Kapitalizm państwowy: Różnice pomiędzy wersjami

W zasadniczo innym znaczeniu pojęciem tym posługują się lewicowcy, marksiści i neomarksiści różnych nurtów (w tym neotrockiści), dla których ''państwowy kapitalizm'' panuje bądź panował w państwach określających się oficjalnie jako [[socjalizm|socjalistyczne]], posiadających na własność całość krajowej gospodarki (np. [[Związek_Socjalistycznych_Republik_RadzieckichZwiązek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]]), lecz w praktyce stosujących wobec robotników te same zasady i mechanizmy wyzysku, co w krajach kapitalistycznych. Zdaniem zwolenników tej teorii, formalna kwalifikacja form własności w gospodarce (zakładów pracy, fabryk itp.) jako państwowych, sama w sobie nie zmienia stosunków produkcji i pracy – z kapitalistycznych na socjalistyczne, pozostają więc one (w ich ocenie) faktycznie kapitalistyczne. Teoria ta dotyczy także stosowania przez monopolistyczny aparat zarządzający własnością państwową takich, charakterystycznych dla kapitalizmu, zasad [[rynek_rynek (ekonomia)|rynkowych]] jak ''akumulacja [[wartość_dodatkowawartość dodatkowa|wartości dodatkowej]]'', ''nastawienie na zysk'' (''komercjalizacja'') czy regulacja stosunków pracy i stosunków społecznych przez ''popyt'' i ''podaż'', ''wydajność'' oraz ''konkurencyjność''. Jej zwolennicy uważają, że państwo posiadające monopol w dziedzinie gospodarki także może kierować się (i w wielu wypadkach kieruje się) logiką rynkową w zarządzaniu zasobami wytwórczymi i społecznymi, podobnie do prywatnych przedsiębiorstw i korporacji. Pojęcia państwa jako ''kapitalisty zbiorowego'' używał także teoretyk klasycznego marksizmu, [[Fryderyk Engels|Fryderyk Engels]], a samo pojęcie ''państwowego kapitalizmu'' pojawiało się w jeszcze innym, niż wyżej wymienione i pozytywnym znaczeniu w publikacjach [[Włodzimierz Lenin|Włodzimierza Lenina]] na określenie polityki [[Nowa_Polityka_EkonomicznaNowa Polityka Ekonomiczna|NEP]].

Liberałowie używają terminu ''państwowy kapitalizm'' na określenie sytuacji, w której państwo wspiera określonych producentów (głównie wielkie firmy) przeciwko interesom innych kapitalistów oraz konsumentów. W ten sposób, chociaż prywatna własność środków produkcji pozostaje nienaruszalna, nie zostaje zrealizowany postulat całkowitej rezygnacji z państwowej regulacji rynku. Z tego powodu ''państwowy kapitalizm'' krytykował [[Murray Rothbard]], teoretyk [[leseferyzm]]u<ref>[http://www.lewrockwell.com/rothbard/rothbard33.html Murray N. Rothbard, ''Left and Right: The Prospects for Liberty''] [dostęp: 03.01.2010].</ref>. Praktycznymi przykładami ''kapitalizmu państwowego'' były dla liberałów [[Stany Zjednoczone]] po okresie [[New Deal|Nowego Ładu]] oraz [[Rosja]] [[Władimir Putin|Władimira Putina]]<ref>[http://web.archive.org/web/20060203001159/http://www.iht.com/articles/2006/01/25/opinion/edandrei.php Andrei Illarionov, ''When the state means business''] [dostęp: 03.01.2010].</ref>. Niekiedy zwolennicy leseferyzmu lub [[libertarianizm|libertarianizmu]]u gospodarczego krytykują państwa oparte na interwencjonizmie w dziedzinie gospodarki i wspieraniu określonych jej sektorów jako ''kapitalizm państwowy'', częściej jednak określają je (w pejoratywnym znaczeniu) jako ''pseudokapitalistyczne'', ''biurokratyczne'' lub ''socjalistyczne''.

Pojęcie ''państwowego kapitalizmu'' wśród przedstawicieli nurtów lewicowych jest współcześnie używane najczęściej przez neotrockistów, ale ma swoje podłoże także w klasycznym marksizmie. Teoretyk tego nurtu, współpracownik [[Karol Marks|Karola Marksa]] - [[Fryderyk Engels|Fryderyk Engels]] uważał, że sama zmiana formy własności sił wytwórczych z prywatnej na akcyjną bądź państwową ''"nie usuwa [ich] kapitalistycznego charakteru"'', a czyni jedynie państwo ''"kapitalistą zbiorowym"''. Zdaniem Engelsa, {{Cytat|''"Nowoczesne państwo jest bez względu na swoją formę machiną w istocie swej kapitalistyczną, państwem kapitalistów, idealnym kapitalistą zbiorowym. Im więcej sił wytwórczych przejmuje ono na swoją własność, w tym większym stopniu staje się rzeczywistym kapitalistą zbiorowym, tym więcej obywateli wyzyskuje. Robotnicy pozostają robotnikami najemnymi, proletariuszami. Stosunki kapitalistyczne nie zostają zniesione, przeciwnie, zaostrzają się do ostatecznych granic. Ale doszedłszy do tych granic, zmieniają się w swoje przeciwieństwo. Państwowa własność sił wytwórczych nie rozwiązuje konfliktu, ale kryje w sobie formalny środek, możliwość jego rozwiązania."''|}} Faktyczną zmianę stosunków własnościowych Engels upatrywał w przekazaniu społeczeństwu, rozumianemu jako ogół pracowników, pełnego zarządu nad uprzednio upaństwowioną własnością w gospodarce (tj. w ''"uspołecznieniu"'', ''"nadaniu społecznego charakteru"'' siłom wytwórczym ''"bez półśrodków"''), co miało nastąpić w jego ocenie w toku [[materializm_dialektycznymaterializm dialektyczny|dialektycznego]] rozwoju społeczno-gospodarczego<ref>[http://www.marxists.org/polski/marks-engels/1876/anty_dur/03.htm Fryderyk Engels, ''Dzieła'', tom 20., ''Anty Dühring'' wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1969.]</ref>, jednak takie przewidywania nigdy się nie sprawdziły. Engels postulował przekształcenie nie tylko form własności i sposobu zarządzania (na ''uspołeczniony'') w gospodarce, ale także metod produkcji, podziału wytworów pracy i wymiany.

Pojęcie ''państwowego kapitalizmu'' pojawia się także w publikacjach [[Włodzimierz Lenin|Włodzimierza Lenina]], w których określał tak program tzw. [[Nowa_Polityka_EkonomicznaNowa Polityka Ekonomiczna|Nowej Polityki Ekonomicznej (NEP)]] w [[Rosyjska_Federacyjna_Socjalistyczna_Republika_RadzieckaRosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka|Rosji Radzieckiej]] po 1921 r. (mieszany system gospodarczy, ze znacznym udziałem mechanizmów rynkowych oraz własności prywatnej występującej obok dominującej własności państwowej, także z elementami spółdzielczości, uznawany za etap przejściowy na drodze tzw. budownictwa socjalistycznego po porażce i niewydolności [[komunizm wojenny|komunizmu wojennego]]). Było to więc inne, niepejoratywne i ukute na użytek aktualnej taktyki politycznej Rosji Radzieckiej połączenie pojęć ''"państwa"'' i ''"kapitalizmu"'', różniące się od jego użycia przez Engelsa oraz późniejszych neotrockistów, zbliżające się w pewnych kwestiach do koncepcji [[Nowy_ŁadNowy Ład|Nowego Ładu]], ale osadzone w realiach gospodarki centralnie planowanej porewolucyjnej Rosji. Po 1929 r. zrezygnowano z polityki NEP.

Po zerwaniu współpracy chińsko-radzieckiej również teoretycy [[maoizm]]u zaczęli określać ZSRR jako ''państwowy kapitalizm'', zwłaszcza od czasów przejęcia władzy przez [[Nikita Chruszczow|Nikitę Chruszczowa]] i powstania konfliktu między Chruszczowem, a [[Mao_Zedong|Mao ZedongiemZedong]]iem. Uzasadnienie tego poglądu było w pewnych kwestiach zbliżone do rozumowania Tony'ego Cliffa, chociaż powstało niezależnie od niego, na bazie innych uwarunkowań historycznych i geopolitycznych. Stanowisko maoistów różniło się zasadniczo od Cliffa w ocenie okresu [[stalinizm|stalinizmu]]u, który ten - inaczej niż maoiści - oceniał także jednoznacznie jako ''kapitalizm państwowy''<ref>Krytyka Cliffa pod adresem ZSRR była wymierzona szczególnie w okres stalinowski.</ref>. Niektóre niezależne od Moskwy tzw. państwa socjalistyczne, jak [[Albania]] ([[hodżyzm]]) prezentowały stanowisko zbliżone do maoistowskich [[Chińska_Republika_LudowaChińska Republika Ludowa|Chin]]. Zachowawczy zwolennicy maoizmu uważają współczesną Chińską Republikę Ludową, budowaną i reformowaną od lat 70./80. XX w. w oparciu o eklektyczną ideologię [[dengizm|dengizmu]]u (porównywalną do NEP), za ''państwowy kapitalizm''. Poza tym socjalistyczna [[Socjalistyczna_Federacyjna_Republika_JugosławiiSocjalistyczna Federacyjna Republika Jugosławii|Jugosławia]] pod rządami [[Josip_Broz_TitoJosip Broz Tito|Josipa Broz Tito]] ([[titoizm]]) wysuwała niekiedy z własnych pozycji zarzuty pod adresem Związku Radzieckiego dotyczące powstania w nim ''kapitalizmu państwowego'' i ''biurokratyzmu'', odwołując się do przyjętej w systemie jugosławiańskim zasady samorządności pracowniczej oraz [[socjalizm_rynkowysocjalizm rynkowy|socjalizmu rynkowego]]. Była to tendencja zauważalna zwłaszcza w okresie konfliktu z Rosją [[Józef_StalinJózef Stalin|Józefa Stalina]] (1948 - 1953/56 r.), później krytyka ZSRR ze strony Tity została ograniczona z uwagi na względną stabilizację stosunków dyplomatycznych między Moskwą, a Belgradem<ref>http://wyborcza.pl/magazyn/1,132517,13881303,Tito__Stalin_to_zbrodniarz_i_imperialista.html Josip Broz Tito, wstęp: Adam Michnik: ''Tito: Stalin to zbrodniarz i imperialista'', [dostęp: 10.07.2014]</ref>. Tym niemniej, także wymienione wyżej nurty i systemy były krytykowane z pozycji sowieckich i innych, jako alternatywne modele ''kapitalizmu państwowego'', nie zaś państwa rzeczywiście socjalistyczne, jakimi się określały. Np. Jugosławię krytkowano za przyjęcie zasady ''menedżeryzmu'' i ''rynkowości'' (maksymalizacji zysku) w procesie zarządzania oficjalnie usamorządowionymi przedsiębiorstwami produkcyjnymi.

Również [[Opozycja Robotnicza]] ([[Aleksandr Szlapnikow]], [[Aleksandra Kołłontaj]]), funkcjonująca w pierwszych latach Rosji Radzieckiej w ramach rządzącej partii [[Komunistyczna_Partia_Związku_RadzieckiegoKomunistyczna Partia Związku Radzieckiego|RPK(b)]], uważała powstałe i uformowane po rewolucji państwo za ''państwowy kapitalizm'', nie zaś prawdziwy ustrój socjalistyczny i postulowała przekazanie uprawnień zarządczych w dziedzinie gospodarki w ręce autonomicznych, klasowo zorganizowanych związków zawodowych (tzw. związków przemysłowych), co miało oddawać postulaty i hasła rewolucyjne z 1917 r. (''"cała władza w ręce rad"''). Przedstawiciele tego nurtu uważali, że dominujący w radzieckiej gospodarce państwowo-biurokratyczny zarząd nad siłami wytwórczymi faktycznie nie znosił kapitalistycznych metod wyzysku pracowników, w związku z czym ich zdaniem należało go przekazać bezpośrednio, zrzeszonym w związkach zawodowych, pracownikom. Nurt ten określano niekiedy jako pół-[[syndykalizm|syndykalistyczny]], wykazywał podobieństwa do [[komunizm rad|komunizmu rad]] czy [[luksemburgizm|luksemburgizmu]]u. Także inne opozycyjne i ultralewicowe frakcje w RPK(b) krytykowały ówczesny system społeczno-gospodarczy jako zbliżający się ich zdaniem do kapitalizmu, niejednokrotnie zarzucając centrali partyjnej ''oportunizm'' - [[Demokratyczni Centraliści]] ([[W.M. Smirnow]], [[T.W. Sapronow]]) czy [[Lewicowa Opozycja]] (Lew Trocki, [[Karol Radek]] po 1923 r.), zwłaszcza po wprowadzeniu w 1921 r. polityki NEP. Stanowisko i poglądy tych ''stricte'' [[Antykapitalizm|antykapitalistycznych]] frakcji nie było jednak jednolite, np. w początkach lat 20. Trocki zasadniczo różnił się od Opozycji Robotniczej w ocenie roli związków zawodowych - uważał, że nie powinny być one autonomiczne, ale upaństwowione i poddane władzy centralnej, wyznaczającej kierunki przemian gospodarczych i politycznych zgodnie z popularyzowaną przez niego koncepcją [[Permanentna_rewolucjaPermanentna rewolucja|rewolucji permanentnej]]. Później poglądy Trockiego ulegały modyfikacjom. Przewodniczący RPK(b), Włodzimierz Lenin zajmował stanowisko pośrednie pomiędzy tymi oraz innymi, bliższymi aparatowi państwowo-biurokratycznemu frakcjami, uznając rolę częściowo autonomicznych związków zawodowych jako negocjatora i pośrednika pomiędzy pracownikami, a kierownictwami poszczególnych przedsiębiorstw oraz władzami państwowo-partyjnymi, a nie jako bezpośrednich zarządców w dziedzinie gospodarki (czego domagała się Opozycja Robotnicza). Przypisywał więc związkom zawodowym rolę podobną jaką pełniły w wielu państwach kapitalistycznych. Ta funkcja związków zawodowych i kontroli pracowniczej nad gospodarką stała się fasadowa w epoce stalinowskiej, a związki zawodowe zostały niemal całkowicie podporządkowane centrali partyjnej, wycofano się wówczas także z polityki NEP na rzecz całkowitego upaństwowienia gospodarki, natomiast większość przedstawicieli innych nurtów i frakcji wewnątrz RPK(b) spotkały represje. O ile Stalin początkowo należał do zwolenników polityki NEP, po 1929 r. uznał, że wyczerpała swoją formułę i stała się zbędna w dalszym tzw. budownictwie socjalistycznym, wybierając ściśle państwowo-biurokratyczny i centralistyczny model organizacji gospodarki. Poza tym w okresie stalinowskim szczególnie zaznaczyły się w gospodarce ZSRR takie zasady jak [[Przodownik_pracyPrzodownik pracy|przodownictwo pracy]] (nacisk na spełnianie i przekraczanie określonych norm wydajności i efektywności w miejscach pracy oraz współzawodnictwo między pracownikami, co miało przekładać się na ogólnie wysokie wyniki gospodarcze monopoli państwowych), porównywalne - pomimo pełnego zarządu państwowego - do zasad rządzących gospodarką rynkową. W późniejszych dekadach (po tzw. [[Odwilż_Odwilż (historia)|odwilży]] 1956 r.) w gospodarce ZSRR przodownictwo pracy było mniej eksponowane, ale pozostały jego elementy (ze szczególnym naciskiem w epoce [[Leonid_BreżniewLeonid Breżniew|Leonida Breżniewa]]). Pojawiały się także rozwiązania wprowadzające nastawienie na zysk i komercjalizację niektórych przedsiębiorstw państwowych.

Zasady gospodarcze oraz ustrojowe Rosji Radzieckiej, a później ZSRR i państw satelickich, jako zbliżające się do typowych dla kapitalizmu bądź feudalizmu, krytykował także m.in. jugosławiański dysydent [[Milovan_ĐilasMilovan Đilas|Milovan Dżilas]] oraz wielu przedstawicieli [[lewica|lewicy]] wywodzących się z innych, niż sowieckie nurtów i tradycji politycznych, jak [[socjalizm_demokratyczny|socjalizm demokratyczny]] ([[Karl Kautsky]], [[Adam Ciołkosz]]) czy [[anarchizm]] ([[Aleksander Berkman]], [[Piotr Kropotkin]]). Niekiedy jako ''kapitalizm państwowy'' określano także reformistyczne [[socjaldemokracja|państwa socjaldemokratyczne]] oparte na współwystępowaniu różnych sektorów prodkucji w gospodarce, z prywatnym włącznie, i dominującym zarządzie państwowym.

[[Kategoria: Trockizm]]

[[Kategoria: Teoria państwa]]