Wikipedia

Wanda Emilia Maria Brzeska

Wanda Emilia Maria Brzeska (ur. 19 listopada 1893 w Krotoszynie k. Barcina, zm. 10 marca 1978 w Jabłonowie Pomorskim) – polska etnografka i etnolożka, literatka, poetka, działaczka społeczna i polityczna[1]. Była humanistką, osobą o wszechstronnych zainteresowaniach. Pracę literacką łączyła z działalnością naukową na polu etnografii oraz z aktywnością społeczną i polityczną w okresie międzywojennym[2].

Wanda Brzeska
Wanda Emilia Maria Brzeska
Wujek Zbigniew, Zbigniew Topór, Jan Pałucki, Eminus, Z. T., F. Z., C.W
Data i miejsce urodzenia

19 listopada 1893
Krotoszyn k. Barcina (pow. szubiński)

Data i miejsce śmierci

10 marca 1978
Jabłonowo Pomorskie

Zawód, zajęcie

etnografka, etnolożka, pisarka

Narodowość

polska

Tytuł naukowy

doktor filozofii ścisłej

Alma Mater

Uniwersytet Poznański

Stanowisko

asystentka, sekretarka, redaktorka, kontrolerka literacka, doktor, nauczycielka akademicka, tłumaczka

Odznaczenia
Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski

W 1975 r. została odznaczona Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski[3].

Życiorys edytuj

Urodziła się 19 listopada 1893 w Krotoszynie k. Barcina (pow. szubiński) jako dziesiąte najmłodsze dziecko Juliana Brzeskiego herbu Oksza (ur. 1849–1929) i Józefy z hrabiów Węsierskich herbu Belina (1855–1928)[4]. Ojciec, właściciel ziemski był organizatorem i propagatorem kółek rolniczych, jednym z członków założycieli Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk oraz tajnym kurierem w okresie Kulturkampfu. Matka, pochodząca także z rodziny ziemiańskiej, zajmowała się wychowaniem dzieci i pracą oświatową wśród społeczności wiejskiej[1].

Wanda Brzeska uczęszczała początkowo do szkoły Sióstr Urszulanek w Karłowicach pod Wrocławiem, następnie w latach 1909–1912 kontynuowała naukę w Zakładzie Wychowawczym Sióstr Zgromadzenia Najświętszego Serca Pana Jezusa (Sacré Coeur) w Zbylitowskiej Górze pod Tarnowem[1].

Egzamin dojrzałości zdała z odznaczeniem 26 czerwca 1912 jako eksternistka w Prywatnym Liceum Żeńskim H. Kaplińskiej w Krakowie przed ck Komisją Rady Szkolnej Krajowej. Po maturze wróciła do rodzinnego Krotoszyna i zajmowała się tworzeniem czytelni ludowych w okolicznych miejscowościach[1].

Pisała sztuki teatralne i wystawiała je w salkach domów ludowych w Szubinie, Żninie i Barcinie. Jeszcze w czasie I wojny światowej (1917–18) podjęła naukę na Krajowych Kursach w Poznaniu, które upoważniały do immatrykulacji na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Poznańskiego. Szerokie zainteresowania humanistyczne spowodowały, że studiowała prehistorię u J. Kostrzewskiego, etnografię i etnologię u J. S. Bystronia, filozofię u M. Sobeskiego oraz polonistykę u T. Grabowskiego. Uczęszczała również na wykłady z logiki i psychologii[1].

23 listopada 1926 uzyskała stopień doktora w zakresie filozofii ścisłej na Uniwersytecie Poznańskim na podstawie rozprawy Relatywizm wolności woli ludzkiej, której promotorem był M. Sobeski. Następnie w 1927 r. krótko pracowała w bibliotece uniwersyteckiej[1].

Praca literacko-etnograficzna edytuj

Brzeska łączyła zainteresowania literackie z etnograficznymi oraz z pracą społeczną i działalnością polityczną.

Najbardziej znana powieść Brzeskiej Sprawa gminy Ceynowy (Lwów-Warszawa 1938) osnuta została na prawdziwym wydarzeniu, jakim było utopienie w 1836 r. przez mieszkańców wsi Chałupy (Ceynowy) wdowy po rybaku Krysty Ceynowiny posądzonej o czary[5]. Powieść jest nasycona elementami etnograficznymi i folklorystycznymi zaczerpniętymi z życia rybaków kaszubskich. Brzeska wykorzystała w niej także znajomość słownictwa gwarowego. Przedstawiła mechanizm manipulowania lękiem przed czarami i szukania kozła ofiarnego. Za Sprawę gminy Ceynowy otrzymała nagrodę literacką na konkursie Księgarni św. Wojciecha w Poznaniu[5].

Od 1933 r. do wybuchu wojny prowadziła wraz ze Stelmachowską eksploracje terenowe, których celem było pozyskanie eksponatów do przyszłego Muzeum Kaszubskiego w Gdyni, powołanego decyzją Min. WRiOP w 1933 r.; obiekty były magazynowane czasowo w Szkole Morskiej. Badaczki zebrały ponad 600 eksponatów, głównie z zakresu rolnictwa, rybołówstwa, rzemiosła i sztuki ludowej. Zaprojektowały także i przy pomocy miejscowych działaczy urządziły ekspozycję muzealną. Najbardziej okazała była sala poświęcona rybołówstwu, co wynikało ze specyfiki regionu. Zebrane eksponaty również uległy zniszczeniu w czasie wojny[6].

Praca społeczno-etnograficzna edytuj

Aby poszerzyć wiedzę z zakresu muzealnictwa, w l. 30. Wanda Brzeska wyjeżdżała razem ze Stelmachowską do Francji, Anglii, Włoch, Austrii i Niemiec, gdzie poznawały znane muzea i metody urządzania ekspozycji, przenosząc następnie niektóre rozwiązania na grunt polski[6].

W okresie międzywojennym pełniła w Poznaniu kilka ważnych funkcji społecznych-politycznych. Od 1919 r. należała do Zarządu Głównego Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego (przekształconego następnie w Związek Ludowo-Narodowy, potem w Stronnictwo Narodowe)[6].

W l. 1930–35 była członkinią Wydziału Kobiet w Zarządzie Wojewódzkim Stronnictwa Narodowego, od 1929 r. sekretarką, a następnie kierowniczką propagandy w zarządzie Oddziału Poznańskiego Polskiego Towarzystwa Kobiet z Wyższym Wykształceniem. Działalność polityczna spowodowała, że na początku wojny w obawie przed aresztowaniem uciekła wraz ze Stelmachowską do Warszawy. Ukrywały się m.in. w Świdrze i Pruszkowie[6].

W l. 1943–44 Brzeska pracowała dorywczo jako tłumaczka z języka niemieckiego w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie. Tam też wykładała na tajnym Uniwersytecie Ziem Zachodnich. Po upadku powstania warszawskiego pracowała razem ze Stelmachowską w Wydziale Dokumentacji Departamentu Informacji i Prasy Polskiego Państwa Podziemnego, znajdującym się w Pruszkowie[6].

W marcu 1945 r. wróciła do Poznania i wspólnie ze Stelmachowską przystąpiła do organizowania Zakładu Etnografii Słowian Zachodnich na Uniwersytecie Poznańskim. Po reaktywowaniu Zakładu została zatrudniona na stanowisku asystentki. W tym czasie była też współredaktorką studium etnograficznego Lice ludu śląskiego, zamieszczonego w monografii Dolny Śląsk (t. 1, cz. I, Poznań 1950)[6].

Latem 1945 r. wraz ze Stelmachowską udała się na pionierską wyprawę na tzw. Ziemie Odzyskane – do Łeby, Słupska, Lęborka, Sopotu i Gdańska. Celem wyprawy było poznanie tego terenu z myślą o przyszłych badaniach oraz działalności repolonizacyjnej. Efektem wyjazdu na ziemię Słowińców i Kaszubów były artykuły: Z wycieczki do Lęborka, Z Lęborka do Łeby, Warszawa w Sopocie, zamieszczone w „Polsce Zachodniej” (nr 7, 9, 10, 1945). Brzeska przedstawiła w nich m.in. sytuację w mało zniszczonym Lęborku, w którym szybko następowała zmiana władz, tablic i szyldów. Zwracała uwagę na życzliwość ludzi (charakterystyczną dla okresu tuż po wojnie)[7].

Badania terenowe edytuj

W 1948 r. toruńska Katedra Etnologii i Etnografii, kierowana przez Stelmachowską, zorganizowała pierwsze zakrojone na bardzo dużą skalę badania etnograficzne na Pomorzu, nazwane Ekspedycją Pomorzoznawczą. Ich celem było odkrywanie słowiańskości i polskości tego regionu przez interpretację etnograficzną resztek kultury materialnej. Uczestniczką wyprawy była także Brzeska, która cele oraz rezultaty prowadzonych badań przedstawiła w artykule Z Torunia do Gardnej i Łeby. Z ekspedycją pomorzoznawczą („Głos Pomorza” 1946, nr 259). Badania finansowały Instytut Zachodni w Poznaniu i Ministerstwo Oświaty[8].

W 1950 r. Brzeska brała udział w szeroko zakrojonych badaniach nad sztuką ludową Kaszub, prowadzonych przez toruńską katedrę wspólnie z PIS, a w 1952 i 1956 r. – w kolejnych ekspedycjach pomorzoznawczych na ziemię Słowińców. W 1953 r. została zaangażowana do badań do „Polskiego Atlasu Etnograficznego” – zakończyły się one konfliktem ekipy pomorskiej, zwłaszcza kierującej nią Stelmachowskiej, z J. Gajkiem, który domagał się odszukania artefaktów, a te na ziemiach północnych i zachodnich już zanikły[8].

Kres życia i spuścizna Wandy Brzeskiej edytuj

W 1975 r. została odznaczona Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski.

Wanda Brzeska zmarła 10 marca 1978 w Jabłonowie Pomorskim i tam też została pochowana na cmentarzu klasztornym[3].

Publikacje naukowe edytuj

  • Prof. dr Bożena Stelmachowska i jej badania kultury ludowej Słowińców („Kaszëbë”, nr 12)
  • Kultura ludowa Ziem Zachodnich w powojennych pracach naukowych prof. dr Bożeny Stelmachowskiej (Etnografia Polska, t. 2, 1959)
  • Z Torunia do Gardnej i Łeby. Z ekspedycją pomorzoznawczą („Głos Pomorza” 1946, nr 259)
  • Z wycieczki do Lęborka, Z Lęborka do Łeby, Warszawa w Sopocie („Polska Zachodnia” nr 7, 9, 10, 1945)
  • Wśród Słowińców („Polska Zachodnia” nr 46–47, 1946)
  • Słowiański „konik” na zachodnim Wybrzeżu („Polska Zachodnia”, nr 50–51, 1946)
  • Rehabilitacja Smętka („Arkona”, 1945–46, nr 13–14)
  • Baśnie i podania ludowe Pomorza Zachodniego („Szczecin”, nr 13–14, 1948)
  • Kasprowicz na Zachodzie („Polska Zachodnia”, nr 7, 1946)
  • Budownictwo Słowińców (Słupsk 1960)
  • Słowińcy i ich kultura (Poznań-Słupsk 1963)
  • Studium etnograficzne „Lice ludu śląskiego” w monografii Dolny Śląsk (t. 1, cz. I, Poznań 1950)

Publikacje edytuj

Święci edytuj

Św. Wojciech: 956–997 (Poznań, 1934), św. Stanisław Kostka: 1550–1568 (Poznań, 1934), św. Jerzy (Poznań, 1935), św. Zofja (Poznań, 1936), św. Florian (Poznań, 1937), św. Władysław król: 1040–1095 (Poznań, 1937), św. Hubert, (Poznań, 1938), św. Nepomucen: 1348–1393 (Poznań, 1938), Bł. Andrzej Bobola: 1591–1657 (Poznań, 1935), św. Roch (Poznań, 1937)[9]

Satyry edytuj

  • Z życia muchy (opub. w „Głosie Wielkopolskim”)[9]

Sztuki teatralne edytuj

  • Dwaj bracia. Trzyaktówka z życia św. Stanisława Kostki (Poznań 1920, kolejne wyd.: 1924, 1927)[9]
  • Posądzony. Sztuka w 5-u aktach (Poznań 1924)[9]
  • Dorożkarz i inne monologi (Poznań 1925, kolejne wyd. 1930)[9]
  • Monologi (Poznań 1930)[9]

Powieści edytuj

  • Sprawa gminy Ceynowy (Lwów-Warszawa, 1938)[9]
  • Żelazny szlak (Poznań 1937)[9]
  • Ptaki ścielą gniazda (Poznań 1938)[10]
  • Pali się i Zatopione wesele (druk w odcinkach w dzienniku „Pałuczanin” od połowy października 1933 r.)[9]
  • Ławica ryb (Gdańsk 2021, wydana na podstawie maszynopisu sprzed 1970 roku)

Nowele edytuj

  • Syn czarownicy (druk: „Teka Pomorska” 1937, nr 4)[9]

Miesięcznik „Morze”:

  • Smantek w żaku, 1934, nr 5[9]
  • Kamrat, 1936, nr 4[9];
  • Święta Barbara, 1937, nr 7[9]
  • Lisia dola, 1936, nr 8[9]

„Tęcza”:

  • Złodziej sieci, 1934, nr 7[9]
  • Ostatni zegar, 1935, nr 1–2, 3[9]

Liryki edytuj

  • U strądu (Warszawa, 1936)[9]
  • Mitropa. Poezje z włóczęgi (Poznań 1932)[9]

Pojedyncze utwory edytuj

  • W karczmie[9]
  • Hymn[9]
  • Trala[9]
  • Chlewik rybacki (czasopismo „Pomerania”, 1976, nr 1, s. 23[11])

Pod pseudonimem „Zbigniew Topór” edytuj

  • Do Polski (brak daty wyd.),
  • Tomik wierszy Wschód (Poznań, 1916)[9]
  • Henryk Sienkiewicz (1916)[9]
  • Walek kosynier: sztuka ludowa w 5 aktach (Poznań, 1917, seria: Teatr Ludowy)[9]
  • Msza św. Polaków: misterium narodowe (Poznań, 1919)[9]
  • Na Monsalwat: myśli, kreślone z okazji jubileuszu 350 letniego śmierci św. Stanisława Kostki: 1568–1918 (Poznań, 1919)[9]
  • Dwaj bracia: trzyaktówka z życia św. Stanisława Kostki (Poznań, wyd. I – 1920, II wyd. – 1924)[9]
  • Posądzony: sztuka w 5-ciu aktach (Poznań, 1924, seria: Teatr dla Młodzieży Męskiej)[9]
  • Dorożkarz i inne monologi (Poznań, 1925),
  • Święto młodzieży (Poznań, wyd. I – 1924, wyd. II – 1927)[9]
  • O kupcu Złotolubie i o dobrym Znajdku: baśń fantastyczna w 4-ch aktach (Poznań, 1928)[9]
  • Monologi (jako autor: Z.T.F.Z., C.W., wyd. II, Poznań 1930)[9]
  • Zbiór monologów. Z. 1 (Poznań, wyd. III – 1930, seria: Teatr dla Młodzieży Męskiej)[9]
  • Lata szkolne Jana Kasprowicza. Inowrocław 1872–1879 (wyd. II – 1931)[9]
  • Mitrowa: poezje z włóczęgi (Poznań, 1932)[9]

Pod pseudonimem Jan Pałucki edytuj

  • Dolarowicze (Poznań, 1925)[9]

Pod pseudonimem Eminus edytuj

  • Dobre wróżki: baśń uscenizowana w 2 odsłonach (Poznań, 1930), Wielkanoc (Poznań, 1926)[9]

Pod pseudonimem Z. T., F. Z., C.W.:

  • Monologi (Poznań, wyd. 2 – 1930, seria: Satyra polska 20 w.)[9]

Przypisy edytuj

  1. ↑ a b c d e f Spiss 2014 ↓, s. 10.
  2. ↑ Anna Kwaśniewska, Wanda Brzeska, [w:] Anna Spiss / Jan Święch (red.), Etnografowie i ludoznawcy polscy : sylwetki, szkice biograficzne. T. 4 / pod red. Anny Spiss i Jana Święcha., t. IV, Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, 2014, s. 15, ISBN 978-83-64465-10-9.
  3. ↑ a b Spiss 2014 ↓, s. 15.
  4. ↑ Wanda Brzeska h. Oksza [online], Sejm-Wielki.pl [dostęp 2019-04-15].
  5. ↑ a b Spiss 2014 ↓, s. 11.
  6. ↑ a b c d e f Spiss 2014 ↓, s. 12.
  7. ↑ Spiss 2014 ↓, s. 12-13
  8. ↑ a b Spiss 2014 ↓, s. 13.
  9. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak Wanda Brzeska [online], Wielkopolski Słownik Pisarek [dostęp 2019-04-17] (pol.).
  10. ↑ Spiss 2014 ↓, s. 11
  11. ↑ Wanda Brzeska, Chlewik rybacki, „Pomerania”, 1, 1976.

Bibliografia edytuj

Literatura

  • Anna Spiss, Etnografowie i ludoznawcy polscy: sylwetki, szkice biograficzne. Jan Święch (red.), Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, 2014, ISBN 978-83-64465-10-9, OCLC 899860831 [dostęp 2019-04-15].

Artykuły i teksty

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Wanda_Emilia_Maria_Brzeska&oldid=73231637”