Wikipedia:Artykuły na Medal/archiwum/2019-10

Archiwum artykułów, które zostały umieszczone na stronie głównej w rubryce Artykuł na Medal.

2019-10-01 edytuj

Heikki Kovalainen (ur. 19 października 1981 w Suomussalmi) – fiński kierowca wyścigowy. Karierę zaczynał w kartingu mając dziesięć lat. Gokartami ścigał się do 2000 roku. W 2001 roku rozpoczął ściganie się samochodami jednomiejscowymi debiutując w Brytyjskiej Formule Renault 2000. W 2002 roku zadebiutował w Brytyjskiej Formule 3. Rok później został kierowcą serii World Series by Nissan. W 2003 roku został wicemistrzem, a rok później wywalczył mistrzostwo tej serii. W 2005 roku był kierowcą serii GP2 i zajął drugie miejsce w klasyfikacji generalnej kierowców. W 2006 roku został pełnoetatowym kierowcą testowym zespołu Formuły 1, Mild Seven Renault F1 Team. Od sezonu 2007 do 2013 był kierowcą Formuły 1. W roku 2007 jeździł w Renault F1, w latach 2008–2009 w McLarenie, a w sezonach 2010–2011 w Lotusie. W sezonie 2012 był kierowcą Caterhama. W Formule 1 odniósł jedno zwycięstwo: w Grand Prix Węgier 2008. W 2015 roku zadebiutował w Super GT, rywalizując Lexusem. Rok później zdobył tytuł mistrzowski tej serii. Czytaj więcej…

2019-10-02 edytuj

Ziemia obiecana – polski film historyczno-obyczajowy z 1974 roku w reżyserii i według scenariusza Andrzeja Wajdy, stworzony na podstawie powieści Władysława Reymonta pod tym samym tytułem. Akcja filmu toczy się w przemysłowej Łodzi na przełomie XIX i XX wieku, w której trzej wspólnicy – polski ziemianin Karol Borowiecki (Daniel Olbrychski), niemiecki przemysłowiec Maks Baum (Andrzej Seweryn) oraz żydowski handlowiec Moryc Welt (Wojciech Pszoniak) – próbują zebrać fundusze na budowę własnej fabryki, by zbić interes na przemyśle włókienniczym. W stosunku do literackiego pierwowzoru Wajda poczynił poważne zmiany. Reżyser złagodził antysemicką wymowę pierwowzoru literackiego. Nie uchroniło to filmowej Ziemi obiecanej przed krytyką ze strony amerykańskich Żydów. Równocześnie film Wajdy nie ustrzegł się krytyki w Polsce, gdzie reżyserowi zarzucano, iż znacząco zmienił on treść powieści i ukazał głównego bohatera w negatywnym świetle. Późniejsze analizy filmu jednak dowiodły, że film stanowił krytykę nie tyle konkretnej narodowości, ile niszczycielskiej siły pieniądza jako bodźca do przemian kapitalistycznych na ziemiach polskich. Ziemia obiecana, ze względu na swój ekspresyjny i turpistyczny ton, została uznana przez część krytyków za filmowe arcydzieło. Ów status filmu Wajdy potwierdził plebiscyt Muzeum Kinematografii w Łodzi z 2015 roku, w którym Ziemia obiecana zajęła pierwsze miejsce na liście najlepszych filmów polskich wszech czasów. Czytaj więcej…

2019-10-03 edytuj

Lista japońskich krążowników liniowych – Nippon Kaigun zbudowała łącznie cztery krążowniki liniowe, stworzyła także plany budowy kolejnych czterech, w czasie pierwszych dekad XX wieku. Koncepcja krążowników liniowych wyrosła z projektów krążowników pancernych, które okazały się być bardzo przydatne przeciw okrętom rosyjskiej Drugiej Eskadry Pacyfiku w czasie bitwy pod Cuszimą. Z ośmiu krążowników liniowych, które Japonia zaczęła budować, żaden nie przetrwał II wojny światowej. "Amagi" miał być przerobiony na lotniskowiec zanim jego kadłub został katastrofalnie uszkodzony na pochylni przez trzęsienie ziemi w 1923 roku. Został on później rozebrany, tak jak i dwa ostatnie okręty typu Amagi, które spotkał ten los w 1924 roku zgodnie z ustaleniami traktatu waszyngtońskiego. "Akagi" został przerobiony na lotniskowiec w latach 20. XX wieku i zatopiony w czasie bitwy o Midway w czerwcu 1942 roku. Cztery okręty typu Kongō zostały także zatopione w boju. Czytaj więcej…

2019-10-04 edytuj

Stanisław Moskal (ur. 4 marca 1935 w Krakowie, zm. 8 maja 2019 tamże) – polski naukowiec i pisarz, socjolog wsi, profesor nauk rolniczych, związany z Uniwersytetem Rolniczym im. Hugona Kołłątaja w Krakowie. Badał przemiany kulturowe i uwarunkowania rozwoju wsi polskiej a szczególnie świadomość ekologiczną jej mieszkańców. Miłośnik gór, etnolog oraz podróżnik. Przez wiele lat badacz uwarunkowań rozwoju rolnictwa w Algierii. Był autorem Wstępu do imagineskopii w formie prześmiewczego traktatu naukowego, którego fikcyjna metodologia i stylizacja były używane przez czytelników w różnych zastosowaniach praktycznych i teoretycznych. Stworzył postać Jeremiasza Apollona Hytza, któremu przypisał wiele tez związanych z imagineskopią. Książka, wydana po raz pierwszy w 1977 roku, stała się przedmiotem szeregu analiz literackich, naukoznawczych i filozoficznych. Imagineskopia okazała się inspiracją do nowatorskich eksperymentów artystycznych. Zainteresowanie nią rozwija się w XXI wieku. Doświadczenie profesjonalne autora jako naukowca i socjologa znalazło odbicie w humorystycznym tekście naukowym, który jest porównywany do dzieł czołowych przedstawicieli prozy podobnego gatunku. Autor pisał pod pseudonimem „Śledź Otrembus Podgrobelski”. Czytaj więcej…

2019-10-05 edytuj

Oxalaia – rodzaj wymarłego dinozaura, teropoda z rodziny spinozaurów. Jego nazwa wywodzi się od afrykańskiego bóstwa Oxalá. Zwierzę żyło na terenie obecnego Regionu Północno-Wschodniego Brazylii w cenomanie. Jedyne znane skamieniałości odnaleziono w 1999 roku na wyspie Cajual, w skałach formacji Alcântara, znanej z obfitości fragmentarycznych, izolowanych okazów. Szczątki opisali w 2011 roku brazylijski paleontolog Alexander Kellner i współpracownicy, przypisując je do nowego rodzaju obejmującego pojedynczy gatunek Oxalaia quilombensis. Epitet gatunkowy odwołuje się do osad quilombo. Choć Oxalaia znana jest jedynie z dwóch niepełnych kości czaszki, Kellner i współpracownicy odkryli, że jej zęby i czaszka spełniają kilka wyróżniających się cech niespotykanych u innych spinozaurydów czy teropodów w ogóle, w tym dwa zęby zastępcze w każdym zębodole i bardzo wyrzeźbione podniebienie wtórne. Dinozaur zasiedlał obszary klimatu zwrotnikowego, gęsto zalesione, otoczone terenami suchymi. Środowisko to cechowała znaczna różnorodność form życia. Dowody kopalne sugerują, że spinozaurydy polowały także na inne zwierzęta, jak niewielkie dinozaury i pterozaury. Czytaj więcej…

2019-10-06 edytuj

Zabytkowe cerkwie w diecezji lubelsko-chełmskiej – na terenie diecezji lubelsko-chełmskiej w 2019 roku funkcjonowały 53 świątynie, z czego dwadzieścia pięć to obiekty zabytkowe. Brakuje dokładnych informacji o początkach budownictwa cerkiewnego na terytorium zajmowanym obecnie przez diecezję lubelsko-chełmską. Najstarszą cerkwią należącą do diecezji - jak również najstarszą świątynią we władaniu Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego - jest cerkiew Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny w Szczebrzeszynie, wzniesiona w XVI wieku. Drugą co do wieku budowlą sakralną w diecezji lubelsko-chełmskiej jest natomiast katedralny sobór Przemienienia Pańskiego w Lublinie, wyświęcony w 1633 roku. Spośród pozostałych zabytkowych cerkwi dziewięć to budowle wzniesione jako świątynie unickie w XVIII i XIX wieku, zaś trzynaście – cerkwie prawosławne zbudowane po likwidacji unickiej diecezji chełmskiej w 1875 roku, a przed wycofaniem się Rosjan z Królestwa Polskiego w 1915 roku. Cerkiew św. Jana Teologa w Chełmie została wzniesiona jako prawosławna cerkiew wojskowa w latach 1846–1852. Czytaj więcej…

2019-10-07 edytuj

Szpak maskareński – gatunek wymarłego ptaka z rodziny szpakowatych, endemicznego dla maskareńskiej wyspy Rodrigues. Najbliżej spokrewnionymi z nim gatunkami były: szpak reunioński oraz Cryptopsar ischyrhynchus; wszystkie zdają się pochodzić z Azji Południowo-Wschodniej. O szpaku maskareńskim wspominał jedynie francuski żeglarz Julien Tafforet, który przebywał na wyspie od 1725 do 1726 roku. Tafforet obserwował te ptaki na przybrzeżnej wysepce Île Gombrani. Szczątki subfosylne odnalezione na samej wyspie Rodrigues i opisane w 1879 roku przypisano ptakom opisanym przez Tafforeta. W XIX wieku pojawiły się liczne niejasności związane z samym ptakiem i jego pozycją systematyczną. Szpaki maskareńskie mierzyły 25–30 cm, wyposażone były w mocne dzioby. Opisano je jako mające ciało białe, skrzydła i ogon częściowo czarne, zaś dziób i nogi żółte. Temat zachowania się tych ptaków jest słabo poznany. Ich dieta zawierała jaja i martwe żółwie lądowe, które rozdrabniały silnym dziobem. Prawdopodobnie to drapieżnictwo ze strony szczurów było odpowiedzialne za wymarcie tych ptaków w XVIII wieku. Czytaj więcej…

2019-10-08 edytuj

Heikki Kovalainen (ur. 19 października 1981 w Suomussalmi) – fiński kierowca wyścigowy. Karierę zaczynał w kartingu mając dziesięć lat. Gokartami ścigał się do 2000 roku. W 2001 roku rozpoczął ściganie się samochodami jednomiejscowymi debiutując w Brytyjskiej Formule Renault 2000. W 2002 roku zadebiutował w Brytyjskiej Formule 3. Rok później został kierowcą serii World Series by Nissan. W 2003 roku został wicemistrzem, a rok później wywalczył mistrzostwo tej serii. W 2005 roku był kierowcą serii GP2 i zajął drugie miejsce w klasyfikacji generalnej kierowców. W 2006 roku został pełnoetatowym kierowcą testowym zespołu Formuły 1, Mild Seven Renault F1 Team. Od sezonu 2007 do 2013 był kierowcą Formuły 1. W roku 2007 jeździł w Renault F1, w latach 2008–2009 w McLarenie, a w sezonach 2010–2011 w Lotusie. W sezonie 2012 był kierowcą Caterhama. W Formule 1 odniósł jedno zwycięstwo: w Grand Prix Węgier 2008. W 2015 roku zadebiutował w Super GT, rywalizując Lexusem. Rok później zdobył tytuł mistrzowski tej serii. Czytaj więcej…

2019-10-09 edytuj

Ziemia obiecana – polski film historyczno-obyczajowy z 1974 roku w reżyserii i według scenariusza Andrzeja Wajdy, stworzony na podstawie powieści Władysława Reymonta pod tym samym tytułem. Akcja filmu toczy się w przemysłowej Łodzi na przełomie XIX i XX wieku, w której trzej wspólnicy – polski ziemianin Karol Borowiecki (Daniel Olbrychski), niemiecki przemysłowiec Maks Baum (Andrzej Seweryn) oraz żydowski handlowiec Moryc Welt (Wojciech Pszoniak) – próbują zebrać fundusze na budowę własnej fabryki, by zbić interes na przemyśle włókienniczym. W stosunku do literackiego pierwowzoru Wajda poczynił poważne zmiany. Reżyser złagodził antysemicką wymowę pierwowzoru literackiego. Nie uchroniło to filmowej Ziemi obiecanej przed krytyką ze strony amerykańskich Żydów. Równocześnie film Wajdy nie ustrzegł się krytyki w Polsce, gdzie reżyserowi zarzucano, iż znacząco zmienił on treść powieści i ukazał głównego bohatera w negatywnym świetle. Późniejsze analizy filmu jednak dowiodły, że film stanowił krytykę nie tyle konkretnej narodowości, ile niszczycielskiej siły pieniądza jako bodźca do przemian kapitalistycznych na ziemiach polskich. Ziemia obiecana, ze względu na swój ekspresyjny i turpistyczny ton, została uznana przez część krytyków za filmowe arcydzieło. Ów status filmu Wajdy potwierdził plebiscyt Muzeum Kinematografii w Łodzi z 2015 roku, w którym Ziemia obiecana zajęła pierwsze miejsce na liście najlepszych filmów polskich wszech czasów. Czytaj więcej…

2019-10-10 edytuj

Tasznik pospolity – gatunek rośliny należący do rodziny kapustowatych - zwanych też krzyżowymi. Pochodzi prawdopodobnie ze wschodniej części basenu Morza Śródziemnego, ale współcześnie jest szeroko rozprzestrzeniony na całym świecie, także w Polsce. Występuje w różnych siedliskach, zwykle jako roślina ruderalna i trudny do wytępienia chwast. Rosnąc w uprawach, jest szkodliwy głównie dlatego, że ułatwia porażanie ich przez pasożyty i patogeny, dla których jest żywicielem pośrednim. Użytkowany jest jako roślina lecznicza, a regionalnie także jako roślina jadalna - ceniona zwłaszcza w Azji Wschodniej. Jadalne są surowe lub gotowane liście, które mają smak opisywany jako pośredni między rzeżuchą i kapustą lub rzeżuchą i rukolą. Ich walory smakowe oceniane są wysoko m.in. w Chinach, choć są też autorzy opisujący smak tasznika jako mdły. Jest także rośliną olejo- i miododajną, znajduje zastosowanie w biotechnologii, biomonitoringu, fitoremediacji gleb, przez naukowców bywa traktowany jako gatunek modelowy, a także pomaga zwalczać owady dokuczliwe dla człowieka. Czytaj więcej…

2019-10-11 edytuj

Filmografia Grety Garbo – w trwającej 21 lat karierze, Greta Garbo występowała w filmach i na scenie. Zagrała w 29 produkcjach fabularnych. Trzykrotnie wyróżniana była nominacją do nagrody Akademii Filmowej. Garbo uznawana jest przez biografów i historyków za jedną z największych i najwybitniejszych gwiazd filmowych w historii kinematografii oraz jedną z legend i ikon okresu „Złotej Ery Hollywood”. Karierę rozpoczęła w 1920 roku, gdy została zaangażowana przez Johna W. Bruniusa do roli statystki w niemych filmach En lyckoriddare oraz Kärlekens ögon. W 1925 roku Garbo przeniosła się do Stanów Zjednoczonych, gdzie podpisała trzyletnią umowę z Metro-Goldwyn-Mayer, a już kilka lat później stała się najbardziej dochodową aktorką MGM sezonu 1928–1929 w amerykańskim box offisie. W 1932 roku Garbo notowana była w pierwszej dziesiątce najbardziej dochodowych amerykańskich aktorek. Jedenaście produkcji z jej udziałem zestawianych było w pierwszej dziesiątce podsumowań roku w box offisie. Sześć filmów, w których wzięła udział, nominowanych było przynajmniej do jednego Oscara w każdej kategorii. Również sześć produkcji z udziałem aktorki, po uwzględnieniu inflacji, przekroczyło sumę stu milionów dolarów dochodu z biletów na rynku krajowym. Czytaj więcej…

2019-10-12 edytuj

Oxalaia – rodzaj wymarłego dinozaura, teropoda z rodziny spinozaurów. Jego nazwa wywodzi się od afrykańskiego bóstwa Oxalá. Zwierzę żyło na terenie obecnego Regionu Północno-Wschodniego Brazylii w cenomanie. Jedyne znane skamieniałości odnaleziono w 1999 roku na wyspie Cajual, w skałach formacji Alcântara, znanej z obfitości fragmentarycznych, izolowanych okazów. Szczątki opisali w 2011 roku brazylijski paleontolog Alexander Kellner i współpracownicy, przypisując je do nowego rodzaju obejmującego pojedynczy gatunek Oxalaia quilombensis. Epitet gatunkowy odwołuje się do osad quilombo. Choć Oxalaia znana jest jedynie z dwóch niepełnych kości czaszki, Kellner i współpracownicy odkryli, że jej zęby i czaszka spełniają kilka wyróżniających się cech niespotykanych u innych spinozaurydów czy teropodów w ogóle, w tym dwa zęby zastępcze w każdym zębodole i bardzo wyrzeźbione podniebienie wtórne. Dinozaur zasiedlał obszary klimatu zwrotnikowego, gęsto zalesione, otoczone terenami suchymi. Środowisko to cechowała znaczna różnorodność form życia. Dowody kopalne sugerują, że spinozaurydy polowały także na inne zwierzęta, jak niewielkie dinozaury i pterozaury. Czytaj więcej…

2019-10-13 edytuj

Zabytkowe cerkwie w diecezji lubelsko-chełmskiej – na terenie diecezji lubelsko-chełmskiej w 2019 roku funkcjonowały 53 świątynie, z czego dwadzieścia pięć to obiekty zabytkowe. Brakuje dokładnych informacji o początkach budownictwa cerkiewnego na terytorium zajmowanym obecnie przez diecezję lubelsko-chełmską. Najstarszą cerkwią należącą do diecezji - jak również najstarszą świątynią we władaniu Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego - jest cerkiew Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny w Szczebrzeszynie, wzniesiona w XVI wieku. Drugą co do wieku budowlą sakralną w diecezji lubelsko-chełmskiej jest natomiast katedralny sobór Przemienienia Pańskiego w Lublinie, wyświęcony w 1633 roku. Spośród pozostałych zabytkowych cerkwi dziewięć to budowle wzniesione jako świątynie unickie w XVIII i XIX wieku, zaś trzynaście – cerkwie prawosławne zbudowane po likwidacji unickiej diecezji chełmskiej w 1875 roku, a przed wycofaniem się Rosjan z Królestwa Polskiego w 1915 roku. Cerkiew św. Jana Teologa w Chełmie została wzniesiona jako prawosławna cerkiew wojskowa w latach 1846–1852. Czytaj więcej…

2019-10-14 edytuj

Szpak maskareński – gatunek wymarłego ptaka z rodziny szpakowatych, endemicznego dla maskareńskiej wyspy Rodrigues. Najbliżej spokrewnionymi z nim gatunkami były: szpak reunioński oraz Cryptopsar ischyrhynchus; wszystkie zdają się pochodzić z Azji Południowo-Wschodniej. O szpaku maskareńskim wspominał jedynie francuski żeglarz Julien Tafforet, który przebywał na wyspie od 1725 do 1726 roku. Tafforet obserwował te ptaki na przybrzeżnej wysepce Île Gombrani. Szczątki subfosylne odnalezione na samej wyspie Rodrigues i opisane w 1879 roku przypisano ptakom opisanym przez Tafforeta. W XIX wieku pojawiły się liczne niejasności związane z samym ptakiem i jego pozycją systematyczną. Szpaki maskareńskie mierzyły 25–30 cm, wyposażone były w mocne dzioby. Opisano je jako mające ciało białe, skrzydła i ogon częściowo czarne, zaś dziób i nogi żółte. Temat zachowania się tych ptaków jest słabo poznany. Ich dieta zawierała jaja i martwe żółwie lądowe, które rozdrabniały silnym dziobem. Prawdopodobnie to drapieżnictwo ze strony szczurów było odpowiedzialne za wymarcie tych ptaków w XVIII wieku. Czytaj więcej…

2019-10-15 edytuj

Laureaci Nagrody Nobla w dziedzinie literatury – osoby wyróżnione przez Akademię Szwedzką literacką Nagrodą Nobla, którą ustanowiona testamentem Alfreda Nobla z 1895 roku. Wolą Nobla było, aby nagroda trafiła w ręce osoby, która stworzy najbardziej wyróżniające się dzieło w kierunku idealistycznym. Nad wyborem laureata pracuje Komitet Noblowski, składający się z czterech lub pięciu osób, wybrany spośród członków Akademii na okres trzech lat. Nazwiska kandydatów do wyróżnienia mogą być zgłaszane przez członków Akademii Szwedzkiej oraz innych akademii i instytucji o podobnym charakterze. Prawo to otrzymali także uniwersyteccy profesorowie literatury i filologii, laureaci literackiej Nagrody Nobla oraz przewodniczący stowarzyszeń odpowiedzialnych za twórczość literacką w poszczególnych krajach. W latach 1901–2019 wyróżnionych zostało 116 osób. Dwie osoby odmówiły przyjęcia nagrody - Boris Pasternak oraz Jean-Paul Sartre. Jedyny raz nagrodę przyznano pośmiertnie – w 1931 roku otrzymał ją Erik Axel Karlfeldt, od 1974 roku Statut Fundacji Nobla zabrania pośmiertnych wyróżnień, o ile śmierć nie nastąpiła po ogłoszeniu nominacji. Czytaj więcej…

2019-10-16 edytuj

Ziemia obiecana – polski film historyczno-obyczajowy z 1974 roku w reżyserii i według scenariusza Andrzeja Wajdy, stworzony na podstawie powieści Władysława Reymonta pod tym samym tytułem. Akcja filmu toczy się w przemysłowej Łodzi na przełomie XIX i XX wieku, w której trzej wspólnicy – polski ziemianin Karol Borowiecki (Daniel Olbrychski), niemiecki przemysłowiec Maks Baum (Andrzej Seweryn) oraz żydowski handlowiec Moryc Welt (Wojciech Pszoniak) – próbują zebrać fundusze na budowę własnej fabryki, by zbić interes na przemyśle włókienniczym. W stosunku do literackiego pierwowzoru Wajda poczynił poważne zmiany. Reżyser złagodził antysemicką wymowę pierwowzoru literackiego. Nie uchroniło to filmowej Ziemi obiecanej przed krytyką ze strony amerykańskich Żydów. Równocześnie film Wajdy nie ustrzegł się krytyki w Polsce, gdzie reżyserowi zarzucano, iż znacząco zmienił on treść powieści i ukazał głównego bohatera w negatywnym świetle. Późniejsze analizy filmu jednak dowiodły, że film stanowił krytykę nie tyle konkretnej narodowości, ile niszczycielskiej siły pieniądza jako bodźca do przemian kapitalistycznych na ziemiach polskich. Ziemia obiecana, ze względu na swój ekspresyjny i turpistyczny ton, została uznana przez część krytyków za filmowe arcydzieło. Ów status filmu Wajdy potwierdził plebiscyt Muzeum Kinematografii w Łodzi z 2015 roku, w którym Ziemia obiecana zajęła pierwsze miejsce na liście najlepszych filmów polskich wszech czasów. Czytaj więcej…

2019-10-17 edytuj

Tasznik pospolity – gatunek rośliny należący do rodziny kapustowatych - zwanych też krzyżowymi. Pochodzi prawdopodobnie ze wschodniej części basenu Morza Śródziemnego, ale współcześnie jest szeroko rozprzestrzeniony na całym świecie, także w Polsce. Występuje w różnych siedliskach, zwykle jako roślina ruderalna i trudny do wytępienia chwast. Rosnąc w uprawach, jest szkodliwy głównie dlatego, że ułatwia porażanie ich przez pasożyty i patogeny, dla których jest żywicielem pośrednim. Użytkowany jest jako roślina lecznicza, a regionalnie także jako roślina jadalna - ceniona zwłaszcza w Azji Wschodniej. Jadalne są surowe lub gotowane liście, które mają smak opisywany jako pośredni między rzeżuchą i kapustą lub rzeżuchą i rukolą. Ich walory smakowe oceniane są wysoko m.in. w Chinach, choć są też autorzy opisujący smak tasznika jako mdły. Jest także rośliną olejo- i miododajną, znajduje zastosowanie w biotechnologii, biomonitoringu, fitoremediacji gleb, przez naukowców bywa traktowany jako gatunek modelowy, a także pomaga zwalczać owady dokuczliwe dla człowieka. Czytaj więcej…

2019-10-18 edytuj

Filmografia Grety Garbo – w trwającej 21 lat karierze Greta Garbo występowała w filmach i na scenie. Zagrała w 29 produkcjach fabularnych. Trzykrotnie wyróżniana była nominacją do nagrody Akademii Filmowej. Garbo uznawana jest przez biografów i historyków za jedną z największych i najwybitniejszych gwiazd filmowych w historii kinematografii oraz jedną z legend i ikon okresu „Złotej Ery Hollywood”. Karierę rozpoczęła w 1920 roku, gdy została zaangażowana przez Johna W. Bruniusa do roli statystki w niemych filmach En lyckoriddare oraz Kärlekens ögon. W 1925 roku Garbo przeniosła się do Stanów Zjednoczonych, gdzie podpisała trzyletnią umowę z Metro-Goldwyn-Mayer, a już kilka lat później stała się najbardziej dochodową aktorką MGM sezonu 1928–1929 w amerykańskim box offisie. W 1932 roku Garbo notowana była w pierwszej dziesiątce najbardziej dochodowych amerykańskich aktorek. Jedenaście produkcji z jej udziałem zestawianych było w pierwszej dziesiątce podsumowań roku w box offisie. Sześć filmów, w których wzięła udział, nominowanych było przynajmniej do jednego Oscara w każdej kategorii. Również sześć produkcji z udziałem aktorki, po uwzględnieniu inflacji, przekroczyło sumę stu milionów dolarów dochodu z biletów na rynku krajowym. Czytaj więcej…

2019-10-19 edytuj

Oxalaia – rodzaj wymarłego dinozaura, teropoda z rodziny spinozaurów. Jego nazwa wywodzi się od afrykańskiego bóstwa Oxalá. Zwierzę żyło na terenie obecnego Regionu Północno-Wschodniego Brazylii w cenomanie. Jedyne znane skamieniałości odnaleziono w 1999 roku na wyspie Cajual, w skałach formacji Alcântara, znanej z obfitości fragmentarycznych, izolowanych okazów. Szczątki opisali w 2011 roku brazylijski paleontolog Alexander Kellner i współpracownicy, przypisując je do nowego rodzaju obejmującego pojedynczy gatunek Oxalaia quilombensis. Epitet gatunkowy odwołuje się do osad quilombo. Choć Oxalaia znana jest jedynie z dwóch niepełnych kości czaszki, Kellner i współpracownicy odkryli, że jej zęby i czaszka spełniają kilka wyróżniających się cech niespotykanych u innych spinozaurydów czy teropodów w ogóle, w tym dwa zęby zastępcze w każdym zębodole i bardzo wyrzeźbione podniebienie wtórne. Dinozaur zasiedlał obszary klimatu zwrotnikowego, gęsto zalesione, otoczone terenami suchymi. Środowisko to cechowała znaczna różnorodność form życia. Dowody kopalne sugerują, że spinozaurydy polowały także na inne zwierzęta, jak niewielkie dinozaury i pterozaury. Czytaj więcej…

2019-10-20 edytuj

Zabytkowe cerkwie w diecezji lubelsko-chełmskiej – na terenie diecezji lubelsko-chełmskiej w 2019 roku funkcjonowały 53 świątynie, z czego dwadzieścia pięć to obiekty zabytkowe. Brakuje dokładnych informacji o początkach budownictwa cerkiewnego na terytorium zajmowanym obecnie przez diecezję lubelsko-chełmską. Najstarszą cerkwią należącą do diecezji - jak również najstarszą świątynią we władaniu Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego - jest cerkiew Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny w Szczebrzeszynie, wzniesiona w XVI wieku. Drugą co do wieku budowlą sakralną w diecezji lubelsko-chełmskiej jest natomiast katedralny sobór Przemienienia Pańskiego w Lublinie, wyświęcony w 1633 roku. Spośród pozostałych zabytkowych cerkwi dziewięć to budowle wzniesione jako świątynie unickie w XVIII i XIX wieku, zaś trzynaście – cerkwie prawosławne zbudowane po likwidacji unickiej diecezji chełmskiej w 1875 roku, a przed wycofaniem się Rosjan z Królestwa Polskiego w 1915 roku. Cerkiew św. Jana Teologa w Chełmie została wzniesiona jako prawosławna cerkiew wojskowa w latach 1846–1852. Czytaj więcej…

2019-10-21 edytuj

Szpak maskareński – gatunek wymarłego ptaka z rodziny szpakowatych, endemicznego dla maskareńskiej wyspy Rodrigues. Najbliżej spokrewnionymi z nim gatunkami były: szpak reunioński oraz Cryptopsar ischyrhynchus; wszystkie zdają się pochodzić z Azji Południowo-Wschodniej. O szpaku maskareńskim wspominał jedynie francuski żeglarz Julien Tafforet, który przebywał na wyspie od 1725 do 1726 roku. Tafforet obserwował te ptaki na przybrzeżnej wysepce Île Gombrani. Szczątki subfosylne odnalezione na samej wyspie Rodrigues i opisane w 1879 roku przypisano ptakom opisanym przez Tafforeta. W XIX wieku pojawiły się liczne niejasności związane z samym ptakiem i jego pozycją systematyczną. Szpaki maskareńskie mierzyły 25–30 cm, wyposażone były w mocne dzioby. Opisano je jako mające ciało białe, skrzydła i ogon częściowo czarne, zaś dziób i nogi żółte. Temat zachowania się tych ptaków jest słabo poznany. Ich dieta zawierała jaja i martwe żółwie lądowe, które rozdrabniały silnym dziobem. Prawdopodobnie to drapieżnictwo ze strony szczurów było odpowiedzialne za wymarcie tych ptaków w XVIII wieku. Czytaj więcej…

2019-10-22 edytuj

Laureaci Nagrody Nobla w dziedzinie literatury – osoby wyróżnione przez Akademię Szwedzką literacką Nagrodą Nobla, którą ustanowiona testamentem Alfreda Nobla z 1895 roku. Wolą Nobla było, aby nagroda trafiła w ręce osoby, która stworzy najbardziej wyróżniające się dzieło w kierunku idealistycznym. Nad wyborem laureata pracuje Komitet Noblowski, składający się z czterech lub pięciu osób, wybrany spośród członków Akademii na okres trzech lat. Nazwiska kandydatów do wyróżnienia mogą być zgłaszane przez członków Akademii Szwedzkiej oraz innych akademii i instytucji o podobnym charakterze. Prawo to otrzymali także uniwersyteccy profesorowie literatury i filologii, laureaci literackiej Nagrody Nobla oraz przewodniczący stowarzyszeń odpowiedzialnych za twórczość literacką w poszczególnych krajach. W latach 1901–2019 wyróżnionych zostało 116 osób. Dwie osoby odmówiły przyjęcia nagrody - Boris Pasternak oraz Jean-Paul Sartre. Jedyny raz nagrodę przyznano pośmiertnie – w 1931 roku otrzymał ją Erik Axel Karlfeldt, od 1974 roku Statut Fundacji Nobla zabrania pośmiertnych wyróżnień, o ile śmierć nie nastąpiła po ogłoszeniu nominacji. Czytaj więcej…

2019-10-23 edytuj

Ziemia obiecana – polski film historyczno-obyczajowy z 1974 roku w reżyserii i według scenariusza Andrzeja Wajdy, stworzony na podstawie powieści Władysława Reymonta pod tym samym tytułem. Akcja filmu toczy się w przemysłowej Łodzi na przełomie XIX i XX wieku, w której trzej wspólnicy – polski ziemianin Karol Borowiecki (Daniel Olbrychski), niemiecki przemysłowiec Maks Baum (Andrzej Seweryn) oraz żydowski handlowiec Moryc Welt (Wojciech Pszoniak) – próbują zebrać fundusze na budowę własnej fabryki, by zbić interes na przemyśle włókienniczym. W stosunku do literackiego pierwowzoru Wajda poczynił poważne zmiany. Reżyser złagodził antysemicką wymowę pierwowzoru literackiego. Nie uchroniło to filmowej Ziemi obiecanej przed krytyką ze strony amerykańskich Żydów. Równocześnie film Wajdy nie ustrzegł się krytyki w Polsce, gdzie reżyserowi zarzucano, iż znacząco zmienił on treść powieści i ukazał głównego bohatera w negatywnym świetle. Późniejsze analizy filmu jednak dowiodły, że film stanowił krytykę nie tyle konkretnej narodowości, ile niszczycielskiej siły pieniądza jako bodźca do przemian kapitalistycznych na ziemiach polskich. Ziemia obiecana, ze względu na swój ekspresyjny i turpistyczny ton, została uznana przez część krytyków za filmowe arcydzieło. Ów status filmu Wajdy potwierdził plebiscyt Muzeum Kinematografii w Łodzi z 2015 roku, w którym Ziemia obiecana zajęła pierwsze miejsce na liście najlepszych filmów polskich wszech czasów. Czytaj więcej…

2019-10-24 edytuj

Tasznik pospolity – gatunek rośliny należący do rodziny kapustowatych - zwanych też krzyżowymi. Pochodzi prawdopodobnie ze wschodniej części basenu Morza Śródziemnego, ale współcześnie jest szeroko rozprzestrzeniony na całym świecie, także w Polsce. Występuje w różnych siedliskach, zwykle jako roślina ruderalna i trudny do wytępienia chwast. Rosnąc w uprawach, jest szkodliwy głównie dlatego, że ułatwia porażanie ich przez pasożyty i patogeny, dla których jest żywicielem pośrednim. Użytkowany jest jako roślina lecznicza, a regionalnie także jako roślina jadalna - ceniona zwłaszcza w Azji Wschodniej. Jadalne są surowe lub gotowane liście, które mają smak opisywany jako pośredni między rzeżuchą i kapustą lub rzeżuchą i rukolą. Ich walory smakowe oceniane są wysoko m.in. w Chinach, choć są też autorzy opisujący smak tasznika jako mdły. Jest także rośliną olejo- i miododajną, znajduje zastosowanie w biotechnologii, biomonitoringu, fitoremediacji gleb, przez naukowców bywa traktowany jako gatunek modelowy, a także pomaga zwalczać owady dokuczliwe dla człowieka. Czytaj więcej…

2019-10-25 edytuj

Filmografia Grety Garbo – w trwającej 21 lat karierze Greta Garbo występowała w filmach i na scenie. Zagrała w 29 produkcjach fabularnych. Trzykrotnie wyróżniana była nominacją do nagrody Akademii Filmowej. Garbo uznawana jest przez biografów i historyków za jedną z największych i najwybitniejszych gwiazd filmowych w historii kinematografii oraz jedną z legend i ikon okresu „Złotej Ery Hollywood”. Karierę rozpoczęła w 1920 roku, gdy została zaangażowana przez Johna W. Bruniusa do roli statystki w niemych filmach En lyckoriddare oraz Kärlekens ögon. W 1925 roku Garbo przeniosła się do Stanów Zjednoczonych, gdzie podpisała trzyletnią umowę z Metro-Goldwyn-Mayer, a już kilka lat później stała się najbardziej dochodową aktorką MGM sezonu 1928–1929 w amerykańskim box offisie. W 1932 roku Garbo notowana była w pierwszej dziesiątce najbardziej dochodowych amerykańskich aktorek. Jedenaście produkcji z jej udziałem zestawianych było w pierwszej dziesiątce podsumowań roku w box offisie. Sześć filmów, w których wzięła udział, nominowanych było przynajmniej do jednego Oscara w każdej kategorii. Również sześć produkcji z udziałem aktorki, po uwzględnieniu inflacji, przekroczyło sumę stu milionów dolarów dochodu z biletów na rynku krajowym. Czytaj więcej…

2019-10-26 edytuj

HMS Minerva – brytyjski krążownik pancernopokładowy typu Eclipse, zbudowany dla Royal Navy pod koniec lat 90. XIX wieku. Od lutego 1897 roku pełnił on służbę na Wyspach Brytyjskich i Morzu Śródziemnym. Brał udział w I wojnie światowej, oznaczony numerami taktycznymi P32, P1A oraz P7A, działając m.in. na Morzu Śródziemnym, Morzu Czerwonym, w Indiach, Afryce i na Dalekim Wschodzie. Do jego osiągnięć bojowych zalicza się zatopienie we wrześniu 1914 roku austro–węgierskiego statku handlowego „Bathori” oraz udział w zniszczeniu w kwietniu 1915 roku osmańskiego torpedowca „Demirhisar”. Brał udział w operacjach desantowych i ostrzale celów lądowych w rejonie Akaby, podczas bitwy o Gallipoli oraz w Niemieckiej Afryce Wschodniej. W październiku 1920 roku okręt zakończył służbę i został sprzedany w celu złomowania. Czytaj więcej…

2019-10-27 edytuj

Zabytkowe cerkwie w diecezji lubelsko-chełmskiej – na terenie diecezji lubelsko-chełmskiej w 2019 roku funkcjonowały 53 świątynie, z czego dwadzieścia pięć to obiekty zabytkowe. Brakuje dokładnych informacji o początkach budownictwa cerkiewnego na terytorium zajmowanym obecnie przez diecezję lubelsko-chełmską. Najstarszą cerkwią należącą do diecezji - jak również najstarszą świątynią we władaniu Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego - jest cerkiew Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny w Szczebrzeszynie, wzniesiona w XVI wieku. Drugą co do wieku budowlą sakralną w diecezji lubelsko-chełmskiej jest natomiast katedralny sobór Przemienienia Pańskiego w Lublinie, wyświęcony w 1633 roku. Spośród pozostałych zabytkowych cerkwi dziewięć to budowle wzniesione jako świątynie unickie w XVIII i XIX wieku, zaś trzynaście – cerkwie prawosławne zbudowane po likwidacji unickiej diecezji chełmskiej w 1875 roku, a przed wycofaniem się Rosjan z Królestwa Polskiego w 1915 roku. Cerkiew św. Jana Teologa w Chełmie została wzniesiona jako prawosławna cerkiew wojskowa w latach 1846–1852. Czytaj więcej…

2019-10-28 edytuj

Szpak maskareński – gatunek wymarłego ptaka z rodziny szpakowatych, endemicznego dla maskareńskiej wyspy Rodrigues. Najbliżej spokrewnionymi z nim gatunkami były: szpak reunioński oraz Cryptopsar ischyrhynchus; wszystkie zdają się pochodzić z Azji Południowo-Wschodniej. O szpaku maskareńskim wspominał jedynie francuski żeglarz Julien Tafforet, który przebywał na wyspie od 1725 do 1726 roku. Tafforet obserwował te ptaki na przybrzeżnej wysepce Île Gombrani. Szczątki subfosylne odnalezione na samej wyspie Rodrigues i opisane w 1879 roku przypisano ptakom opisanym przez Tafforeta. W XIX wieku pojawiły się liczne niejasności związane z samym ptakiem i jego pozycją systematyczną. Szpaki maskareńskie mierzyły 25–30 cm, wyposażone były w mocne dzioby. Opisano je jako mające ciało białe, skrzydła i ogon częściowo czarne, zaś dziób i nogi żółte. Temat zachowania się tych ptaków jest słabo poznany. Ich dieta zawierała jaja i martwe żółwie lądowe, które rozdrabniały silnym dziobem. Prawdopodobnie to drapieżnictwo ze strony szczurów było odpowiedzialne za wymarcie tych ptaków w XVIII wieku. Czytaj więcej…

2019-10-29 edytuj

Laureaci Nagrody Nobla w dziedzinie literatury – osoby wyróżnione przez Akademię Szwedzką literacką Nagrodą Nobla, którą ustanowiona testamentem Alfreda Nobla z 1895 roku. Wolą Nobla było, aby nagroda trafiła w ręce osoby, która stworzy najbardziej wyróżniające się dzieło w kierunku idealistycznym. Nad wyborem laureata pracuje Komitet Noblowski, składający się z czterech lub pięciu osób, wybrany spośród członków Akademii na okres trzech lat. Nazwiska kandydatów do wyróżnienia mogą być zgłaszane przez członków Akademii Szwedzkiej oraz innych akademii i instytucji o podobnym charakterze. Prawo to otrzymali także uniwersyteccy profesorowie literatury i filologii, laureaci literackiej Nagrody Nobla oraz przewodniczący stowarzyszeń odpowiedzialnych za twórczość literacką w poszczególnych krajach. W latach 1901–2019 wyróżnionych zostało 116 osób. Dwie osoby odmówiły przyjęcia nagrody - Boris Pasternak oraz Jean-Paul Sartre. Jedyny raz nagrodę przyznano pośmiertnie – w 1931 roku otrzymał ją Erik Axel Karlfeldt, od 1974 roku Statut Fundacji Nobla zabrania pośmiertnych wyróżnień, o ile śmierć nie nastąpiła po ogłoszeniu nominacji. Czytaj więcej…

2019-10-30 edytuj

Ziemia obiecana – polski film historyczno-obyczajowy z 1974 roku w reżyserii i według scenariusza Andrzeja Wajdy, stworzony na podstawie powieści Władysława Reymonta pod tym samym tytułem. Akcja filmu toczy się w przemysłowej Łodzi na przełomie XIX i XX wieku, w której trzej wspólnicy – polski ziemianin Karol Borowiecki (Daniel Olbrychski), niemiecki przemysłowiec Maks Baum (Andrzej Seweryn) oraz żydowski handlowiec Moryc Welt (Wojciech Pszoniak) – próbują zebrać fundusze na budowę własnej fabryki, by zbić interes na przemyśle włókienniczym. W stosunku do literackiego pierwowzoru Wajda poczynił poważne zmiany. Reżyser złagodził antysemicką wymowę pierwowzoru literackiego. Nie uchroniło to filmowej Ziemi obiecanej przed krytyką ze strony amerykańskich Żydów. Równocześnie film Wajdy nie ustrzegł się krytyki w Polsce, gdzie reżyserowi zarzucano, iż znacząco zmienił on treść powieści i ukazał głównego bohatera w negatywnym świetle. Późniejsze analizy filmu jednak dowiodły, że film stanowił krytykę nie tyle konkretnej narodowości, ile niszczycielskiej siły pieniądza jako bodźca do przemian kapitalistycznych na ziemiach polskich. Ziemia obiecana, ze względu na swój ekspresyjny i turpistyczny ton, została uznana przez część krytyków za filmowe arcydzieło. Ów status filmu Wajdy potwierdził plebiscyt Muzeum Kinematografii w Łodzi z 2015 roku, w którym Ziemia obiecana zajęła pierwsze miejsce na liście najlepszych filmów polskich wszech czasów. Czytaj więcej…

2019-10-31 edytuj

Tasznik pospolity – gatunek rośliny należący do rodziny kapustowatych - zwanych też krzyżowymi. Pochodzi prawdopodobnie ze wschodniej części basenu Morza Śródziemnego, ale współcześnie jest szeroko rozprzestrzeniony na całym świecie, także w Polsce. Występuje w różnych siedliskach, zwykle jako roślina ruderalna i trudny do wytępienia chwast. Rosnąc w uprawach, jest szkodliwy głównie dlatego, że ułatwia porażanie ich przez pasożyty i patogeny, dla których jest żywicielem pośrednim. Użytkowany jest jako roślina lecznicza, a regionalnie także jako roślina jadalna - ceniona zwłaszcza w Azji Wschodniej. Jadalne są surowe lub gotowane liście, które mają smak opisywany jako pośredni między rzeżuchą i kapustą lub rzeżuchą i rukolą. Ich walory smakowe oceniane są wysoko m.in. w Chinach, choć są też autorzy opisujący smak tasznika jako mdły. Jest także rośliną olejo- i miododajną, znajduje zastosowanie w biotechnologii, biomonitoringu, fitoremediacji gleb, przez naukowców bywa traktowany jako gatunek modelowy, a także pomaga zwalczać owady dokuczliwe dla człowieka. Czytaj więcej…