1995, seria: Biblioteka TOnZ. ISBN 83-902793-5-5.
- Jarosław Zieliński: Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy. T. 9. Towarzystwo Opieki nad Zabytkami, 2003, seria: Biblioteka TOnZ. ISBN 83-88372-24-6.
Linki zewnętrzne edytuj
- Mapy Warszawy pokazujące przebieg ul. Wielkiej:
- zdjęcia ulicy i kamienic:
- zdjęcia ul. Wiejskiej w serwisie Warszawa1939.pl przed 1939 rokiem
- zdjęcia kamienic przy ul. Wielkiej z roku 1941. warszawa1939.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-01-27)].
