Zabawkarstwo żywiecko-suskie
Zabawkarstwo żywiecko-suskie – rzemiosło ludowe polegające na ręcznym, chałupniczym wyrobie zabawek drewnianych, wykonywane na obszarze pomiędzy Żywcem a Suchą Beskidzką. Jego początki sięgają XIX wieku, co czyni ośrodek żywiecko-suski najstarszym ośrodkiem zabawkarskim w Polsce.
Wyrób zabawek to zajęcie rodzinne, a do typowych wytwarzanych wzorów należą m.in. konie, ptaszki, zabawki z elementami ruchomymi (np. karuzelki). Do wyrobu zabawek często wykorzystuje się tradycyjne, proste narzędzia, jak nóż snycerski. Zabawki żywiecko-suskie są bogato zdobione i malowane, co podnosi ich atrakcyjność, a każdy twórca wypracował właściwy sobie wariant obróbki i dekorowania wyrobów. Zabawki ludowe można nabyć podczas jarmarków, imprez folklorystycznych i różnego typu wydarzeń związanych z dziedzictwem kulturowym. Dla samych zabawkarzy i mieszkańców regionu tradycje zabawkarskie stanowią powód do dumy, zjawisko wyróżniające ich region oraz ważny element lokalnej tożsamości[1].
Geografia edytuj
Żywiecki ośrodek zabawkarski to obszar znajdujący się pomiędzy miejscowościami Żywiec (woj. śląskie) a Sucha Beskidzka (woj. małopolskie). Z chałupniczej produkcji zabawek znane były m.in. wsie Przyborów, Koszarawa, Pewel Wielka, Kocoń oraz Lachowice, Kurów, Kuków i Stryszawa. Obecnie ręcznym wyrobem zabawek drewnianych zajmują się głównie twórcy zamieszkujący gminę Stryszawa oraz pobliską Jeleśnię[2].
Historia edytuj
Żywiecki ośrodek zabawkarski jest najstarszym tego typu ośrodkiem w Polsce. Pierwsze informacje o produkcji zabawek na tym terenie pochodzą z XIX wieku, a jednym z pierwszych udokumentowanych miejsc produkcji zabawek jest Koszarawa[3]. Początkowo zabawkarstwo stanowiło zajęcie wykonywane przy okazji innych prac rzemieślniczych jako dodatkowe źródło zarobku, zwłaszcza dla okolicznych rolników oraz na potrzeby ich dzieci i wnuków. Wykonywane było sezonowo w okresach mniej nasilonych prac w gospodarstwie[4]. Intensywny rozwój zabawkarstwa na tym terenie przypada na połowę wieku XIX. Z czasem pojawili się wyspecjalizowani rzemieślnicy trudniący się wyłącznie produkcją zabawek ludowych[1]. Rozwój tego rzemiosła nabrał intensywności, gdy w latach 30. XX wieku w wyniku pojawienia się tańszych produktów fabrycznych, spadł popyt na tradycyjne rzemieślnicze wyroby drewniane, jak maglownice, wałki czy tłuczki. Poboczna dotychczas twórczość zabawkarska stała się wtedy jednym z głównych źródeł utrzymania[5]. Ośrodek ten cechuje się zmienną intensywnością wykonywania rękodzieła w różnych miejscowościach na przestrzeni lat: zmniejszaniem produkcji w jednych, a nasilaniem w innych[3].
Wzory edytuj
Do najstarszych typów zabawek wytwarzanych na tym terenie należą "scyrkowki" - drewniane grzechotki na patyku wypełnione kamykami. Ich nazwa pochodzi od drewnianych (później metalowych) dzwonków pasterskich wyrabianych przez sitarzy z Koszarawy na potrzeby owczarzy.
Jeszcze przed I wojną światową tworzone były takie zabawki jak: bryczki zaprzęgnięte w konie ("karetki"), kołyski ("kolybki"), taczki, łóżeczka, karuzelki i skrzyneczki[3][1]. Około 1933 r. pojawiły się kolejne wzory: ptaszki dziobiące ziarna ("kohótki dzióbate") i ptaki machające skrzydłami ("klepoki"). Ich pojawienie się było niewątpliwie wynikiem zainspirowania się lokalnych twórców wyrobami fabryki zabawkarskiej w Leżajsku. Nie były to jednak wierne kopie produktów fabrycznych, a wersje przekształcone[3].
Na początku XX wieku w Stryszawie pojawiły się także figurki ptaków. Do najciekawszych należą kolorowe, fantazyjnie malowane tzw. rajskie ptaszki. W Stryszawie do dzisiaj używa się ich m.in. do przybierania choinek bożonarodzeniowych[1].
Koniki znane były jeszcze przed I wojną światową. Z początku były to proste figurki, tzw. capy. Z czasem zabawkarze zaczęli wytwarzać figurki o bardziej wyrafinowanych, naturalnych kształtach, zwane "wyścigowcami". Wytwarzali je rzemieślnicy zwłaszcza z miejscowości Lachowice, Koszarawa, Pewel Wielka, a niekiedy także ze Stryszawy. Do asortymentu dodane zostały też wozy drabiniaste zaprzęgnięte w koniki, karuzelki z umieszczonymi na nich figurkami zwanymi "gwariatami" oraz tzw. klepoki – ptaszki z ruchomymi skrzydłami[2][3][4].
Dzisiejsi twórcy do odziedziczonych z przeszłości wzorów także dodają kolejne formy, dzięki czemu zabawkarstwo to wciąż rozwijająca się, żywa forma rzemiosła ludowego[1][2].
Technika i zdobienie edytuj
Ośrodek twórczy cechuje się określonymi cechami wspólnymi wykonywanych przedmiotów[5]. Produkcja zabawek była i jest zajęciem rodzinnym. W przeszłości zaangażowane w nią były wszystkie pokolenia w zależności od swoich możliwości i umiejętności, na różnych etapach tworzenia zabawki[1]. Zabawki produkowane w ośrodku żywiecko-suskim były zawsze zabawkami drewnianymi. Do produkcji zasadniczych elementów zabawek najczęściej wykorzystuje się drewno sosny wejmutki, które charakteryzuje się miękkością i małą zawartością żywicy[2]. Elementy mniejsze albo ruchome wykonuje się z twardszych gatunków drewna.
Do pracy służą proste narzędzia. Część z nich wykorzystuje się nadal, m.in. nóż szewski („gnyp”), cyrkiel, którym „ryzowane” są dekoracyjne motywy geometryczne oraz drewniane imadło z siedziskiem („dziadek”)[1]. Twórcy z tego ośrodka cechowali się przywiązaniem do tradycyjnego zestawu narzędzi i technik produkcji[3].
Przypuszcza się, że pierwsze zabawki nie były zdobione. Z czasem, aby dodać wyrobom atrakcyjności, zabawki zaczęto zdobić poprzez malowanie i grawerowanie, a każdy twórca wypracował własną, rozpoznawalną technikę wyrobu i zdobienia[2]. Do czasów I wojny światowej do malowania zabawek używano tylko jednego, buraczano-fioletowego koloru farby i grawerowano je półokrągłym rylcem w motywy gwiazdy sosrębowej, kratki lub kilku linii wychodzących promieniście z jednego punktu. W okresie międzywojennym pojawiły się barwniki anilinowe w kolorze żółtym i szmaragdowym; koloru buraczkowego używano nadal do malowania koników; dla dodania połysku powlekano figurki roztworem kleju[3]. Wraz z rozwojem zdobnictwa niektórzy twórcy zaczęli opracowywać własne wzorniki motywów do dekoracji różnych typów zabawek[3].
Handel edytuj
W przedwojennej Polsce handel zabawkami prowadzony był przez samych rzemieślników podczas lokalnych targów i jarmarków[2], m.in. na krakowskich Emaus i Rękawce, gdzie chętnie sprzedawano pomalowane na czerwono koniki[5]. W miarę rozwoju ośrodka zabawkarskiego pojawili się pośrednicy, dzięki którym produkowane na Żywiecczyźnie zabawki docierały w inne części Polski. W okresie PRL zabawkarstwo, tak jak wiele innych gałęzi twórczości ludowej, zostało objęte wsparciem państwowym, a sprzedażą tego rękodzieła zajęła się m.in. „Cepelia”. W XXI wieku zabawki ludowe znaleźć można m.in. na licznych kiermaszach i imprezach regionalnych, targach i konkursach[2].
Znaczenie edytuj
Tradycja ręcznego wyrobu zabawek ludowych stanowi dla mieszkańców regionu wartość wyróżniającą i dającą poczucie tożsamości[1]. Wielu zabawkarzy należy do różnych stowarzyszeń zrzeszających twórców, w tym do Stowarzyszenia Twórców Ludowych. Uczestniczą w warsztatach i pokazach, przyczyniając się do popularyzacji tego dziedzictwa[2].
Imprezy związane z zabawkarstwem żywiecko-suskim edytuj
- Święto Zabawki Ludowej, Stryszawa
- Warsztaty Twórcze, Stryszawa
- Babiogórskie Sklepiki
Przypisy edytuj
- ↑ a b c d e f g h Katarzyna Sadowska-Mazur, Julia Włodarczyk, Krajowa lista niematerialnego dziedzictwa kulturowego, Warszawa: Narodowy Instytut Dziedzictwa, 2016, ISBN 978-83-63260-66-8.
- ↑ a b c d e f g h Piotr Pochopień, Renata Chudzik, Tradycje zabawkarskie, Gminny Ośrodek Kultury w Stryszawie, 2013.
- ↑ a b c d e f g h Tadeusz Seweryn, Polskie zabawki ludowe, Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1960.
- ↑ a b Zbigniew Adam Skuza, Ginące zawody w Polsce, Warszawa: MUZA, 2008, ISBN 978-83-7495-402-0.
- ↑ a b c Małgorzata Oleszkiewicz, Karuzelka na wózku z konikami - Muzeum Etnograficzne – etnomuzeum [online], etnomuzeum.eu [dostęp 2020-07-12] (pol.).