Wielka Synagoga w Tykocinie: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja nieprzejrzana] | [wersja nieprzejrzana] |
Usunięta treść Dodana treść
dodany paragraf |
|||
Linia 146:
=
W pierwszej połowie XVII w. powstało w Tykocinie wiele nowych, murowanych budowli. W roku 1642 prawdopodobnie w miejscu dawnej synagogi wzniesiono zachowaną do dziś, wielką murowaną synagogę . Kahał żydowski musiał posiadać odpowiednią oprawę w postaci monumentalnej murowanej synagogi. Budowa jej przypada na okres dominacji kahału tykocińskiego wśród skupisk żydowskich na Podlasiu Mazowszu i Litwie . Budowla miał być nie tylko miejscem odbywania lokalnych żydowskich sejmików, ale przede wszystkim znakiem jej władzy nad podległymi kahałami.
Synagoga zbudowana jest na planie kwadratu, z cegły na zaprawie wapiennej, nie jest podpiwniczona. Ławy fundamentowe wykonano z kamienia polnego. Ściana wschodnia posiada wysokość 9,35 m, szerokość 18,04 m, ściana południowa odpowiednio: 9,06 i 18 m, ściana zachodnia 8,84 i 18,05 m, a ściana północna 8,84 i 17,98 m . Pod względem architektonicznym synagoga należała do końcowej fazy ewolucji nowego stylu, który wykształcił się w latach trzydziestych i czterdziestych XVII w. na ziemiach Ukrainy i Wielkiego Księstwa Litewskiego . Ogromną kubiczną bryłę synagogi pokrywało tak zwane dziewięciopolowe sklepienie, ponad którym znajdował się typowy dla renesansu pogrążony dach osłonięty attyką. Sala Wielka posiada wymiary 17,50 na 17,50 m i 9 m wysokości . Elewacje budynku są proste, bez dekoracji. Jedynie we wschodniej części wznosi się przypora do wysokości okien. U góry gzymsy łączą się z dachem. W ścianie południowej, zachodniej i północnej umieszczono po trzy duże okna, we wschodniej dwa okna. Są one prostokątne i zakończone lekkimi łukami.
W ciągu następnych dziesięcioleci do głównego korpusu budowli dostawiono przybudówki. W roku 1702 istniał w sąsiedztwie synagogi, bądź w przybudowanym do niej pomieszczeniu kahalny dom nauki (bejt midrasz szel kahal), a w 1712 r. w budynku synagogi funkcjonował bejt midrasz należący do Chewra Kadysza, bractwa zajmującego się urządzaniem pogrzebów, a także opieką nad cmentarzem i rodzinami zmarłych. W przedsionku synagogi znajdował się w roku 1742 murowany bejt midrasz (bejt midrasz choma). W kahalnym bejt midraszu i murowanym bejt midraszu nauczali kaznodzieje (magid), którzy byli zatrudniani przez gminę i od niej otrzymywali pensję . W XVIII wieku mamy wzmianki o kilku jeszcze innych domach modlitwy w sąsiedztwie synagogi, między innymi o prywatnym bejt midraszu ufundowanym w 1710 r. przez Bera Wilnera . Do synagogi przylegały sklepiki, które stopniowo likwidowano na rzecz powiększania jej powierzchni. Z czasem z tych przybudówek wykształciły się istniejące do dziś parterowe pawilony o sklepieniach kolebkowych z lunetami, nakryte pulpitowymi dachami, otaczające z trzech stron główny korpus. Z południa i zachodu znajdują się parterowe babińce, a od północy przedsionek. Posiadają one odpowiednio wymiary 23,50 na 3,60 m, 23,25 na 3,50 m i 21,50 na 3,50 m . Okna są niewielkie i prostokątne. Dziś do wnętrza synagogi prowadzi dwoje drzwi. Główne są na środku ściany północnej, boczne w ścianie zachodniej.
Linia 164 ⟶ 162:
Tradycja głosi, że Aron Ha- Kodesz i ciężkie żelazne drzwi pokrywały dekoracje snycerskiej roboty, z sufitu zwieszał się ciężki łańcuch, zakończony umocowanym doń wielkim pająkiem. Według prastarej tradycji, w kuli tego żyrandola, zadziwiającego patrzących pięknym kształtem i ornamentyką, ukryte były amulety rabinów, gaunów i świątobliwych mężów, którzy piastowali niegdyś w Tykocinie stanowiska rabinów lub nawiedzali tę synagogę. Znajdował się podobno wśród nich amulet wielkiego uczonego Samuela Eleazara ben Jehudy ha-Lewi (Eidlesa) zwanego Maharasza, umieszczony tu w czasach, gdy sprawował on w Tykocinie urząd rabina . Aron Ha-Kodesz przysłaniały zawieszone nań wspaniałe starodawne parochety. Przy Aronie znajdowało się drewniane podwyższenie z kilkustopniowymi schodami i balustradą. Po prawej stronie ustawiony był pulpit kantora z tablicą (sziwiti), a po lewej na postumencie olbrzymia mosiężna ośmioramienna chanukowa menora. Na pulpicie leżała starodawna Księga Psalmów, spisana na pergaminie i ozdobiona zachwycającymi ornamentami .
Na ścianach synagogi zaczęto umieszczać polichromie i tekstami modlitw w języku hebrajskim i aramejskim. Te ozdobne tablice służyły nie tylko do dekoracji wnętrza, lecz spełniały także praktyczną rolę, ułatwiając wiernym wspólne odprawianie modlitw podczas uroczystych nabożeństw w warunkach, gdy słabe oświetlenie uniemożliwiało korzystanie z modlitewników. Wokół tablic z wersetami namalowane są ramy w formie prostokąta i koła. W zdobnictwie synagog nie umieszczano postaci ludzkich. Obowiązywały kanoniczne motywy roślinne i zwierzęce. Przeważnie malowano winną latorośl, palmę, jelenia, lwa, orła i synogarlicę. W synagodze tykocińskiej występuje nadnarwiańska tematyka roślinno-zwierzęca . Tak więc występuje tu trawa, oset, wiewiórka, zając, bocian i czapla. Wszędzie spotyka się bochenki chleba. Wokół ram są pasy, wstążki i plecionki. Górną część tablic zamykają łuki z dekoracyjnym zwieńczeniem. Przeważa kolor czerwony i brązowy. Obrys kompozycji posiada zwykle czerwoną linię. Tło ornamentów jest jasno-błękitne i jasno-szare. Spotyka się kolor mocno zielony, ale stonowany. Ścianę wschodnią pomalowano na kolor błękitny. Podobnie wokół Aronu dominuje kolor błękitny i ciemno-brunatne obrysowanie. Tablice z tekstami modlitw powstały w różnym czasie z fundacji pobożnych członków Kahału Tykocińskiego. Najstarsza inskrypcja z fragmentem Psalmu Dawida pochodzi z 1662 roku i znajduje się nad łukiem bimy, na zewnętrznej stronie od północy. Ponad nią, na gzymsie widnieje tekst z 1742 r. Pozostałe inskrypcje na zewnętrznych ścianach bimy pochodzą na stronie wschodniej z 1822 r., na stronie zachodniej z lat 1760 i 1866, na stronie południowej z 1721 r. Na wschodniej ścianie synagogi po obu stronach Aron Ha-Kodeszu znajdują się tablice datowane na lata 1689 i 1691. Tekst w okrągłej bordiurze w lewym górnym rogu ściany wschodniej pochodzi z 1793 r. Polichromie na zachodniej ścianie pochodzą z 1763 i 1865 r. Inne tablice nie są datowane .
Linia 179 ⟶ 176:
* [[Plik:Obiekt zabytkowy znak.svg|13px]] ''Synagoga jest obiektem, który stanowi wartość zabytkową. Została ona wpisana do krajowego rejestru zabytków nieruchomych pod numerem 81 w dniu [[24 stycznia]] [[1957]] roku.''
II Sytuacja prawna
=Na pograniczu dwóch praw=
Po Unii Lubelskiej z 1569 r., kiedy to włączono Podlasie do Korony zaczęło obowiązywać Żydów prawo Korony, ale jeszcze w 1576 r. Żydzi z Tykocina figurują łącznie z litewskimi gminami żydowskimi Grodna, Nowogrodu, Pińska i Trok . Przypuszczalnie ludność żydowska starała się pozostać przy korzystniejszym dla niej prawie litewskim.
W przywileju Witolda nadanym Żydom Grodna w 1389 r. jest wzmianka o nabywaniu własności ziemskiej, użytkowaniu łąk pastwisk i gminnych lasów. O Żydach jako właścicielach ziemskich jest także wzmianka w II i III Statucie Litewskim. Uchwały sejmowe z 1496 r. zakazywały m. in. Żydom posiadania własności ziemskiej w Koronie, a w XVI w. wprowadziły dla Żydów szereg ograniczeń w zakresie działalności gospodarczej. Pozostawanie przy prawie litewskim w sprawach podatkowych umożliwiała istniejąca od 1580 r. i uznawana przez władze państwowe centralna autonomia ludności żydowskiej, w ramach której Żydzi kahału tykocińskiego należeli do 1623 r. do ziemstwa Żydów litewskich. Po utworzeniu dwóch sejmów żydowskich kahał tykociński przystąpił do Sejmu Żydów Litwy, a dopiero w 1629 r. wszedł w skład Sejmu Żydów Korony.
Osiedlający się w początkach XVI w. w dobrach i miastach prywatnych Żydzi podlegali władzy ich właścicieli. Pozostawali oni pod ich ochroną. Byli uznawania jako servi camerae . W 1539 r. Zygmunt I przekazał szlachcie władzę nad zamieszkałymi w dobrach, miastach i wsiach prywatnych Żydami. Od tego roku nastąpił podział na Żydów królewskich i prywatnych. Władzę nad Żydami prywatnymi sprawowali właściciele dóbr, miast i wsi, a w ich imieniu komisarze generalni dóbr i ekonomowie. Żydzi prywatni pozostawali w sferze prawnej króla i jego urzędników tylko w sprawach fiskalnych. Żydzi Tykocina byli określani (1711) jako „Judaei oppidi Tykocinensis haereditatis Joannis Casimiri Branicki” . W Tykocinie ludność żydowska nie podlegała władzom miejscowego magistratu.
Sprawę wzajemnych stosunków pomiędzy magistratami a przedstawicielami ludności żydowskiej, posiadającej własny samorząd, regulowały umowy i postanowienia władz miejskich. W 1646 r. zawarto w Tykocinie pierwszą umowę z przedstawicielami Żydów w sprawie nowo przybyłych osadników . Wydane 16 sierpnia 1658 r. przez Jana Kazimierza zarządzenie, aby władze miejskie traktowały Żydów zgodnie z reskryptem królewskim każe przypuszczać, że próbowano podporządkować ludność żydowską magistratowi. Magistraty i zarządy kahałów żydowskich współpracowały ze sobą w pewnych sprawach. Magistraty wykonywały czynności notarialne dla ludności żydowskiej. 22 lipca 1717 r. burmistrz Tykocina z dwoma rajcami uwierzytelnili skrypt dłużny wystawiony przez zarząd kahału tykocińskiego na 3500 tynfów . 12 kwietnia 1673 r. zawarto umowę, w której mieszczanie tykocińscy zezwolili Żydom na wypasanie koni i bydła za opłatą 120 zł rocznie . Zgodnie z ustawą Bociek z 10 sierpnia, potwierdzoną 20 sierpnia 1682 r.. Żydzi sprzedający sobie nieruchomości winni byli wpisać transakcję do ksiąg miejskich oraz zapłacić od każdego zarobionego złotego 1 grosz na rzecz dworu .
Władzę nad Żydami wiejskimi sprawowali w dobrach królewskich starostowie bądź ekonomowie starostw, w prywatnych – właściciele dóbr, ich urzędnicy, poszczególni szlachcice i kler.
Do czasu podziału Żydów w 1539 r. na królewskich i prywatnych sprawy sporne pomiędzy ludnością chrześcijańską a żydowską rozpatrywały sądy królewskie, a od tej daty Żydów prywatnych sądy właścicieli dóbr i miast. Wyłączenie Żydów spod władzy miejskiej i podporządkowanie ich wyższej hierarchii dworskiej było spowodowane wzajemnymi uprzedzeniami religijnymi i miało na celu ochronę ludności żydowskiej przed mieszczanami, dążącymi do utrudnienia bądź zakazu prowadzenia konkurencyjnej działalności gospodarczej. Polityka Jana Klemensa Branickiego zapoczątkowała okres polepszenia stosunków między obu grupami wyznaniowymi, przyczyniając się do podporządkowania miejskiej jurysdykcji sądowej mieszczan i Żydów ustanowionemu w 1769 r. urzędowi landwójta.
Olbracht Gasztołd zapewnił Żydom Tykocina nienaruszalność osobistą. W przywileju Zygmunta I z 1540 r. zabroniono zatrzymywać Żydów na podstawie zaocznych szkalowań i nieuzasadnionych powodów oraz zapewniono swobodne poruszanie się na Litwie. Ludność żydowska posiadała prawo zamieszkania tam, gdzie założyła za zgodą władzy dominialnej kahał, a tylko prawo pobytu w tych miastach, w których pozbawiona była prawa własnego samorządu. Zezwolenie władz na założenie kahału oznaczało de iure prawo stałego zamieszkania. Żydzi w miastach prywatnych, w których przestrzegano zasady przywileju Witolda i przywilejów generalnych zajmowali w XVI wieku oddzielne dzielnice. Żydzi tykocińscy otrzymali miejsce na przeznaczone na osadnictwo w 1522 r. Po napływie nowych osadników Żydzi tego miasta uzyskali potwierdzenie praw przez Władysława IV w 1639 r. Od tej pory mogli zamieszkiwać także „przy ulicy ku Rynkowi i za mostkiem żydowskim” . W innych miastach z prawem zamieszkania ludność żydowska, powiększona w wyniku przyrostu naturalnego oraz napływu osadników, zajmowała w zasadzie rynek wraz z przylegającą jedną lub dwiema ulicami, gdzie mieściła się tak zwana dzielnica żydowska. Udzielenie zezwoleń na zamieszkanie w obrębie rynku związane było z pełnieniem przez tę ludność funkcji gospodarczych i miało na celu umożliwienie ich wykonywania w miejscu, gdzie odbywały się targi i jarmarki. W późniejszych okresach po uzyskaniu prawa kupna nowych nieruchomości pewna liczba domów żydowskich znajdowała się poza dzielnicą żydowską, lecz według zwyczaju kilka ulic było wyłącznie zamieszkanych przez chrześcijan.
Na sejmie konwokacyjnym 1764 r. zagwarantowano Żydom swobodne opuszczanie miasta, dopiero jednak po uprzednim spłaceniu wszystkich długów i podatków, a opuszczający kahał musiał przedstawić świadectwo o zapłaceniu pogłównego. Pewne ograniczenie wolności osobistej stwierdzono w Boćkach i Białymstoku. Ograniczenia wolności osobistej dotyczyły urodzonych i osiadłych w mieście Żydów. Wynikały one z przyczyn ekonomicznych, ponieważ opuszczający był najczęściej potrzebny dziedzicowi miasta, posiadał bowiem zawód, majątek, kapitał, płacił czynsze. Żydzi w stosunku do przypisanych do ziemi chłopów byli jednak w korzystniejszej sytuacji.
Znane są fakty naruszania przywileju księcia Witolda zapewniającego Żydom nietykalność osobistą. W roku 1539 dworzanie królewscy wysłani na Litwę w celu przeprowadzenia dochodzeń w sprawie Żydów Tykocina, zatrzymywali ludność żydowską po drogach i wdzierali się do żydowskich mieszkań . Na prośbę Żydów Zygmunt I przywilejem z 1540 roku zabronił zatrzymywać Żydów na podstawie zaocznych szkalowań i bez uzasadnionych powodów oraz zapewniał im swobodne poruszanie się po Litwie .
Występujący przeciwko osiedlaniu się Żydów mieszczanie królewscy powoływali się na przywileje de non tolerandis Judaeis . Były one sprzeczne z przywilejem Witolda, w którym brak było zakazów osiedlana się w poszczególnych miejscowościach . Przywileje generalne gwarantowały także wolność przesiedlania się i pobytu bez jakichkolwiek ograniczeń. W Knyszynie, pomimo zatwierdzenia przywileju de non tolerandis Judaeis w ramach ogólnych przywilejów miejskich przez kolejnych królów, Żydzi zorganizowali w 1706 r. gminę i uzyskali prawo zamieszkania, a w Kleszczelach starosta wbrew dekretowi sądu pozwalał nielicznej grupie Żydów na pobyt w mieście . Zamieszkanie i pobyt Żydów w obu miastach stały się faktem. W innych miastach królewskich mieszczanie mogli powoływać się na niekorzystne dla ludności żydowskiej przepisy prawa magdeburskiego bądź prawa zwyczajowego. Podobny zakaz osadnictwa żydowskiego istniał także w miastach królewskich północno-wschodniego mazowsza, należących do strefy wpływów kahału tykocińskiego. Lustracja z 1565 roku wymienia tylko trzy domy żydowskie w Ciechanowie . Starsi kahału zabronili osiedlania się Żydów na Mazowszu, a Żydom już tu mieszkającym polecili zgłosić się do Tykocina w celu uregulowania ich sytuacji. Zakaz osadnictwa żydowskiego na Mazowszu był przestrzegany do końca XVIII stulecia.
W miastach prywatnych ziemi bielskiej ludność żydowska miała prawo własności domów i ogrodów, kramnic, jatek rzeźniczych, browarów, pomocniczych budynków gospodarczych i gruntów. Żydzi tykocińscy pobierając pożyczki udzielali wierzycielom gwarancji spłaty długu i odsetek na własnych nieruchomościach. Ludność żydowska mogła również wydzierżawiać swoje domy. W wypadku przeniesienia prawa własności właścicielowi miasta przysługiwało prawo udzielenia zezwolenia. Do pełnej własności zbliżone były grunty pod cmentarzem żydowskim, bożnicą i szpitalem. Dotychczas nie ustalono, aby w miastach prywatnych występowały różnice w prawie własności pomiędzy ludnością chrześcijańską i żydowską oraz formie zawierania umów kupna-sprzedaży.
Ludność chrześcijańska i żydowska posiadała w ramach typowych dla feudalnych stosunków niepełną własność nieruchomości, którą mogła użytkować, dziedziczyć, ale w wypadku alienacji właścicielowi miasta służyło prawo udzielenia zgody . W wyjątkowych wypadkach właściciel rezygnował z przysługującego mu prawa udzielania zezwolenia i wieczystego prawa do pobierania czynszu. Mimo rezygnacji właściciela z prawa do pobierania czynszu, nie wolno mówić o uzyskaniu pełnej własności. W gestii właściciela pozostały jeszcze prawa z tytułu jego władzy zwierzchniej i uprawnienia w odniesieniu do całego terytorium miasta, w tym także do enklaw liberowanych. Mógł on wyznaczać nowe świadczenia. Na terytorium kahału tykocińskiego zbliżone do pełnej własności były grunty pod cmentarzami żydowskimi, bożnicami oraz szpitalami.
Brak jest danych o charakterze własności nieruchomości w miastach królewskich. Udzielenie w roku 1706 pozwolenia na założenie cmentarza i nadanie prawa do jego własności i nietykalności anulowało praktycznie bardzo rygorystyczny przepis przywileju . W innych miastach królewskich, w których także istniały gminy, tj. w Augustowie, Goniądzu, Rajgrodzie ludność żydowska posiadała przypuszczalnie takie prawo własności, jak w miastach prywatnych. Dogodne warunki występowały w królewskich Krynkach, gdzie 1 lipca 1639 r. Władysław IV zezwolił Żydom na skupowanie placów i budowanie na nich domów . W miastach królewskich, gdzie nie było gmin żydowskich (Brańsk, Kleszczele, Narew, Suraż, Bielsk w drugiej połowie XVIII w.), Żydzi korzystali z prawa posiadania nieruchomości w okresie trwania dzierżawy.
Orli w latach 1616-1617 siedmiu Żydów posiadało 3 włóki, a w 1654 r. dziesięciu – 21 morgów i 14 prętów, co stanowiło w porównaniu z ludnością chrześcijańską 4,6%, przy 34% domów żydowskich . Poza wymienionymi nieruchomościami ludność żydowska posiadała kramnice, które w Boćkach, Orli, Tykocinie były ich wyłączna własnością, a w Białymstoku stanowiły 95,7% .
W porównaniu z ludnością chrześcijańską Żydzi posiadali domy w następujących miejscowościach: w Białymstoku w 1772 r. – 36,6% (200), w Boćkach w 1773 r. – 26,1% (58), w Jasionówce w 1798 r. – 44% (27), w Orli w latach 1616-1617 – 18,1% (17), a w roku 1655 – 34,5% (90), w Tykocinie w 1576 r. – 17,8% (54), a w 1772 r. – 40,8% (119) .
Jeżeli chodzi o posiadanie placów, Żydzi orlańscy mieli w latach 1616-1617 10% ogrodów, a w latach 1654-1655 około 8%, z tym, że ogrody żydowskie posiadały powierzchnię 5 prętów, podczas gdy najmniejszy chrześcijański wynosił 8-12 prętów . Według inwentarza z 1772 r. ludność żydowska Orli posiadała już ogółem 1693 pręty placów, podczas gdy chrześcijanie posiadali 1229 prętów .
Z powodu braku źródeł nie możemy w pełni poznać charakteru własności Żydów zamieszkałych w gminie wiejskiej. Ponieważ kahał wiejski obejmował przede wszystkim Żydów okolicznych wsi, można przypuszczać, że poza cmentarzem i bożnicą prawo własności nieruchomości posiadali niektórzy członkowie zarządu gminy, urzędnicy kahalni. Żydzi wiejscy arendowali karczmy, w których znajdowały się browary, słodownie i pomocnicze budynki gospodarcze takie jak chlewki, stodółki i spichlerze. Arendowano także młyny, ziemię uprawną i łąki. Rozbieżności w charakterze własności ludności chrześcijańskiej i żydowskiej wynikały z różnicy form ich działalności gospodarczej. Podczas gdy chrześcijanie, przeważnie rolnicy, posiadali znacznie więcej gruntów i użytków rolnych, ludność żydowska w swej własności miała obiekty handlowe i produkcyjne.
Żydzi byli zobowiązani do powinności na rzecz feudała, miasta, duchowieństwa i państwa. Zgodnie z przywilejami i późniejszymi dokumentami ludność żydowska płaciła czynsze za domy, place, ogrody, włóki miejskie, wykonywanie zawodów oraz specjalne podatki żydowskie, których nie uiszczali chrześcijanie. Z “wielkich kramów” Żydzi Tykocina płacili w 1772 r. po 40 zł rocznie . W latach 1559, 1571 i 1576, gdy Tykocin był miastem królewskim, tylko Żydzi gospodarze wnosili po jednym czerwonym złotym . Dokumenty relacjonują o zwolnieniu Żydów z opłat czynszowych. W 1571 r. zwolniono gminę od płacenia podatków od pięciu prętów zajmowanych przez bożnicę tykocińską . Zwolnieniu od czynszów podlegały także pojedyncze osoby.
Na terenach należących do kahału tykocińskiego występowały różnice w opłatach w zależności od charakteru posiadanych nieruchomości. Według boćkowskich rejestrów ekonomicznych z drugiej połowy XVIII wieku chrześcijanie wnosili czynsz w gotówce i w naturze z nieruchomości jakie posiadali tj. z morgów, gumnisk, placów, włók żytnich i jarych, szmatów żytnich, zagonów, z Żydzi z posiadanych domów i placów. Średnia czynszu w gotówce wynosiła w Boćkach w latach 1764-1773 dla chrześcijan 6,4-6,7 zł, a dla Żydów od 6,5-8,3 zł . W tymże mieście żydowscy posiadacze użytków rolnych wnosili tak jak chrześcijanie czynsze w gotówce i naturze.
Poza czynszami Żydzi zobowiązani byli także do robocizn na rzecz feudała i powinności na rzecz miast. Żydzi białostoccy płacili 100 zł za pielenie dziedzińca pałacowego . W Boćkach ludność żydowska wnosiła od 1771 r. podatek żniwny po 3 zł od gospodarza . Podobny podatek uiszczali Żydzi Choroszczy, którzy w 1783 r. wpłacili na ten cel 60 zł .
Do powinności na rzecz miasta należały: jego obrona, wnoszenie opłat i robocizna. Przypuszczalnie obronny charakter miała zbudowana w 1642 r. murowana bożnica w Tykocinie . W Białymstoku w roku 1764 z 16 wydanych siekier połowę odebrał wiernik kahalny . Żydzi Tykocina zgodzili się w roku 1673 płacić na rzecz miasta pensję w wysokości 120 zł rocznie . Żydzi chcieli złożyć 500 zł tytułem wynajęcia furmanek i rzemieślników . Żydzi Tykocina wraz z ludnością chrześcijańską winni byli reperować most i dbać o czystość miasta . W Białymstoku i Orli Żydzi i chrześcijanie zobowiązani byli do posiadania urządzeń przeciwpożarowych .
Żydzi wiejscy uiszczali władzy dominialnej czynsze w gotówce i w naturze. W dobrach Przestrzele za 29 wysianych korcy chmielu, 2 pszenicy i 12 jęczmienia rannego Żyd płacił “korcy 9, słonicy połcie 2, sadło jedno i miechów 2” . Żydzi nie byli zobowiązani do odrabiania pańszczyzny, jak wiejska ludność chrześcijańska.
Powinności Żydów w Polsce na rzecz duchowieństwa katolickiego wynikały z uchwały synodu wieluńskiego biskupów polskich z 1420 r. oraz prawa zwyczajowego. Ludność żydowska wnosiła opłaty w gotówce oraz naturze. Daninę tę nazwano kozubalcem. Od czasu osiedlenia się Żydów w Tykocinie płacili oni kościołowi określoną sumę pieniędzy, która w połowie XVIII wieku wynosiła około 366 zł i 20 grzywien . Żydowscy rzemieślnicy Tykocina z cechu szewskiego, garbarskiego i rymarskiego zapłacili probostwu w 1772 r. tytułem podatku 30 zł, a na rzecz kościołów przekazali 18 funtów wosku . Bardzo uciążliwa opłata obowiązywała Żydów w Knyszynie. Przejeżdżający lub przechodzący przez to miasto Żyd musiał płacić po 1 gr na każdy z dwóch kościołów, które znajdowały się w Rynku, gdzie krzyżował się trudne do ominięcia drogi. W 1729 r. dekretem rezydencji zamku knyszyńskiego groszową opłatę zamieniono na stałą opłatę 20 tynfów oraz na daninę świąteczną w naturze: ćwierć mięsa i pewną ilość łoju . W 1726 r. biskup łucki, Rupniewski, polecił: “ponieważ Żydzi bielscy lekceważą katolików i nie dają należytego łoju duchowieństwu, darowaną im przedtem gabellę, egzekwować pozwala się” .
Przywilej ks. Witolda i przywileje generalne umożliwiły Żydom prowadzenie bez ograniczeń działalności gospodarczej. Jednak w wyniku napływu osadników żydowskich oraz kontrakcji kupiectwa chrześcijańskiego i drobnej szlachty sejm ograniczył zakres przywileju Witolda i przywilejów generalnych. W roku 1538 sejm ogłosił konstytucję “de Judaeis”, w której m. in. zakazano Żydom dzierżawy ceł, wprowadzono ograniczenia handlowe i zabroniono targów i kupiectwa na wsi. Konstytucje z 1562 i 1565 r. potwierdzały zakaz dzierżawy i administrowania cłami i podatkami . Według ustawy sejmowej z 1588 r. ludności żydowskiej nie wolno było kupować żywności przed chrześcijanami . Sprawę dzierżawy ceł poruszono na sejmie elekcyjnym z 1764 r. Stanisław August przyrzekł wówczas, że Żydzi nie będą dopuszczeni do ceł, myt, komór i administrowania dobrami królewskimi . Uchwała sejmowa z 1768 r. utrzymywała status quo w dziedzinie handlu żydowskiego. Sprawy ograniczenia praw Żydów w dziedzinie gospodarczej były poruszane na sejmie 1569 r. przez posła podlaskiego Bujno, który skarżył się na krzywdy ze strony dzierżawiących dochody skarbowe Żydów . Szlachta ziemi bielskiej postulowała na sejmiku 2 marca 1792 r., aby posłowie rozwiązali sprawę wysokich cen skór wywożonych za granicę przez Żydów .
W przywileju z Knyszyna z roku 1672 poza częściowym ograniczeniem handlu, istniał także zakaz produkowania gorzałki, miodu, piwa i innych napojów. Przywilej de non tolerandis Judaeis spowodował, że w Knyszynie nie było kupców żydowskich. Mimo zakazu Żydzi trudnili się produkcją słodu, podstawowego składnika przy produkcji piwa i gorzałki. Ograniczenia występowały także w Brańsku. Wszyscy członkowie cechu szewców i garbarzy powinni w tym mieście zwracać baczną uwagę, aby żaden Żyd lub przejeżdżający wędrowiec nie kupował skór na swoje potrzeby, pierwszeństwo bowiem należało do lokalnych rzemieślników .
Także uchwały synodów diecezji łuckiej i wileńskiej ograniczały prawa Żydów w dziedzinie gospodarczej. Na synodzie diecezji łuckiej w 1684 r. uchwalono punkt Contra commercia cum Judaeis . W 1630 r. synod diecezji wileńskiej zabronił oddawania Żydom w dzierżawę lasów beneficjalnych, a w 1688 r. postanowiono, że nawet biskupom nie wolno przekazywać Żydom w arendę dóbr kościelnych . W miastach królewskich w których Żydzi nie mieli prawa zamieszkania, działalność gospodarczą prowadzili ich współwyznawcy z sąsiednich miast.
Na Litwie zakaz dzierżawy dochodów państwowych przez Żydów wprowadzono dopiero w 1690 r. W 1581 r. sejm Żydów Korony zakazał ludności żydowskiej dzierżawy dochodów państwowych, a sejm Żydów Litwy w 1623 r. wyraził zgodę na arendy. Żydowscy dzierżawcy ceł, myt i podatków podlegali przypuszczalnie tylko samemu królowi i wyznaczonym przez niego urzędnikom.
Przywileje, konsensy, kontrakty właścicieli miast prywatnych umożliwiały Żydom prowadzenie działalności gospodarczej. Olbracht Gasztołd zezwolił w 1522 r. pierwszym Żydom Tykocina na handel dowolnymi przedmiotami . Krzysztof Radziwiłł ustanowił w 1634 r. w Orli środowe targi i zachęcił do udziału w nich mieszkańców stałych i przyjezdnych. Jan Klemens Branicki w latach 1762-1768 w Białymstoku nadał co najmniej 36 przywilejów na wieczyste prawo posiadania kramnic . Konsensy właścicieli miast zezwalały na prowadzenie operacji kredytowych. Katarzyna Branicka wyraziła zgodę Żydom Tykocina na zaciąganie pożyczek na dowolną sumę, którą Jan Klemens Branicki ograniczył do 1000 zł, a Izabela Branicka podwyższyła z kolei Żydom białostockim do 18 000 zł .
Konstytucja z 1538 r. zakazywała handlu we wsiach stwierdzając, że uczestniczą w nim Żydzi . Jednocześnie przywileje królewskie zezwalały Żydom na prowadzenie handlu po wsiach. Żydzi kahału tykocińskiego otrzymali taki przywilej w 1576 r. . Istniało wśród klasy rządzącej przekonanie o konieczności osadnictwa żydowskiego dla nabrania, czy utrzymania charakteru handlowego osady. 28 lutego 1639 r. Władysław IV potwierdza prawa Żydów tykocińskich . Katarzyna Branicka w 1676 r. wyraziła zgodę na zaciąganie pożyczek przez Żydów Tykocina na “sumę jaką by dostać mogli” , którą Jan Klemens Branicki ograniczył do 1000 zł. Stanisław Witwicki, biskup łucki i brzeski, dopomógł Żydom Tykocina zezwalając pogorzelcom prowadzić działalność gospodarczą, zwalniając ich w roku 1685 na sześć lat od płacenia czynszów z pożyczonych kapitałów .
Szerokie uprawnienia nielicznej bogatej grupie Żydów nadawały kontrakty dzierżawne, przekazujące w arendę na kilka lat dochody propinacyjne i czynsze z dóbr i miast. Zgodnie z kontraktem bez zgody arendarzy nie wolno było zajmować się produkcją i sprzedażą oraz przeważeniem napojów alkoholowych i korzystać z obcych młynów. W celu przestrzegania postanowień kontraktu dzierżawnego przez mieszczan, Żydów i chłopów, arendarze otrzymywali do pomocy służbę dworską.
Szereg dokumentów prawnych zakazywało bądź ograniczało posiadanie przez Żydów czeladzi chrześcijańskiej do prowadzenia m.in. działalności gospodarczej. Zygmunt I w 1540 r. zabronił Żydom zatrudniania chrześcijan dłużej niż rok. Ustawa sejmowa z 1565 r. zezwoliła ludności żydowskiej na zatrudnianie mężczyzn chrześcijan do prac w browarze i najmowanie do podróży furmanów i wołowników, jednak za zatrudnianie innej czeladzi domowej groziła kara 100 grzywien, a zatrudnionemu chrześcijaninowi sześć niedziel w turmie. W 1607 r. Trybunał Lubelski wydał wyrok zakazujący Żydom wynajmowania chrześcijan.
Zakaz posiadania czeladzi chrześcijańskiej był także przedmiotem uchwał synodalnych. Na prowincjonalnym synodzie w Piotrkowie w 1589 r. postanowiono, iż mają być przestrzegane dawne statuty przeciwko chrześcijanom pracującym dla Żydów i Tatarów. Podobne uchwały zapadły na diecezjalnym synodzie łuckim w 1621 r. W czasie wizytacji w roku 1717 biskup łucko-brzeski Joachim hr. Przebendowski zakazał Żydom Tykocina trzymania służby chrześcijańskiej oraz zabronił także wzywania lekarza żydowskiego do chrześcijan .
Wymienione zakazy nie były przestrzegane i stało się zwyczajem, że ludność żydowska posiadała czeladź chrześcijańską. W 1663 r. 19 Żydów Tykocina zatrudniało w charakterze gorzelników, piwowarów, dziewek i piastunek 31 chrześcijan. W 1674 r. liczba ta wzrosła trzykrotnie do 92 , a w dwa lata później spadła o połowę.
W strukturze społeczeństwa feudalnego korzystanie z praw miejskich było nierozerwalnie związane z posiadaniem obywatelstwa miejskiego, bez którego nie można było otrzymać i korzystać z przywilejów, posiadać nieruchomości, prowadzić działalności gospodarczej oraz brać udziału w życiu publicznym .
Pierwsze znane dokumenty, w których Żydzi figurują jako obywatele, dotyczą miast prywatnych w drugiej połowie XVII stulecia. W Orli określenia tego używa w 1664 r. właściciel miasta, a w dokumencie z 1677 r. czytamy: “My [...] Żydzie niewierni obywatele miasta i zboru naszego tykocińskiego” . Określenie obywatel w stosunku do Żydów miast królewskich z prawem zamieszkania spotykamy w pierwszej połowie XVIII wieku. W późniejszych dokumentach Żydów nazywano “niewiernymi obywatelami miasta” bądź tylko “niewiernymi”.
Dokumenty zawierają relacje na temat kryteriów zaliczania Żydów do obywateli. W rejestrze podatkowym Żydów obywateli Bociek z 1773 r., sporządzonych przez kahał, figuruje 79 rodzin żydowskich, podczas gdy do “wykazu osiadłości żydowskich” z tego roku wpisano 58 gospodarzy-Żydów, właścicieli domów i placów . Z analizy obu dokumentów wynika, iż do rejestru podatkowego wpisano rzemieślników nie posiadających domów ani placów. Stwierdzono też kilka wypadków nie wpisania zawodów, co pozwala przypuszczać, że byli to synowie obywateli.
Poza tytułowaniem poszczególnych grup i osób obywatelami ustalono w Białymstoku określenie “dom obywatelski” w stosunku do właścicieli katolików i Żydów, których w 1775 r. według rejestru dymów skarbowych, znajdowało się 322, z tego katolików 174, żydowskich domów natomiast 148 . Ich właściciele to kramarze, arendarze, rzemieślnicy i urzędnicy kahalni.
Jedynie Żydzi właściciele nieruchomości oraz rzemieślnicy w miastach z prawem zamieszkania korzystali z prawa miejskiego. Obywatelstwo miejskie ludności żydowskiej nie dawało jednak pełni praw, jakie posiadali chrześcijanie. Żydzi byli ograniczeni w dostępie do organizacji i urzędów miejskich. Przedstawiciele ludności żydowskiej nie byli członkami władz miejskich i ty samym nie piastowali urzędów publicznych. Rzemieślnikom żydowskim nie wolno było należeć do większości cechów chrześcijańskich. W statucie tykocińskiego cechu stolarzy, kowali i ślusarzy była wzmianka, że za wykonanie pokątnych robót u chrześcijan groziła kara nawet wydalenia z cechu, a za pracę u Żydów dodatkowa kara w postaci konfiskaty wykonanego przedmiotu . Zakaz przynależności Żydów do cechów chrześcijańskich spotykamy w przywileju Władysława IV . W połowie XVIII wieku uczyniono wielki wyjątek i dopuszczono przedstawiciela kahału białostockiego do czynnego prawa wyboru burmistrza, a w dwóch miastach prywatnych, Białymstoku i Tykocinie, zezwolono Żydom na należenie do cechów obojga religii .
Podstawę prawną istnienia odrębnego samorządu ludności żydowskiej stanowiły zawarte w przywileju wielkiego księcia Witolda i przywilejach generalnych zezwolenia na zakładanie cmentarzy, bożnic oraz na własne sądownictwo. Wyrazem tej autonomii była wyznaniowa organizacja gminna w poszczególnych miejscowościach z zadaniem sprawowania władzy administracyjnej, pełnienia funkcji religijnych i sądowniczych. Powołano specjalne zarządy i instytucje do kierowania całokształtem życia wewnątrz gminy i reprezentowania jej na zewnątrz.
Ustrój samorządowy był chroniony przez władców polskich. Jan III Sobieski w uniwersale z 6 maja 1677 r. skierowanym do Żydów z dóbr królewskich, duchownych i szlacheckich napominał, aby Żydzi podlegali swoim starszym w miastach powiatowych oraz płacili podatki. W ramach autonomii żydowskiej na ziemi bielskiej i wschodnim Mazowszu istniała podporządkowana gminie tykocińskiej organizacja Żydów miast prywatnych i królewskich z prawem zamieszkania oraz Żydów wiejskich.
Kahał stanowił zamknięty związek ludności z prawem przyznawania obywatelstwa (chezkat khila). Tylko Żyd posiadający obywatelstwo miał prawo do mieszkania terenu kahału, uprawiania zawodu i korzystania z instytucji religijnych i publicznych. Obywatelstwo nabywało się przez urodzenie, zawarcie związku małżeńskiego lub jej nadanie, W Tykocinie działała specjalna komisja (baalej chazakot), która rozpatrywała wnioski w sprawie nadania obywatelstwa. W tymże kahale przybyszom nie wolno było piastować urzędów kahalnych, budować domów i nabywać nieruchomości. Stosowano ograniczenia w nadaniu obywatelstwa elementom niepożądanym, szybko natomiast otrzymywały ją po uiszczeniu opłaty osoby zamożniejsze. Żydzi mieszkańcy przykahałków byli upośledzeni w prawie obywatelstwa w stosunku do obywateli kahałów nadrzędnych i uważani za gości. Obywatele kahału tykocińskiego mogli korzystać z prawa chezkat khila w podległych gminach, tak jak ich stali mieszkańcy.
Chezkat khila była nie tylko przywilejem, gdyż jej posiadanie nakładało na obywatela obowiązek ponoszenia ciężarów nałożonych na kahał. Prócz obywatelstwa kahał przyznawał chazakę dzierżawną i kredytową, będącymi jakby wewnętrznymi przywilejami.
Za korzystanie z chazaki zarząd kahału pobierał opłaty.
W ramach autonomii kahalej istniały sądy żydowskie. Rozpatrywały one zagadnienia cywilne między Żydami. W sądownictwie kahalnym obowiązywały odpowiednie przepisy prawne oraz ustalony tryb postępowania. W zasadzie Żydowi nie wolno było się zwracać do sądów chrześcijańskich w sprawie spornej z współwyznawcą, gdyż była to sprawa kompetencji sadu wewnętrznego. W ustroju wewnętrznym Żydzi mieli całkowitą swobodę . Słaby nadzór nad gminami sprawowali wojewodowie lub ich podwładni. W 1764 r. na Sejmie konwokacyjnym nastąpiły zmiany w administracji kahalnej. Zlikwidowano Sejm Żydów Korony, a pozostałe kahały podporządkowano władzy dominalnej. Władza dominalna ingerowała w wewnętrzne sprawy gmin, kontrolowała wybór członków zarządu i wydatki kahałów. Zdarzały się też przypadki anulowania wyroków sądów kahalnych.
Mimo, że znaczna część ludności żydowskiej mieszkała w miastach i pełniła takie same jak mieszczanie powinności, nie zaliczano jej formalnie do stanu mieszczańskiego. Żydzi jednak podobnie jak inne stany uzyskali organizację wewnętrzną oraz samorząd z własnym sądownictwem. Obowiązujące Żydów prawodawstwo wykluczało przejście do innego stanu, a tylko chrzest mógł zmienić ich sytuację prawną. Król i szlachta traktowali Żydów jako oddzielny stan i tak samo jak dla innych stanów ustalali oddzielne prawa. W rejestrze pogłównym z 1663 r. ludność żydowską Tykocina wpisano oddzielnie od mieszczan, odrębnie też figuruje czeladź chrześcijańska zatrudniona u Żydów .
Według statutu litewskiego z 1529 r. odpowiedzialność za zabójstwo Żyda był jak za zabójstwo szlachcica – kara za głowę szlachcica i Żyda wynosiła 100, a mieszczanina 12 kop gr . Statut ten podkreślał nierówność praw politycznych, zakazując Żydom i Tatarom występowania w sądzie w charakterze świadków w sprawach o ziemię i udowodnienie praw własnościowych. W przywileju królewskim z 3 sierpnia 1661 r. Żydzi Tykocina figurują po mieszczanach ale przed chłopami . Za wykroczenie lub popełnione nadużycia jednego Żyda ludność żydowska musiała ponosić zbiorową odpowiedzialność. Podlegała ona kontroli kleru katolickiego. Kler zaś utrudniał ludności żydowskiej wykonywanie praktyk religijnych. Zygmunt III na Sejmie warszawskim z 1592 r. wydał ustawę, w której zabronił Żydom budowania synagog bez zezwolenia duchowieństwa katolickiego.
Pierwsze próby uregulowania statusu prawnego Żydów nastąpiły w czasie obrad Sejmu Czteroletniego. Deputacja sejmowa deklarowała projekt dopuszczenia Żydów do obywatelstwa krajowego, udzielenie im wolności osiedlania się w miastach z prawem nabywania nieruchomości, prowadzenia handlu i rzemiosła.
Pierwsze próby uregulowania statusu prawnego Żydów nastąpiły w czasie obrad Sejmu Czteroletniego. Deputacja sejmowa deklarowała w duchu Oświecenia projekt dopuszczenia Żydów do obywatelstwa krajowego, udzielenie im wolności osiedlania się w miastach z prawem nabywania nieruchomości, prowadzenia handlu i rzemiosła.
= Legendy =
Z [[synagoga|synagogą]] związana jest [[legenda]] o [[rabin]]ie, który przybył do [[Tykocin]]a pod koniec [[XVI wiek]]u i umieścił w wielkim żyrandolu [[amulet]]y z wypisanymi [[modlitwa]]mi. Te amulety, według tradycji [[Tykocin|tykocińskiej]], miały chronić [[Żyd]]ów od różnych nieszczęść.
I wydarzył się kiedyś bardzo groźny wypadek. W czasie uroczystej modlitwy w [[wigilia|wigilię]] święta [[Jom Kippur]], kiedy cała [[synagoga]] była wypełniona ludźmi, kobietami i mężczyznami, którzy wspólnie się modlili (a było pewnie z tysiąc albo i więcej osób), urwał się nagle żyrandol. Zaczął spadać, wszyscy zaczęli [[krzyk|krzyczeć]], ale dzięki wstawiennictwu tego świątobliwego [[rabin]]a żyrandol spadł w takim miejscu, że nikogo nawet nie ranił.
<center>
<gallery>
| |||