Nad przepaścią (powieść)
Nad przepaścią – współczesna powieść obyczajowa Józefa Ignacego Kraszewskiego. Napisana została w lipcu 1884 roku podczas osadzenia autora w twierdzy w Magdeburgu[1]. Pierwsza publikacja miała miejsce w „Dzienniku Polskim”, 1887, nr 86–130; wydanie książkowe ukazało się w 1887 roku nakładem księgarni H. Altenberga we Lwowie. Przekład czeski – Nad propasti (Morituri) – autorstwa Karela V. Rypáčka, z ilustracjami Josifa Kočiho i nakładem Josifa R. Vilímka, wydrukowany został w Pradze: 1913[2] i 1920[3].
| |
| Autor | |
|---|---|
| Typ utworu | |
| Data powstania |
1884 |
| Wydanie oryginalne | |
| Miejsce wydania | |
| Język | |
| Data wydania | |
| Wydawca |
Księgarnia H. Altenberga |
Okoliczności powstania utworu edytuj
Od 26 maja 1884 roku Kraszewski przebywał w twierdzy w Magdeburgu. To skutek procesu, mającego miejsce w Lipsku w dniach 12–19 maja, który rząd pruski wytoczył jemu i Franciszkowi Hentschowi, pracownikowi administracji telegrafów. Oskarżono ich o szpiegowanie na rzecz rządu francuskiego. W sprawę zaangażowany był sam Otto von Bismarck, którego list został odczytany na rozprawie sądowej. Skazano Kraszewskiego na trzy i pół lata twierdzy i to właśnie w Magdeburgu zostało napisane Nad przepaścią[4].
Fabuła edytuj
Akcja powieści dzieje się w Warszawie. Główny bohater, trzydziestokilkuletni Aureli Żabiec, typ utracjusza i dekadenta, pragnie popełnić samobójstwo, które zostaje zaniechane z powodu przybycia dawnej znajomej, służącej domu Żabców, panny Salomei. Widząc, w jakiej go zastała sytuacji, zabiera mu strychninę i rewolwer i obiecuje, że jeśli w ciągu miesiąca Żabiec nie zmieni zdania i swojego położenia, które doprowadziło go do tego, co zobaczyła, odda mu je.
Powieść opowiada o wahaniach, wątpliwościach i błądzeniu Aurelego w poszukiwaniu własnej drogi i chęci zmiany dotychczasowego życia. Ważną rolę odgrywa w nich przypadek: wygrana w karty, stosunki z ciotką Winnicką, pojawienie się hrabiny Eleonory, dawnej miłości Aurelego, wreszcie samej Salomei. Ostatecznie Aureli zmienia się – osiada w Maczkach pod Warszawą i oddaje się tam pracy, odcinając się od swojej przeszłości.
Recepcja edytuj
W 1888 roku, czyli świeżo po publikacji książkowej, ukazały się dwie recenzje tej powieści[5][6].
Recenzent „Prawdy” ocenia utwór w sposób pozytywny jako dzieło dojrzałego pisarza. Zwraca uwagę na warunki, w jakich powstawała owa powieść, dostrzega pośpiech w jej tworzeniu, a więc m.in. niekonsekwencję wydarzeń, szkicowość postaci, papierową motywację działań bohaterów. Stwierdza on w pewnym momencie:
Kraszewski nie przeglądał tego, co napisał, bo wiecznie trawiła go gorączka druku[5].
Traktuje powieść Kraszewskiego jako sposób ucieczki więźnia do rzeczywistości, jaką zapamiętał, przebywając na wolności. Całość zostaje jednak oceniona w sposób pozytywny jako dzieło dojrzałego pisarza[5].
W warszawskim „Życiu” recenzent również zwraca uwagę na brak pogłębionej psychologii postaci, zauważa jednak:
Dawniejszemi laty bohaterowie jego, mimo iż do życia i szczęścia posiadali wszelkie prawa, ginęli najczęściej nie z winy własnej, niby drzewa burzą nadłamane. Teraz, przeciwnie, stwarza postać Aurelego Żabca, pasożyta, światowca, gracza, który przecież wkońcu wychodzi na porządnego człowieka[6].
Uwagi edytuj
Książka ukazała się we Lwowie w 1887 roku. Nie była potem wznawiana. Nie doczekała się również szerszych analiz w literaturze fachowej. Może to wynikać z faktu, że w bibliotekach na świecie zachowało się stosunkowo niewiele egzemplarzy książki[7]. Jeden jest przechowywany w Bibliotece Jagiellońskiej, drugi w Columbus[8], trzeci zaś w Lwowskiej Narodowej Naukowej Bibliotece Ukrainy im. Wasyla Stefanyka. Wersja elektroniczna powieści ukazała się w kwietniu 2021 w serwisie Wikiźródła[9].
Przypisy edytuj
- ↑ M. Wańkowicz, Karafka La Fontaine’a, tom II, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1981, s. 370.
- ↑ S. Stupkiewicz, I. Śliwińska, W. Roszkowska-Sykałowa, Józef Ignacy Kraszewski. Zarys bibliograficzny, Nowy Korbut 12, Kraków 1966, s. 76.
- ↑ Niewykluczone, że jest to jedno wydanie bez daty lub dodruk.
- ↑ J.I. Kraszewski, Nad przepaścią, Księgarnia H. Altenberga, Lwów 1887, s. 35.
- ↑ a b c A.N., „Prawda” 1888, nr 23, s. 270–271 [data dostępu: 2021-04-05].
- ↑ a b A.N. (Nowicki), „Życie” 1888, nr 28 [data dostępu: 2021-04-05].
- ↑ kwerenda w worldcat.
- ↑ rekord w katalogu biblioteki uniwersyteckiej
- ↑ Nad przepaścią (Kraszewski, 1887) - Wikiźródła, wolna biblioteka [online], pl.wikisource.org [dostęp 2021-04-09] (pol.).
Bibliografia edytuj
- J.I. Kraszewski, Nad przepaścią, Księgarnia H. Altenberga, Lwów 1887.
- S. Stupkiewicz, I. Śliwińska, W. Roszkowska-Sykałowa, Józef Ignacy Kraszewski. Zarys bibliograficzny, Nowy Korbut 12, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1966.
- M. Wańkowicz, Karafka La Fontaine’a, tom II, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1981. ISBN 83-08-00274-9.