Wikipedia

Wielkie wędrówki Serbów

dwie masowe migracje ludności serbskiej terytoriów pod panowaniem Imperium Osmańskiego na tereny monarchii habsburskiej w XVII i XVIII wieku

Wielkie wędrówki Serbów (serb. Велике сеобе Срба, Velike seobe Srba)[1][2] – dwie masowe migracje ludności serbskiej z różnych terytoriów znajdujących się pod panowaniem Imperium Osmańskiego na tereny pod panowaniem monarchii habsburskiej w XVII i XVIII wieku.

Serbowie przekraczają Sawę i Dunaj w 1690 r. Ilustracja Franca Juzy

Pierwsza wielka wędrówka miała miejsce podczas V wojny austriacko-tureckiej (1683–1699), po ponownym zajęciu przez Turków regionów Serbii, które podczas wojny znalazły się tymczasowo pod kontrolą habsburską. Na czele tej migracji stanął patriarcha serbski Arseniusz III[3].

Druga wielka migracja miała miejsce podczas wojny habsbursko-osmańskiej (1737–1739), również równolegle z wycofaniem się Habsburgów z terytorium, które w latach 1718–1739 funkcjonowało jako Królestwo Serbii. Migracją tą kierował patriarcha serbski Arseniusz IV[3].

Arseniusz III przewodził pierwszej wielkiej migracji Serbów

Pierwsza wielka wędrówka Serbów na trwałe wpisała się w serbską mitologię narodową, tworząc archetypiczny obraz narodu serbskiego, jego związku z prawosławiem i roli patriarchy jako przywódcy narodowego[4].

Tło edytuj

W 1683 r. wojska Imperium Osmańskiego obległy Wiedeń, ale zostały rozgromione przez sojusznicze wojska, w skład których wchodziły m.in. siły habsburskiej Austrii. Siły cesarskie, w których coraz bardziej znaczącą postacią był książę Eugeniusz Sabaudzki, kontynuowały działania przeciwko Turkom, odnosząc zwycięstwa pod Mohaczem w 1687 r. i pod Zentą w 1697 r. W styczniu 1699 r. sułtan podpisał traktat karłowicki, na mocy którego uznał zwierzchnictwo Habsburgów nad niemal całymi Węgrami, a także nad zamieszkiwaną przez Serbów Wojwodiną. Na ziemie pod panowaniem Habsburgów udały się dziesiątki tysięcy serbskich rodzin, którym przewodził serbski patriarcha Arseniusz III. W 1690 i 1691 cesarz Leopold I wydał szereg edyktów (przywilejów) regulujących prawa Serbów w imperium[5][6].

Niektórzy serbscy historycy, powołując się na dokument wydany przez cesarza Leopolda I w 1690 r., twierdzą, że Serbowie zostali „zaproszeni” na Węgry. Oryginalny tekst w języku łacińskim pokazuje jednak, że Serbom w rzeczywistości doradzano powstanie przeciwko Osmanom i sugerowano, by nie opuszczali ziem, na których żyli ich przodkowie[7][8].

Pierwsza migracja edytuj

Podczas wojny austriacko-tureckiej (1683–1699) stosunki między muzułmanami i chrześcijanami w europejskich prowincjach Imperium Osmańskiego stały się skrajnie wrogie. Serbskie powstanie zostało stłumione. Wówczas czołowi hierarchowie Serbskiego Kościoła Prawosławnego, na czele z patriarchą zwrócili się w 1689 roku o pomoc do Habsburgów. Patriarcha Arseniusz III wzywał do zbrojnego powstania przeciwko Turkom, wspierającego wojska austriackie[9][10].

Po klęsce powstania Serbowie udali się na emigrację. W 1690 r. cesarz Leopold I zezwolił uciekinierom zgromadzonym nad brzegami Sawy i Dunaju w Belgradzie na przekroczenie rzek i osiedlenie się w monarchii habsburskiej. Uznał też patriarchę Arseniusza III za ich duchowego przywódcę[11]. Cesarz traktował patriarchę jako namiestnika-vojvodę, a więc również świeckiego zwierzchnika ludności serbskiej[11]. W 1694 r. Leopold I uznał Arseniusza III za przywódcę nowo powstałej prawosławnej Serbskiej Cerkwi Prawosławnej w monarchii Habsburgów[12], funkcjonującej niezależnie od Serbskiego Kościoła Prawosławnego w Imperium Osmańskim, a następnie w Serbii[13]. Serbowie otrzymali od cesarza przywileje, które gwarantowały im odrębność narodową i religijną oraz szereg praw i wolności w monarchii habsburskiej[12]. Osiedlali się głównie w południowych częściach Królestwa Węgier. Najważniejsze ośrodki, w których zamieszkali serbscy migranci to Szentendre, Buda, Mohacz, Pecz, Segedyn, Baja, Tokaj, Nagyvárad, Debreczyn, Kecskemét, Szatmár[9]. Według Malcolma największa liczba uchodźców pochodziła z rejonu Nysy, Doliny Morawy i okolic Belgradu. Część uchodźców stanowili muzułmanie oraz katolicy[14].

 
Ziemie monarchii habsburskiej zasiedlone przez migrantów z Serbii

Druga migracja edytuj

Wybuch wojny habsbursko-osmańskiej (1737–1739) wywołał drugą wielką migrację Serbów. W 1737 r., na samym początku wojny, serbski patriarcha Arseniusz IV stanął po stronie Habsburgów i poparł bunt Serbów Raški przeciwko Osmanom. W czasie wojny armie Habsburgów i milicja serbska nie odniosły znaczących sukcesów, w związku z czym zostały zmuszone do odwrotu. Do 1739 r. całe terytorium habsburskiego Królestwa Serbii zostało utracone na rzecz Osmanów. W czasie wojny duża część ludności chrześcijańskiej z regionu Raški i innych ziem serbskich uciekła na północ. Osiedlali się głównie w Sremie (Syrmii) i okolicach, w granicach monarchii habsburskiej. Wśród uchodźców było także katolickie albańskie plemię Klimente, które osiedliło się w trzech wsiach w Syrmii[3].

Liczba migrantów edytuj

Źródła podają różne dane dotyczące liczby osób, które udały się do monarchii habsburskiej podczas pierwszej wielkiej wędrówki Serbów:

  • Według Noela Malcolma przetrwały dwa oświadczenia patriarchy Arseniusza III. W 1690 roku napisał, iż wyprowadził z ziem Imperium Osmańskiego „ponad 30 000 dusz”. Sześć lat później twierdził, że było to „ponad 40 000 dusz”[15]. Malcolm cytuje również oświadczenie kardynała Leopolda Karla von Kollonitscha z 1703 r. o ponad 60 000 ludzi przyprowadzonych przez patriarchę z Belgradu do Królestwa Węgier. W ocenie Malcolma liczba ta zapewne jest przesadzona[15]. Według Noela Malcolma dane, które podają, że w tej migracji uczestniczyło 37 000 rodzin, pochodzą z jednego źródła: serbskiej kroniki klasztornej, która została napisana wiele lat po wydarzeniu i zawiera kilka innych błędów[14].
  • Rękopis przechowywany w klasztorze Šišatovac napisanym przez mnicha Stefana z Ravanicy 28 lat po pierwszej fali mówi o 37 tys. rodzin[16].
  • Taką samą liczbę podaje praca Pavle Julinaca, wydrukowana w 1765 r., zawierająca liczbę zapisaną w oficjalnym raporcie skierowanym do Wiednia[17].
  • O 37 tys. rodzin kierowanych przez patriarchę pisał Jovan Rajić w latach 1794–1795[18] i Johann Engel w 1801 r.[19], taką też liczbę podaje Serbska Akademia Sztuki i Nauki[12].
  • Mikael Antolović przestudiował artykuły Ilariona Ruvaraca, który twierdził, że samo tylko terytorium Kosowa opuściło od 70 000 do 80 000 uchodźców, a serbska opinia publiczna była przekonana, że było ich nawet pół miliona[20].
  • Émile Picot doszedł do wniosku, że było to 35–40 tys. rodzin, a więc od 400 000 do 500 000 osób, biorąc pod uwagę, że były to najpewniej duże, wielopokoleniowe rodziny[21].
  • Tatjana Popović ocenia rozmiary pierwszej serbskiej migracji na 60 tys. rodzin[22].
  • Według Stevana K. Pavlowitcha Imperium Osmańskie opuściło co najmniej 30 000 osób[11].
  • Zdaniem Simy Ćirkovicia liczba 40 tys. osób jest przesadzona, ale nie istnieją źródła, które pozwoliłyby zaproponować alternatywną, bardziej wiarygodną liczbę niż ta podana przez patriarchę serbskiego[23].
  • Inni historycy podają, że w tym czasie wyjechało tylko kilka tysięcy uchodźców[24].

Następstwa edytuj

Serbowie z tych migracji osiedlili się w południowej części Królestwa Węgier (na południe od Szentendre, w którym stanowili większość ludności w XVIII wieku, w mniejszym stopniu Komárom) oraz w Chorwacji.

Wielkie migracje Serbów z Bałkanów na Nizinę Panońską rozpoczęły się w XIV wieku i trwały do końca XVIII wieku. Jednak to wielkie migracje z lat 1690 i 1737-39 były największymi przepływami ludności, po których wydano przywileje regulujące status Serbów w monarchii habsburskiej. Serbowie, którzy w tych migracjach osiedlili się w Wojwodinie, Slawonii i regionach należących do Pogranicza Wojskowego[25] zasilili istniejącą populację serbską w tych regionach. Z czasem Serbowie stali się ważnym czynnikiem politycznym w monarchii habsburskiej.

Pierwsza wielka wędrówka Serbów na trwałe wpisała się w serbską mitologię narodową, tworząc archetypiczny obraz narodu serbskiego, jego związku z prawosławiem i roli patriarchy jako przywódcy narodowego[4].

Narracja o wielkich wędrówkach w serbskiej mitologii narodowej edytuj

Narracja o wielkich wędrówkach Serbów jest częścią serbskich narracji tożsamościowych. Funkcjonuje jako mit narodowo-religijny o tematyce heroicznej[26][7]. Frederic Anscombe sugeruje, że „wraz z narracjami składającymi się na mit kosowski stanowią podstawę serbskiego nacjonalizmu i podsycają konflikty”[27]. Według Anscombe’a, narracja o wielkich wędrówkach Serbów łączy romantyczną historię narodową z późnonowoczesną rzeczywistością, przedstawiając kosowskich Albańczyków jako potomków ludności sprowadzonej przez Osmanów po wypędzeniu, ucieczce ludności serbskiej[9]. Ich pojawienie się i zajęcie terytorium Serbów w tej wersji mitu jest swoistym powtórzeniem bitwy na Kosowym Polu[28], kolejnym elementem martyrologicznego mitu kosowskiego[2]. Frederick Anscombe konkluduje, że uznawanie kosowskich Albańczyków za potomków osadników sprowadzonych po wielkiej wędrówce Serbów nie ma historycznych podstaw, a zachodnie i częściowo centralne Kosowo były traktowane przez Osmanów jako ziemie albańskie jeszcze przed wojną z Austrią w 1690 r.[28] Malcolm i Elsie twierdzą, że w związku z wojną Świętej Ligi (1683–1699) miały miejsce różne migracje ludności, z różnych regionów. Faktem jest, że tysiące uchodźców znalazło schronienie na nowej granicy monarchii habsburskiej, jednak nie byli to wyłącznie kosowscy Serbowie[29][28]. W ocenie Malcolma większość serbskich uchodźców nie pochodziła z Kosowa, a i Arseniusz nie organizował ich odejścia z tego terenu, ponieważ jego wyjazd był niezwykle pośpieszny. Malcolm zauważa, że Toma Raspasani, który podczas odwrotu austriackiego z ledwością zbiegł z zachodniego Kosowa przed Turkami, sam napisał później, że „nikt nie mógł się wydostać”[30]. Malcolm twierdzi, że Arseniusz w momencie, gdy rozpoczęła się wielka wędrówka, był w Czarnogórze, a następnie uciekł do Belgradu, twierdzy wciąż znajdującej się pod kontrolą Austrii, która stała się naturalnym celem wielu serbskich uchodźców ze wszystkich ziem serbskich[30]. Wśród tych, którzy się tam zgromadzili, byli ludzie z części Kosowa (głównie wschodniego), którym udało się uciec przed najazdem osmańskim. Jednak większość uchodźców pochodziła prawdopodobnie z innych obszarów[30]. Wśród uchodźców, którzy przenieśli się wówczas na terytoria kontrolowane przez Austrię, była także znaczna liczba Albańczyków, prawosławnych i katolików[31].

Emil Saggau twierdzi, że współczesna narracja o wielkiej wędrówce Serbów czerpie inspirację z pism Vuka Karadžicia i Petara II Petrovića-Njegoša, a wcześniej, to jest przed XIX w., nie była ona elementem serbskiej tożsamości narodowej[32]. W XIX w. pamięć o wędrówce była wspierana przez serbskich przywódców – w 1896 r. patriarcha serbski Jerzy zamówił u malarza Paji Jovanovicia monumentalny obraz przedstawiający exodus Serbów[9] i osobiście ingerował w jego kształt[10]. Według Maroša Melichárka symbolika wielkiej wędrówki Serbów jest nadal żywa, a z wydarzeniami z XVII i XVIII w. są porównywane takie wydarzenia, jak odwrót armii serbskiej podczas I wojny światowej czy ucieczka Serbów z Krajiny w 1995 r.[9]

Malcolm uważa, że dowody historyczne nie potwierdzają nagłego masowego exodusu Serbów z Kosowa w 1690 r.[14] W jego ocenie nawet jeśli populacja kosowskich Serbów została uszczuplona w 1690 r., musiała najpewniej zostać zastąpiona napływem Serbów z innych obszarów. Jak pisze, takie przepływy zdarzały się i to z wielu różnych obszarów[30]. Nastąpiła również migracja Albańczyków z Malsi, ale były to powolne, długotrwałe procesy[30]. Malcolm przekonuje, że jeśli wziąć pod uwagę, że Albańczycy stanowili znaczną część populacji przed 1690 r., a większość albańska w Kosowie zaistniała dopiero w połowie XIX wieku, masowy exodus Serbów z Kosowa w 1690 r. wydaje się mało prawdopodobny[30]. W 1689 roku w Kosowie zarówno muzułmańscy Albańczycy, jak i Serbowie powstali przeciwko Imperium Osmańskiemu pod wodzą albańskiego arcybiskupa Pjetera Bogdaniego i Tomy Raspasaniego[30][33].

Według Johna Lampe to właśnie po migracji Serbów w 1690 r. Turcy po raz pierwszy zachęcali Albańczyków do migracji do Kosowa. Większą, wschodnią część Kosowa nadal w większości zamieszkiwali prawosławni Serbowie, przy obecności najpierw głównie katolickich, a następnie również muzułmańskich Albańczyków, których obecność od XVI w. wzrastała za sprawą migracji z zachodniej części regionu. Według tego autora Kosowo było w większości zamieszkiwane przez ludność albańską już w końcu XVIII wieku[34]. Temat wielkich wędrówek Serbów jest źródłem sporów między serbskimi i albańskimi historykami, reprezentującymi odmienne interpretacje i punkty widzenia dotyczące opisywanych zdarzeń[35].

Przypisy edytuj

  1. ↑ P. Michalak, „Albańska golgota” – exodus Serbów na Korfu w czasie I wojny światowej w dyskursie publicznym międzywojennej Jugosławii, „Balcanica Posnaniensia”, vol. XXIII, Poznań 2016, s. 99.
  2. ↑ a b M. Skorczewski, Kosowo, mit kosowski i jego recepcja, Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej, vol. XLVIII, s. 287.
  3. ↑ a b c Sima M. Cirkovic, The Serbs, John Wiley & Sons, 15 kwietnia 2008, 143-148 i 153-154, ISBN 978-1-4051-4291-5 [dostęp 2023-04-19] (ang.).
  4. ↑ a b Nicholas J. Miller: Between Nation and State: Serbian Politics in Croatia Before the First World War. University of Pittsburgh Pre, 15 February 1998, s. 13. ISBN 978-0-8229-7722-3.
  5. ↑ Charles W. Ingrao: The Habsburg Monarchy, 1618–1815 page 1656. Cambridge University Press, 29 June 2000. ISBN 978-1-107-26869-2.
  6. ↑ Andrew Wheatcroft: The Enemy at the Gate: Habsburgs, Ottomans and the Battle for Europe. Random House, 10 November 2009. ISBN 978-1-4090-8682-6.
  7. ↑ a b Noel Malkolm: Kosovo: a chain of causes 1225 B.C. – 1991 and consequences 1991-1999. Helsinki Committee for Human Rights in Serbia, 2004, s. 1–27.
  8. ↑ Sabrina P. Ramet, Thinking about Yugoslavia: Scholarly Debates about the Yugoslav Breakup and the Wars in Bosnia and Kosovo, Cambridge University Press, 8 grudnia 2005, s. 206, ISBN 978-0-521-85151-0 [dostęp 2023-04-19] (ang.).
  9. ↑ a b c d e Maros Melicharek, GREAT MIGRATION OF THE SERBS (1690) AND ITS REFLECTIONS IN MODERN HISTORIOGRAPHY”, Serbian Studies Research, vol. 8, no. 1, 2017, 87-102. [online] [dostęp 2023-04-19].
  10. ↑ a b Tim Judah, The Serbs [online], www.washingtonpost.com [dostęp 2023-04-20].
  11. ↑ a b c Stevan K. Pavlowitch, Serbia: The History Behind the Name, Hurst & Company, 2002, s. 20, ISBN 978-1-85065-477-3 [dostęp 2023-04-19] (ang.).
  12. ↑ a b c Archived copy. [dostęp 2010-01-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-09-24)].
  13. ↑ red. K. Parry: The Blackwell Companion to Eastern Christianity. Victoria: Blackwell Publishing, 2007, s. 235. ISBN 978-0-631-23423-4.
  14. ↑ a b c Noel Malcolm, Kosovo: A Short History, Macmillan, 1998, s. 158–162, ISBN 978-0-333-66612-8 [dostęp 2023-04-19] (ang.).
  15. ↑ a b Oliver Jens Schmitt, Eva Anne Frantz, Albanische Geschichte: Stand und Perspektiven der Forschung, Oldenbourg, 2009, s. 238, ISBN 978-3-486-58980-1 [dostęp 2023-04-19] (niem.).
  16. ↑ Stanojevic, Ljubomir. (ed) Stari srpski zapisi i natpisi, t. 3, Beograd 1905, 94, no 5283: „37000 familija”.
  17. ↑ Pavle Julinac, Kratkoie vredeniie v istoriiu proikhozhdeniia slaveno-serbskago naroda. Venetiis 1765 (ed. Miroslav Pantic, Belgrade, 1981), s. 156.
  18. ↑ Jovan Rajić, Istoriia raznikh slavenskikh narodov, naipache Bolgar, Khorvatov, i Serbov, vol. 4, 1795, s. 135.
  19. ↑ Engel, Johann Christian von, Geschichte des ungrischen Reichs und seiner Nebenländer, vol. 3. Halle 1801, 485: „37000 Serwische Familien, mit ihrem Patriarchen”.
  20. ↑ Michael Antolović. Modern Serbian Historiography between Nation-Building and Critical Scholarship: The Case of Ilarion Ruvarac (1832-1905). „The Hungarian Historical Review”. 5 (2), s. 332–356, 2016. JSTOR: 44390760. 
  21. ↑ A.E. Picot, Les Serbes de Hongrie, 1873, s. 75.
  22. ↑ Tanya Popovic, Prince Marko: The Hero of South Slavic Epics, Syracuse University Press, 1 września 1988, s. 22, ISBN 978-0-8156-2444-8 [dostęp 2023-04-19] (ang.).
  23. ↑ Sima M. Cirkovic: The Serbs. Wiley, 2004, s. 144.
  24. ↑ Ramón Máiz: Identity and Territorial Autonomy in Plural Societies. Routledge, 2014. ISBN 978-1-135-30401-0. (ang.).
  25. ↑ Martin Mutschlechner: The Serbs in the Habsburg Monarchy. Der Erste Weltkrieg.
  26. ↑ J. M. Fraser: International Journal. Canadian Institute of International Affairs, 1998, s. 603.
  27. ↑ Dan Landis, Rosita D. Albert: Handbook of Ethnic Conflict: International Perspectives. Springer Science & Business Media, 2012, s. 351. ISBN 978-1-4614-0447-7.
  28. ↑ a b c Anscombe Frederick F.: The Ottoman Empire in recent international politics II: the case of Kosovo. The International History Review. Birkbeck ePrints: an open access repository of the research output of Birkbeck College, 2006, s. 767, 769.
  29. ↑ Robert Elsie: Historical Dictionary of Kosova. Scarecrow Press, 2004, s. 71. ISBN 978-0-8108-5309-6. (ang.).
  30. ↑ a b c d e f g Noel Malcolm: Rebels, Believers, Survivors: Studies in the History of the Albanians. Oxford University Press, 2020, s. 137–143. ISBN 978-0-19-885729-7.
  31. ↑ Shinasi A. Rama: Nation Failure, Ethnic Elites, and Balance of Power: The International Administration of Kosova. Springer, 2019, s. 64.
  32. ↑ Saggau Emil Hilton: Kosovo Crucified – Narratives in the Contemporary Serbian Orthodox Perception of Kosovo. University of Copenhagen: Department for Church History, 2019, s. 6, 10, 11.
  33. ↑ 1689 | Kosovo In The Great Turkish War – Translated by Robert Elsie, From Austrian Archive.
  34. ↑ John R. Lampe: Yugoslavia as History: Twice There Was a Country „The first ottoman encouragement of Albanian migration did follow the Serb exodus of 1690”. Cambridge University Press, 2000, s. 26. ISBN 978-0-521-77401-7. (ang.).
  35. ↑ Rama: Nation Failure, Ethnic Elites, and Balance of Power: The International Administration of Kosova. Springer, 2019, s. 64.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Wielkie_wędrówki_Serbów&oldid=73669972”