Zamach stanu w Iranie (1953): Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
Usunięta treść Dodana treść
Nie podano opisu zmian |
Nie podano opisu zmian |
||
Linia 1:
{{Wojna infobox
|epoka = czasy najnowsze
Linia 14 ⟶ 13:
|strona2 = {{flaga|IRN}} [[Iran|Puczyści]]<br/>{{flaga|USA}} [[Stany Zjednoczone Ameryki]]<br/>{{flaga|GBR}} [[Wielka Brytania]]
|dowódca1 = {{flaga|IRN}} [[Mohammad Mosaddegh]]<br/>[[Hossein Fatemi]]<br/>[[Karim Sanjabi]]
|dowódca2 = {{flaga|IRN}} [[Mohammad Reza Pahlawi]]<br/>{{flaga|IRN}} [[Fazlollah Zahedi]]<br/>{{flaga|USA}} [[Dwight Eisenhower]]<br/>{{flaga|GBR}} [[Winston Churchill]]
|siły1 =
|siły2 =
Linia 23 ⟶ 22:
''' Zamach stanu w Iranie (1953)''' – zamach stanu, w rezultacie którego odsunięto od władzy [[Iran|irańskiego]] demokratycznego premiera [[Mohammad Mosaddegh|Mohammada Mosaddegha]] w 1953 roku. Zamach zaaranżowany został przez Wielką Brytanię (ponad nazwą "Operation Boot") i Stany Zjednoczone (pod nazwą Projekt TPAJAX)<ref>''Ends of British Imperialism: The Scramble for Empire, Suez, and Decolonization''. I.B.Tauris. 2007. s. 775 oraz 1082. ISBN 9781845113476.</ref><ref>[http://www.foreignpolicy.com/articles/2013/08/18/cia_admits_it_was_behind_irans_coup Bryne, Malcolm (18 kwietnia 2013). "CIA Admits It Was Behind Iran's Coup". Foreign Policy]</ref>.
Mossadeh starał się ograniczyć absolutną władzę szacha co gwarantowała konstytucja z 1906 roku, dzięki jego polityce Iran stał się krajem demokratycznym. Dokonana została również [[nacjonalizacja]] irańskiego przemysłu naftowego, kontrolowanego przez należącą do rządu Wielkiej Brytanii, Anglo-Persian Oil Company (obecnie znana jako [[BP (koncern)|BP]])<ref>[http://www.dtic.mil/dtic/tr/fulltext/u2/a239339.pdf Kressin, W.K. "Prime Minister Mossadegh and Ayatullah Kashani"]</ref><ref>Milani, Abbas (2008-11-01). Eminent Persians. ISBN 9780815609070.</ref><ref name=shah>Milani, Abbas (2011-01-04). ''The Shah''. ISBN 9780230115620.</ref>. Zamach przeprowadzony został przez jednostki wojskowe generała Fazlollaha Zahediego. W wyniku zamachu szach Mohammad Reza Pahlawi, mógł dalej rządzić krajem jako monarcha absolutny. Aż do czasu [[
W sierpniu 2013 roku, CIA oficjalnie przyznała się do tego, że była zaangażowana zarówno w planowanie i wykonanie zamachu; przekupywanie irańskich polityków, wojskowych, urzędników oraz szerzenie propuczystowskiej propagandy<ref>[http://www.theguardian.com/world/2013/aug/19/cia-admits-role-1953-iranian-coup Saeed Kamali Dehghan; Richard Norton-Taylor (19 kwietnia 2013). "CIA admits role in 1953 Iranian coup". The Guardian.]</ref><ref>[http://rt.com/usa/iran-coup-cia-operation-647/ CIA finally admits it masterminded Iran’s 1953 coup RT News]</ref>. CIA określiła zamach jako przeprowadzony "pod kierunkiem CIA" i jako "akt polityki zagranicznej USA, opracowany i zatwierdzony na najwyższych szczeblach władzy"<ref>[http://edition.cnn.com/2013/08/19/politics/cia-iran-1953-coup/?hpt=po_c2 "In declassified document, CIA acknowledges role in '53 Iran coup". Cnn.com.]</ref>.
== Wprowadzenie ==
W XIX wieku Iran znalazł się w strefie wpływów dwóch konkurujących ze sobą mocarstw imperialnych - [[Wielka Brytania|Wielkiej Brytanii]] i [[Rosja|Rosji]]. Iran był o tyle ważny że w 1892 roku brytyjski dyplomata [[George Curzon]] określił go jako miejsce gdzie rozgrywa się gra o panowanie nad całym światem<ref>Mark J. Gasiorowski,'' U.S. Foreign Policy and the Shah: Building a Client State in Iran'' (Cornell University Press: 1991) s. 32; George N. Curzon,'' Persia and the Persian Question'', cz. 1. (Londyn: Cass, 1966) s. 3–4.</ref>. W 1872 roku [[Paul Reuter]] spotkał się z perskim monarchą [[Naser ad-Din Szah Kadżar|Naserem ad-Dinem Szahem Kadżar]]em i obiecał mu sfinansować podróże po [[Europa|Europie]] w zamia za wprowadzenie wyłączności umów górnych i kolejowych dla Wielkiej Brytanii. Umowa między szachem a Reuterem co prawda nie została wprowadzona w życie z powodu protestów w kraju oraz rządu Rosji<ref>Elwell-Sutton, L. P. ''Persian Oil: A Study in Power Politics'' (Lawrence and Wishart Ltd.: Londyn) 1955. s. 12.</ref> mimo to stała się pretekstem do dalszej infiltracji gospodarczej Persji przez Brytyjczyków. W latach 90. XIX wieku w kraju wybuchł protesty które doprowadziły szacha do odwołania monopolu tytoniowego który wcześniej został przyznany brytyjskiej firmie Major G.F Talbo. W 1901 roku [[Mozaffar ad-Din Szah Kadżar]] udzielił 60-letniej koncesji na wyszukiwanie ropy naftowej brytyjskiemu przedsiębiorcy Williamowi Knox D'Arcyemu<ref>Stephen Kinzer ''All the Shah's Men : An American Coup and the Roots of Middle East Terror'', (John Wiley and Sons, 2003), s. 33</ref>. D'Arcy w 1907 roku przekazał swoje udziały w ręce Burmah Oil Cimpany która w kolejnych latach została niemalże [[nacjonalizacja|znacjonalizowana]] przez brytyjski rząd<ref>Elwell-Sutton, L. P. ''Persian Oil: A Study in Power Politics'' s. 17</ref>. Przejecie przez Wielką Brytanią kontroli nad znaczną częścią perskiej gospodarki umożliwiło Brytyjczykom dalsze interwencje w sprawy wewnętrzne azjatyckiego państwa. Wielka Brytania rozwścieczyła Persów szczególnie po perskiej rewolucji konstytucjonalnej na którą Brytyjczycy starali się oddziaływać<ref>Mangol Bayat, ''Iran's First Revolution: Shi'ism and the Constitutional Revolution of 1905–1909'', Studies in Middle Eastern History, s.336 (Oxford University Press, 1991). ISBN 0-19-506822-X.</ref>.
Protesty społeczne które odbyły się na początku XIX wieku zmusiły Mozaffara ad-Dina Szaha Kadżara do liberalizacji ustrojowej w tym wprowadzenia w 1906 roku [[konstytucja|konstytucji]] która ograniczała jego uprawnienia. Pozwoliło to też na uruchomienie parlamentu - [[Islamskie Zgromadzenie Konsultatywne|Islamskiego Zgromadzenia Konsultatywnego]] znanego również jako Madżlis i na zwiększenie uprawnień premiera. Niemniej jednak szach zachował wiele uprawnień wykonawczych a nawet je zwiększył. Monarcha mógł za pomocą dekretów królewskich powoływać i odwoływać premierów, wybierać połowę członków senatu (który jednak nie został zwołany aż do 1949 roku), wprowadzić podatki a nawet rozwiązać parlament. Mimo formalnej demokratyzacji szach dalej sprawował władzę [[dyktator]]ską a sprzeczne aspekty konstytucji powodowały w przyszłości liczne konflikty. Przeciwko rewolucji konstytucjonalnej protestowali Brytyjczycy i Rosjanie którzy próbowali znieść konstytucję wykorzystując do tego [[Mohammad Ali Szah Kadżar|Mohammada Aliego Szaha Kadżara]] który siłą wycofał konstytucję i rozwiązał parlament. Przeciwnicy szacha Mohammada Aliego założyli ruch partyzancki na czele którego stanął Sattar Chan. Partyzanci w 1910 roku doprowadzili do obalenia monarchy i przywrócenia wcześniejszych ustaleń konstytucyjnych<ref>[http://fis-iran.org/en/resources/legaldoc/iranconstitution "Iran's 1906 Constitution". Foundation for Iranian Studies.]</ref><ref name=shah>Milani, Abbas (2011-01-04). ''The Shah''. ISBN 9780230115620.</ref>.
W trakcie trwania [[I wojna światowa|I wojny światowej]] Brytyjczycy którzy utworzyli przedsiębiorstwo o nazwie Anglo-Persian Oil Company przyznali Persji 16% zysków ze sprzedaży ropy. W 1921 roku w kraju odbył się [[zamach stanu]] (rzekomo wsparty przez Brytyjczyków) w wyniku którego władzę w Iranie objął [[Reza Szah Pahlawi|Reza Pahlawi]] który jako premier zyskał reputacje skuteczne polityka i przeciwnika [[korupcja|korupcji]]. W 1925 roku z inicjatywy Rezy parlament przegłosował detronizację [[Ahmad Szah Kadżar|Ahmada Szaha Kadżara]] co było równoznaczne z odsunięciem od władzy całej dynastii [[Kadżarowie|Kadżarów]]. Nowym władcą został Reza którego rządy zapoczątkowały [[dynastia Pahlawi|dynastię Pahlawi]]. Reza Szach rozpoczął szybki i skuteczny program modernizacji w Persji która do tego czasu uznawana była za jeden z najbiedniejszych państw na świecie. Reza pozostawał jednak władcą który nie tolerował sprzeciwu, przez całe lata 30. tłumił opozycję i wykluczał demokratyzację kraju. Przeciwnicy władcy byli więzieni i zabijani. Jednym z ówczesnych opozycjonistów był przyszły premier [[Mohammad Mossadegh]] którego doświadczenia z tego okresu wpłynęły na jego niechęć do rządów autorytarnych i instytucji monarchii<ref>Milani, Abbas (2008-11-01). ''Eminent Persians''. ISBN 9780815609070.</ref><ref name=iran>Farrokh, Kaveh. ''Iran at War: 1500-1988.''</ref>.
== Przeprowadzenie operacji ==▼
Reza Szah próbował ograniczyć wpływy [[kolonializm|kolonialnie]], z drugiej strony były mu one jednak potrzebne do modernizacji Iranu. W rezultacie szach przyjął politykę równoważenia wpływów Wielkiej Brytanii i [[Niemcy|Niemiec]]. W latach 30. bezskutecznie próbował cofnąć brytyjską koncesję na ropę naftową, co prawda udało mu się renegocjować warunki jednak dalej Brytyjczycy zachowali korzystniejsze warunki. 21 marca 1935 roku Reza Szah podjął decyzję o oficjalnej zmianie nazwy kraju z Persji na Iran. Tym samym w miejsce Anglo-Persian Oil Company powstała Anglo-Iranian Oil Company<ref>Mackey, ''Iranians, Plume'', (1998), s. 178</ref>.
{{Osobny artykuł|Operacja Y}}
W trakcie [[II wojna światowa|II wojny światowej]] monarcha zadeklarował neutralność i oscylował między Wielką Brytanią a [[III Rzesza|III Rzeszą]]. W 1941 roku po [[operacja Barbarossa|inwazji hitlerowskiej na ZSRR]] armia brytyjska, [[Armia Czerwona]] i oddział Brytyjskiej [[Wspólnota Narodów|Wspólnoty Narodów]] przeprowadziły [[Operacja Y|interwencję w Iranie]]. Celem interwencji było dalsze zajęcie pól naftowych. Reza Szach został przez Brytyjczyków obalony a następnie aresztowany i wraz z kilkoma urzędnikami zesłany na wygnanie. Nowym szachem Iranu został 22-letni książę [[Mohammad Reza Pahlawi]]. Nowy władca był początkowo łagodnym choć niekiedy niezdecydowanym liderem co wyraźnie odróżniało go od ojca. W ciągu lat 40. wycofał on wiele autorytarnych praktyk okresu poprzedników i ustanowił model bliższy demokracji<ref name=iran>Farrokh, Kaveh. ''Iran at War: 1500-1988.''</ref><ref name=shah>Milani, Abbas (2011-01-04). ''The Shah''. ISBN 9780230115620.</ref>.
{{Osobny artykuł|kryzys irański (1946)}}
Brytyjscy żołnierze po zakończeniu wojny wycofali się z Iranu. Związek Radziecki wycofując się poparł powstałe w granicach Iranu separatystyczne republiki co wywołało [[kryzys irański (1946)|kryzys irański roku 1946]] który został zażegnany po poparciu irańskiej armii przez [[Stany Zjednoczone Ameryki]]. W efekcie tego wsparcia Iran nigdy nie respektował wcześniejszych umów naftowych ze Związkiem Radzieckim<ref name=shah>Milani, Abbas (2011-01-04). ''The Shah''. ISBN 9780230115620.</ref>. Sytuacja Iranu po II wojnie światowej uległa zmianom szczególnie gdy brytyjskie imperium kolonialne zaczęło ponosić pierwsze porażki a amerykańska spółka [[Saudi Aramco]] działająca w [[Arabia Saudyjska|Arabii Saudyjskiej]] zgodziła się na podział dochodów 50 na 50. Sytuacja geopolityczna coraz mocniej skłaniała Irańczyków do podejmowania postulatów [[nacjonalizacja|nacjonalizacji]] przemysłu naftowego i zerwania zależności od Wielkiej Brytanii<ref>Irene L. Gendzier ''Notes From the Minefield: United States Intervention in Lebanon and the Middle East, 1945–1958 by Boston University political science'', (Westview Press, 1999) ISBN 978-0-8133-6689-0 s. 34–35</ref>.
== Kryzys naftowy ==
=== Dojście do władzy Frontu Narodowego ===
Gdy w 1949 roku doszło do nieudanego zamachu na szacha ten wstrząśniętym tym wydarzeniem i ośmielony sympatią społeczeństwa zaczął pełnić coraz bardziej aktywną rolę w polityce. Szybko powołał Irańskie Zgromadzenie Ustawodawcze mające zmienić konstytucje na jego korzyść. Zwołał również senat który nigdy dotąd nie został powołany. Do senatu powołał połowę sprzyjających mu senatorów<ref name=shah>Milani, Abbas (2011-01-04). ''The Shah''. ISBN 9780230115620.</ref>. Mossadegh uważał że ten wzrost siły politycznej szacha nie jest demokratyczna a według niego szach powinien "panować, ale nie rządzić" tak jak ma to miejsce w [[monarchia konstytucyjna|monarchiach konstytucyjnych]] w Europie. Zwolennicy Mossadegha i inni przeciwnicy szacha połączyli się tworząc koalicję zwaną jako Front Narodowy. Głównym celem koalicji była nacjonalizacja ropy naftowej<ref name=shah>Milani, Abbas (2011-01-04). ''The Shah''. ISBN 9780230115620.</ref>.
W wyborach w 1951 roku Front Narodowy zdobył większość w parlamencie. Premierem mianowany został Mossadegh który dla celów taktycznych zawarł sojusz z [[szyizm|szyickimi islamistami]] [[ajatollah]]a Abol-Ghasema Kashaniego który w ramach koalicji został marszałkiem parlamentu<ref name=shah>Milani, Abbas (2011-01-04). ''The Shah''. ISBN 9780230115620.</ref>. Szacha i premiera łączyły antagonistyczne stosunki. Szach nie przychylnie patrzył na nacjonalizację ropy przeprowadzoną przez rząd Frontu (przy powszechnym poparciu społecznym<ref name=shah>Milani, Abbas (2011-01-04). ''The Shah''. ISBN 9780230115620.</ref>.
=== Nacjonalizacja ropy ===
{{Przypisy}}▼
[[Plik:Supportes_of_Mosaddegh.JPG|right|thumb|230px|Wiec zwolenników premiera]]
Pod koniec 1951 roku Parlament Iranu jednomyślnie zatwierdził ustawę nacjonalizacji ropy. Kierunek ten był bardzo popularny wśród większości Irańczyków i wywołał pośród społeczności ogromną falę [[nacjonalizm]]u oraz przyczynił się do długotrwałego konfliktu z Wielką Brytanią. Nacjonalizacja spowodowała olbrzymi wzrost poparcia dla premiera który stał się bohaterem narodowym. Iran znalazł się w centrum światowej polityki a wielu Irańczyków czuło że po raz pierwszy od stuleci objęli oni kontrolę nad sprawami kraju. Wielu oczekiwało że nacjonalizacja spowoduje ogromny wzrost bogactwa mieszkańców<ref name=shah>Milani, Abbas (2011-01-04). ''The Shah''. ISBN 9780230115620.</ref><ref>[http://www.dtic.mil/dtic/tr/fulltext/u2/a239339.pdf Kressin, Wolfgang K. (maj 1991). "Prime Minister Mossadegh and Ayatullah Kashani From Unity to Enmity: As Viewed from the American Embassy in Tehran, June 1950 – August 1953"]</ref>.
Wielka Brytania nie będąc w stanie samodzielnie usunąć rządu Mosaddegha zwróciła się o pomoc do USA które jednak wówczas uznały że rząd Iranu nie godzi w amerykańskie interesy w regionie a administracja była zbytnio zajęta [[wojna koreańska|wojną koreańską]]<ref>Saikal, Amin, ''The Rise and Fall of the Shah'', Princeton University Press, 1980, s. 42.</ref>. Mohammad Mosaddegh próbował negocjować z brytyjskim koncernem jednak ten odrzucił jego oferty. Plan Mosaddegha oparty był na kompromisie między rządem Wenezueli [[Rómulo Gallegos]]a a amerykańską Creole Petroleum z 1948 roku<ref>Chatfield, Wayne (1976), ''The Creole Petroleum Corporation in Venezuela Ayer'' s. 29</ref> i zakładał podział zysków z ropy 50 na 50 między Iran a Wielką Brytanię. Brytyjczycy wbrew amerykańskim zaleceniom odrzucili tą propozycję i zaczęli organizować próbę obalenia rządu Mossadegha<ref name=gasiarowski>Gasiorowski, Mark J (kwiecień 1987). "The 1953 Coup D'etat in Iran The 1953 Coup D'etat in Iran". International Journal of Middle East Studies (Cambridge University Press) 19 (3): 261–286.</ref>. Wielka Brytania wycofała swoich specjalistów z rafinerii w Abadanie, wydała embargo na handel z Iranem i rozpoczęła blokadę portów irańskich. W 1951 roku Wielka Brytania skierowała kwestię nacjonalizacji kompanii naftowej do ONZ oraz wzmocniła swoje siły morskie w pobliżu Iranu<ref>Abrahamian (1982) s. 268.</ref>. Premier Mosaddegh wybrał się osobiście do Nowego Jorku, gdzie na forum ONZ przedstawił stanowisko Iranu. Jego ostre wystąpienie (Mossadegh określił Wielką Brytanię mianem kraju ''okrutnego i imperialistycznego'' okradającego uboższe państwa) okazało się wielkim sukcesem dyplomatycznym, jednak w najmniejszym stopniu nie doprowadziło do zakończenia konfliktu<ref>Stephen Kinzer: ''All the Shah's Men: An American Coup and the Roots of Middle East Terror'', John Wiley and Sons, 2003, s. 145</ref>.
Sytuacje Mossadegha oprócz działań wywiadu amerykańskiemu któremu udało sprowokować rozłam w rządzącej partii na skutek którego od Mosaddegha odwróciło się kilku czołowych współpracowników<ref>Kinzer, ''All the Shah's Men'' (2003) s.159</ref>, pogorszyła wolta islamistów którzy zerwali koalicje ze względu na brak dążeń Mossadegha do budowy państwa islamskiego i jego politykę zmierzającą do rozdziału religii i państwa. Islamiści w późniejszym czasie opowiedzieli się za obaleniem Mosaddegha i poparli pucz<ref name=gasiarowski>Gasiorowski, Mark J (kwiecień 1987). "The 1953 Coup D'etat in Iran The 1953 Coup D'etat in Iran". International Journal of Middle East Studies (Cambridge University Press) 19 (3): 261–286.</ref>. Brytyjczycy wiedząc że pomimo kryzysu Mossadegh uważany jest powszechnie za bohatera narodowego rozpoczęli proces przekupywania parlamentarzystów i kandydatów startujących w wyborach planowanych na wiosnę 1952 roku<ref>All the Shah's Men s. 135, 2008 edition ISBN 978-0-470-18549-0</ref>. Akcja propagandowa nie udała się a Front Narodowy odniósł zwycięstwo głównie dzięki szerokiemu poparciu na obszarach miejskich<ref>''All the Shah's Men'' s. 136–37 2008 edition ISBN 978-0-470-18549-0</ref>.
Rząd amerykański zrewidował swoje stanowisko gdy urząd prezydenta Stanów Zjednoczonych objął popierany przez Partię Republikańską [[Dwight Eisenhower]]. Brytyjczykom za pomocą propagandy i fałszywych informacji wywiadowczych udało się przekonać Eisenhowera i jego doradców o konieczności reakcji w Iranie w obawie przed objęciem rządów przez komunistów i dostaniem się Iranu w strefę wpływów [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|Związku Radzieckiego]]<ref>[http://www.meforum.org/1597/all-the-shahs-men-an-american-coup-and-the-roots ''Review of All the Shah's Men'', Jonathan Schanzer]</ref><ref>Mark J. Gasiorowski i Malcolm Byrne ''Mohammad Mosaddegh and the 1953 Coup in Iran'', Syracuse University Press, May 2004. ISBN 0-8156-3018-2, s. 125.</ref>. Rząd oskarżony został o współpracę z lewicową i proradziecką partią Tudeh która choć popierała rząd do rządu nigdy nie weszła<ref name=shah>Milani, Abbas (2011-01-04). ''The Shah''. ISBN 9780230115620.</ref>.
=== Czasowe odsunięcie od władzy Mossadegha ===
W lipcu 1952 roku gdy napięcie między rządem Mosaddegha a Wielką Brytanią osiągnęło moment szczytowy, a Iran zerwał stosunki dyplomatyczne z Brytyjczykami<ref>Ervand Abrahamian: ''Historia współczesnego Iranu''. Warszawa: Książka i Wiedza, 2008, s. 162. ISBN 9788305135979.</ref>, Mossadegh zażądał od szacha przekazania zwierzchnictwa nad siłami zbrojnymi (interpretowaną wówczas jako prawo do nominacji ministra obrony) na ręce rządu wybieranego przez parlament. Szach odmówił, zaś Mosaddegh złożył rezygnację<ref>Abrahamian (1982), s. 270–1.</ref>. 16 lipca 1952 Majlis wybrał na stanowisko premiera [[Ahmad Ghawam|Ahmada Ghawama]], probrytyjskiego byłego dziennikarza. Ghawam rozpoczął rządy od wznowienia negocjacji z Wielką Brytanią i zapowiedział rozliczenie Mosaddegha z decyzji o nacjonalizacji. Gwaham utrzymał się na stanowisku jednak tylko przez cztery dni; wystąpił przeciwko niemu nie tylko szach, ale i [[nacjonalizm|nacjonaliści]], [[islamizm|islamiści]] ajatollaha Kaszanieg oraz socjaliści z Tude, którzy 21 lipca 1952 wzniecili przeciwko rządowi powstanie<ref name=AM>A. Milani, ''Eminent Persians'', Syracuse University Press, 2008, s. 161-164, ISBN 9780815609070</ref>. W powstaniu zginęło lub odniosło poważne obrażenie 250 demonstrantów<ref>Abrahamian (1982), s. 271.</ref>. W obliczu kryzysu wojsko odmówiło dalszego tłumienia manifestacji<ref>Abrahamian (1982), s. 272.</ref>. Do władzy powrócił Mosaddegh. Doprowadził on do wszczęcia przeciwko Ghawamowi procesu, w którym oskarżono go o doprowadzenie do śmierci sześćdziesięciu trzech "męczenników" – ofiar powstania 21 lipca. Były premier nigdy nie stawił się przed specjalnym trybunałem, powołując się na zły stan zdrowia<ref name=AM>A. Milani, ''Eminent Persians'', Syracuse University Press, 2008, s. 161-164, ISBN 9780815609070</ref>. Po ponownym dojściu do władzy Mosaddegh w szybkim tempie przeprowadził wiele reform politycznych i społecznych m.in. wprowadził wolność słowa i zgromadzeń, umożliwił legalne działanie organizacjom lewicowym, w tym Tude, zapoczątkował działania zmierzające do zmiany struktury własności ziemi na wsi ([[reforma rolna]])<ref>Abrahamian (1982), s. 273.</ref>. Premier rozpoczął proces demokratyzacji kraju i ograniczył władzę szaha<ref>Zabih, Sepehr. ''The Mosaddegh Era: Roots of the Iranian Revolution'', s. 65.</ref>.
[[Plik:Fazlollah zahedi.jpg|200px|right|thumb|[[Fazlollah Zahedi]], premier wyznaczony przez zachodnie służby specjalne]]
W marcu 1953 roku amerykański sekretarz stanu [[John Foster Dulles]] nakazał [[CIA]] (kierowanemu przez jego brata [[Allen Dulles|Allena Dullesa]]) sporządzenie planów obalenia Mossadegha<ref>[http://nsarchive.gwu.edu/NSAEBB/NSAEBB28/ Malcolm Byrne, ed. (2 stycznia 2000), ''The Secret CIA History of the Iran Coup'', 1953, George Washington University]</ref>. W kwietniu CIA przeznaczyło na obalenie rządu Iranu milion dolarów<ref>Halberstam, David (1993). ''The Fifties''. New York: Ballantine Books. s. 366–367. ISBN 0-449-90933-6.</ref>. Akcja znana jako ''operacja Ajax'' skoncentrowała się wokół irańskiego monarchy którego starano się przekonać do obalenia Mossadegha, początkowo głównie na drodze prób przekupienia władcy i jego najbliższej rodziny<ref>Kinzer, Stephen (2003). ''All The Shah's Men''. New Jersey: John Wiley &Sons. s. 7. ISBN 0471265179.</ref>. Wywiad rozpoczął też akcję propagandową wymierzoną w rząd. Według niego nacjonaliści i socjaliści związani z rządem mieli rzekomo planować akcje wymierzoną w najwyższych przywódców religijnych<ref>[http://www.nytimes.com/2000/04/16/world/secrets-history-cia-iran-special-report-plot-convulsed-iran-53-79.html?pagewanted=3 Risen, James (16 kwietnia 2000). "SECRETS OF HISTORY: The C.I.A. in Iran -- A special report.; How a Plot Convulsed Iran in '53 (and in '79)". New York Times.]</ref>. W rezultacie rząd utracił poparcie religijnej części społeczeństwa<ref>''Nasr, Vali, The Shia Revival'', Norton (2006), s. 124.</ref>. CIA do współpracy pozyskało część duchownych, środowisko działaczy pro[[nazizm|nazistowskich]] z okresu II wojny światowej czy lojalistów monarchii<ref>[http://www.ghandchi.com/iranscope/Anthology/Kazemzadeh/28mordad.htm "The Day Democracy Died: The 50th Anniversary of the CIA Coup in Iran".]</ref>.
Oficjalnym pretekstem do rozpoczęcia przewrotu był dekret Mossadegha o rozwiązaniu parlamentu w obliczu kryzysu parlamentarnego oraz dalsze ograniczenie funkcji szacha. W sierpniu 1953 roku, szach w końcu zgodził się na obalenie Mossadegha po groźbie Roosvelta odsunięcia również i jego od urzędu<ref>Kermit Roosevelt Jr. Countercoup: ''The Struggle for the Control of Iran'' (McGraw-Hill, 1979) ISBN 0-07-053590-6.</ref>. Monarcha zdymisjonował premiera drogą pisemnego dekretu<ref>Farrokh, Kaveh (2011). ''Iran at War: 1500–1988''. Osprey Publishing. s. 449. ISBN 1780962215.</ref>. Wkrótce po ogłoszeniu treści dekretu na ulicach miast wybuchły masowe zamieszki z których część była finansowana przez amerykański rząd. W walkach ulicznych starli się ze sobą zwolennicy i przeciwnicy monarchy. Do roli przyszłego przyszłego premiera wybrany został przez CIA i [[MI6]], generał [[Fazlollah Zahedi]]<ref>Ervand Abrahamian: ''Historia współczesnego Iranu''. Warszawa: Książka i Wiedza, 2008, s. 175. ISBN 9788305135979.</ref>. Zahedi będący dawnym ministrem Mosaddegha został odsunięty od urzędu gdy nakazał krwawo stłumić antyamerykańską demonstrację. W lutym 1953 roku został on nawet czasowo aresztowany po tym gdy został podejrzany o planowanie z obcymi mocarstwami zamachu stanu<ref>Krasnowolska Anna: ''Historia Iranu''. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2010, s. 847. ISBN 9788304050471.</ref>. O wyborze Zahediego przesądziła jego reputacja zdecydowanego i bezwzględnego dowódcy, jak również fakt, że był on przewodniczącym stowarzyszenia emerytowanych oficerów i miał duży posłuch wśród zdymisjonowanych przez Mosaddegha wojskowych<ref>S. Kinzer, ''All the Shah's Men: An American Coup and the Roots of Middle East Terror'', John Wiley and Sons, 2003, ISBN 9781118144404 s.142-143.</ref>. 18 sierpnia 1953 puczyści przez radio ogłosili Zahediego nowym premierem<ref>Ervand Abrahamian: ''Historia współczesnego Iranu''. Warszawa: Książka i Wiedza, 2008, s. 167. ISBN 9788305135979.</ref>.
Pierwsza próba puczu nie udała się z powodu braku większego odzewu armii a premier wezwał swoich zwolenników do rozejścia się do domu. Zehedi wykorzystał sytuację i nawiązał kontakt z częścią radykalnych islamistów. Plan puczu zakładał odegranie przez agentów podszywających się pod działaczy partii Tudeh próby komunistycznego przewrotu. Agenci wyszli na ulice i dokonywali aktów chuligaństwa w dzielnicach biznesowych. Zahedi jeszcze 19 sierpnia skierował wojsko mające stłumić wystąpienie rzekomych komunistów oraz obalić ''sympatyzujący'' z nimi rząd<ref name=shah>Milani, Abbas (2011-01-04). ''The Shah''. ISBN 9780230115620.</ref>. W obronie rządu wystąpili cywilni zwolennicy Frontu Narodowego i bojówki partii Tudeh<ref>[http://www.pbs.org/wgbh/pages/frontline/tehranbureau/2009/08/history-used-and-abused.html "History Used and Abused". FRONTLINE : Tehran Bureau. 1993.]</ref>. W starciach ulicznych zginęło od 300 do 800 osób<ref>Steven R. Ward (2009). ''Immortal: A Military History of Iran and Its Armed Forces''. Georgetown University Press. s. 189. ISBN 978-1-58901-587-6.</ref><ref>[http://www.systemicpeace.org/warlist.htm "CSP—Major Episodes of Political Violence, 1946–2008". Systemic Peace.]</ref>.
[[Plik:Zahedi Shah August 1953.jpg|200px|right|thumb|Fazlollah Zahedi i szach [[Mohammad Reza Pahlawi]], 1953]]
== Następstwa ==
Po interwencji wojska wielu bliskich współpracowników obalonego premiera (w tym ministrów), jego zwolenników i członków Frontu Narodowego zostało poddanych torturom, straconych lub trafiło do więzień<ref>''Persian Oil: A Study in Power Politics by L.P. Elwell-Sutton''. 1955. Lawrence and Wishart Ltd. London. s. 315.</ref><ref>Mehran Kamrava (2011) ''The Modern Middle East:A Political History Since the First World War'', University of California Press, s. 148</ref>. Sam Mossadegh po tym jak odbył się jego [[proces pokazowy]] w którym został on skazany na trzy lata więzienia i areszt domowy. Nowy rząd cofnął reformy poprzednika i przywrócił brytyjskie interesy gospodarcze w kraju<ref>Krasnowolska Anna: ''Historia Iranu''. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2010, s. 848-849. ISBN 9788304050471.</ref>. Obalony premier został osadzony w areszcie domowym w Ahmadabad-e Mosaddeq niedaleko [[Kazwin (miasto)|Kazwin]], gdzie zmarł w 1967 roku<ref>Abrahamian, Ervand, ''Iran Between Two Revolutions'', (Princeton University Press, 1982), s.280</ref>. Brutalne represje spotkały również partię Tudeh<ref>Abrahamian, Ervand (1999). ''Tortured Confessions. University of California Press''. s. 84. ISBN 978-0-520-21866-6.</ref>. Służby bezpieczeństwa szacha aresztowały około czterech tysięcy członków partii<ref>Abrahamian, Ervand, ''Tortured Confessions'', (University of California), 1999, s. 89-90</ref> z których kilkudziesięciu zostało skazanych na kary śmierci lub zmarło w wyniku tortur. Kilkuset członków zostało natomiast skazanych na dożywotnie więzienie<ref>E Abrahamian—MERIP Reports ''Iran in Revolution: The Opposition Forces''</ref>. Nowy reżim aresztował też około czterystu sympatyków Tudeh w siłach zbrojnych (22 pułkowników, 69 majorów, 100 kapitanów, 193 poruczników, 19 podoficerów i 63 kadetów) z których kilkunastu zginęło po torturach<ref>Abrahamian, Ervand (1999). Tortured Confessions. University of California Press. s. 92. ISBN 978-0-520-21866-6.</ref>.
Po dwudziestu miesiącach kierowania rządem Zahedi został przez szacha oskarżony o zdefraudowanie znacznych funduszy. W ten sposób szach pozbył się polityka, którego uważał za zbyt samodzielnego<ref>{{Cytuj książkę | autor = red. Krasnowolska Anna | tytuł = Historia Iranu | data = 2010 | wydawca = Zakład Narodowy im. Ossolińskich | miejsce = Wrocław | isbn = 9788304050471 | strony = 850}}</ref>. Szach przeprowadził delegalizację wszystkich partii o profilu republikańskim<ref name=shah>Milani, Abbas (2011-01-04). ''The Shah''. ISBN 9780230115620.</ref>
W celu umocnienia swojej władzy monarcha utworzył służby [[SAWAK]] na czele których jako pierwszy stanął [[Hasan Pakrawan]]. W tworzeniu służby uczestniczyli doradcy brytyjscy i amerykańscy a jej podstawowym celem było zwalczanie opozycji<ref>J. Amuzegar, ''Dynamics of the Iranian Revolution: The Pahlavis' Triumph and Tragedy'', SUNY Press, 1991, ISBN 9780791407318, s.109.</ref><ref>A. Milani, ''Eminent Persians'', Syracuse University Press, 2008, ISBN 9780815609070, s. 430-433.</ref>.
Pozytywnym skutkiem puczu była poprawa sytuacji irańskiej gospodarki co umożliwiło odwołanie brytyjskiego embargo<ref>Abrahamian, Ervand, ''Iran between Revolutions'', (Princeton University Press, 1982), s. 419–20</ref>.
Według Stephena Kinzera pucz w Iranie był pierwszym puczem amerykańskim który obalił demokratyczny i legalnie wybrany rząd. Sukces puczu przyczynił się do decyzji o organizacji przez CIA zamachu stanu w [[Gwatemala|Gwatemali]] który przeprowadzono rok później. CIA wówczas obaliło demokratycznie wybrany lewicujący rząd [[Jacobo Arbenz Guzmán|Jacobo Arbenza Guzmán]]a którego reformy zagroziły amerykańskiej [[United Fruit Company]. Pucz przyczynił się do poprawy sytuacji geopolitycznej USA. Iran obok należącej do [[NATO]] [[Turcja|Turcji]] stał się drugim proamerykańskim rządem państwa graniczącego z ZSRR w tym regionie świata]<ref>Stephen Kinzer: ''All the Shah's Men. An American Coup and the Roots of Middle East Terror'', John Wiley and Sons, 2003</ref>.
== Pucz a rewolucja islamska ==
[[Plik:Mohammad_Mosaddeq,_Ahmadabad_1965.jpg|right|thumb|160px|Mosaddegh w trakcie przebywania w areszcie domowym (1965)]]
Osoby związane z Mossadeghem zdominowały pierwszy rząd Iranu po [[irańska rewolucja islamska|rewolucji z 1979 roku]]. Pierwszym premierem porewolucyjnego Iranu został bliski współpracownik Mossadegha [[Mehdi Bazargan]]. W późniejszym czasie na skutek rozłamu pomiędzy siłami konserwatywno-islamskimi a liberałami i sekularystami, spuścizna Mossadegha została w dużej mierze zignorowana przez siły islamskie kształtujące Irańską Republikę Islamską<ref>Kinzer, Stephen. ''All the Shah's Men. Hoboken'', N.J.: John Wiley & Sons, Inc., 2008, s. 258</ref>. Współcześnie Mossadegh pozostaje najbardziej popularną postacią historycznych wśród opozycji irańskiej. Mossadegh stał się jednym z symboli [[zamieszki po wyborach w Iranie (2009)|zamieszek w Iranie z 2009 roku]]. Według Kinzera, Mossadegh jest dla większości Irańczyków najbardziej żywym symbolem walki Iranu o demokrację a we współczesnych protestach opozycji jej przedstawiciele często noszą obrazy przedstawiające byłego premiera<ref>[http://www.theguardian.com/commentisfree/cifamerica/2009/jun/19/iran-protests-mousavi-mossadeq Kinzer, Stephen (22 lipca 2009). "Democracy, made in Iran". ''The Guardian'']</ref>.
Rząd Republiki Islamskiej przedstawia znaczenie Mossadegha w sposób zupełnie inny niż robią to współczesne książki historyczne publikowane na Zachodzie<ref>Hamid Algar, ''Islam and Revolution, Writings and Declarations of Imam Khomeini'', Mizan, 1981, s. 54</ref>. Władze ignorują jego dokonania. W podręcznikach szkolnych premierowi poświęcona jest niewielka treść informacji a władze kreują ajatollaha Kashaniego jako prawdziwego lidera nacjonalizacji ropy<ref>Abrahamian, Ervand (1993). ''Khomeinism : Essays on the Islamic Republic''. University of California Press. s. 109. ISBN 0520081730.</ref>.
▲{{Przypisy|2}}
== Bibliografia ==
*Abrahamian, Ervand, ''Iran Between Two Revolutions'' (Princeton University Press, 1982)
*Dorril, Stephen, ''Mi6: Inside the Covert World of Her Majesty's Secret Intelligence Service'' ISBN 978-0-7432-0379-1
*Dreyfuss, Robert,'' Devil's Game: How the United States Helped Unleash Fundamentalist Islam'' (Henry Holt and Company: 2005)
*Elm, Mostafa. ''Oil, Power and Principle: Iran's Oil Nationalization and Its Aftermath''. (Syracuse University Press, 1994) ISBN 978-0-8156-2642-8
*Elwell-Sutton, L. P. ''Persian Oil: A Study in Power Politics'' (Lawrence and Wishart Ltd.: London) 1955. 978-0837171227
*Gasiorowski, Mark J. U.S. ''Foreign Policy and the Shah: Building a Client State in Iran'' (Cornell University Press: 1991).
*Gasiorowski, Mark J., Editor; Malcolm Byrne (Editor) (2004). Mohammad Mosaddeq and the 1953 Coup in Iran. Syracuse University Press. ISBN 978-0-8156-3018-0.
*Gasiorowski, Mark J. (kwiecień 1987). ;;The 1953 Coup D'etat in Iran''. International Journal of Middle East Studies 10 (3): 261–286. JSTOR 163655.
*Gendzier, Irene. ''Notes From the Minefield: United States Intervention in Lebanon and the Middle East, 1945–1958'' Westview Press, 1999. ISBN 978-0-8133-6689-0
*Heiss, Mary Ann, ''Empire and Nationhood: The United States, Great Britain, and Iranian Oil, 1950–1954'', Columbia University Press,1997. ISBN 0-231-10819-2
*Kinzer, Stephen (2003). ''All the Shah's Men: An American Coup and the Roots of Middle East Terror''. John Wiley & Sons. ISBN 0-471-26517-9.
*Kinzer, Stephen, ''Overthrow: America's Century of Regime Change from Hawaii to Iraq'' (Henry Holt and Company 2006). ISBN /9780805082401
*McCoy, Alfred, ''A Question of Torture: CIA Interrogation, from the Cold War to the War on Terror'' (Metropolitan Books 2006)
*Roosevelt, Kermit, Jr. (1979). ''Countercoup: The struggle for the control of Iran''. McGraw-Hill. ISBN 978-0-07-053590-9.
*Stephen Kinzer, ''All The Shah's Men: An American Coup and the Roots of Middle East Terror'', John Wiley & Sons, 2003, ISBN 0-471-26517-9
{{Zimna wojna}}
[[Kategoria:Historia Iranu]]
| |||