Realizm socjalistyczny: Różnice pomiędzy wersjami

[[Plik:Removed Stalin.jpg|thumb|Socrealistyczna rzeźba na fasadzie [[PKiN]]. Oprócz nazwisk ''[[Marx]]'', ''[[Engels]]'', ''[[Włodzimierz Lenin|Lenin]]'' widać miejsce po zlikwidowanym nazwisku ''[[Józef Stalin|Stalin]]'', które było powtórzone w trzech miejscach na budynku. Napisy usunięto podczas [[odwilż gomułkowska|odwilży gomułkowskiej.]]]]

Po raz pierwszy termin "realizm„realizm socjalistyczny"socjalistyczny” pojawił się w "„[[Literaturnaja Gazieta|Literaturnej Gazetie]]"” 23 maja [[1932]] w związku z akcją mającą na celu zmuszenie grup literatów "„[[RAPP]]"” (Robotniczej Asocjacji Pisarzy Proletariackich) i "„[[Awangard (grupa)|Awangard]]"” do porzucenia niekonwencjonalnej twórczości.

Zagadnienie poddawania się pisarzy dyktatowi socrealizmu jest złożone. Po pierwsze znaczna liczba [[Polacy|Polaków]] (zwłaszcza młodych) w tym także pisarzy, po [[II wojna światowa|II wojnie światowej]] była poglądów Komunistycznych . Po drugie, państwo było praktycznie jedynym pracodawcą i miało całkowity [[monopol]] (gwarantowany groźbą uwięzienia) na publikowanie czegokolwiek, więc wyborem pisarza było być zgodnym z ideologią (częściowo lub całkowicie) lub porzucić pisanie i szukać innej pracy. Nadzieje, że wielu pisarzy będzie "pisać„pisać do szuflady"szuflady” nie spełniły się, gdyż potęga nacisku komunistycznej ideologii nie dawała żadnych nadziei na jej zakończenie w dającej się przewidzieć przyszłości. Pisarzy tworzących Socrealizm można było podzielić na dwie, częściowo przenikające się grupy: Socjalistów i udających Socjalistów. W Ministerstwie Kultury oraz we władzach Związku Literatów Polskich dominowała kategoria Socjalistów, którzy narzucali terror i gnębili niepokornych (np. [[Jerzy Putrament|Putrament]], który groził [[Konstanty Ildefons Gałczyński|Gałczyńskiemu]]: ''Towarzyszu Gałczyński! My tego kanarka wygonimy wam z głowy'' – i poeta umarł w skrajnej nędzy). Dla wielu pisarzy odrobienie okolicznościowej "pańszczyzny"„pańszczyzny” socrealistycznej było ceną, którą opłacali pozostawienie ich w spokoju. Przed każdym świętem państwowym w redakcjach trwało gorączkowe poszukiwanie okolicznościowych "kawałków"„kawałków” i zamawianie ich u zaprzyjaźnionych literatów.

Literatura stanowiła wówczas ważny element propagandy dla państwa (nazywało ono pisarzy "inżynierami„inżynierami dusz ludzkich"ludzkich”), zatem działalność pisarzy czy np. twórców "pieśni„pieśni masowych"masowych” nie była wtedy moralnie neutralną. Na przykład działacz polityczno-literacki Damski oficjalnie oznajmił na (przymusowym) zebraniu: ''Państwo hojnie wynagradza pisarzy za pracę, ale nie ma powodu żeby pisarz-leniuch dostawał stawki takie same co przodownik pracy pisarskiej. Proponuję by Władze Państwowe zróżnicowały stawki autorskie, nadając naszym książkom i artykułom prasowym kategorie zgodne z ich wartością społeczną!''

Zasady socrealizmu zaczęto wprowadzać do muzyki w 1936 roku. Kampanię przeciwko muzykom zapoczątkował wtedy atak na operę [[Dmitrij Szostakowicz|Dmitrija Szostakowicza]] ''Lady Makbet mceńskiego powiatu''. W 1948 roku "za„za formalistyczne i antyludowe tendencje"tendencje” potępiono grupę kompozytorów, m.in. Szostakowicza, [[Siergiej Prokofjew|Prokofiewa]] i [[Aram Chaczaturian|Chaczaturiana]].

Wpływ muzyki na emocje sprawił, że stała się ważnym elementem propagandy, ale o jej politycznej "prawomyślności"„prawomyślności” decydował przede wszystkim tekst. Muzyka socrealistyczna miała być przede wszystkim ''"przystępna„przystępna w stylu i narodowa w treści. Oczekiwano utworów melodyjnych, konsonujących, nawiązujących do pieśni i tańców ludowych, a w tematyce dzieł scenicznych i kantatowych – do historii, oczywiście odległej i bohaterskiej''<ref>D. Gwizdalanka, "Muzyka„Muzyka i polityka"polityka”, PWM Kraków 1999</ref> Preferowano gatunki z tekstem, toteż renesans przeżywała [[kantata]]. Powstał nowy gatunek: [[pieśń masowa]], prosta pieśń nawiązująca w warstwie muzycznej do pieśni ludowych, a w słowach wychwalająca przywódców i osiągnięcia socjalistycznego państwa. Podkreślanie potrzeby tworzenia sztuki narodowej było wynikiem podyktowanej [[antysemityzm]]em wrogości wobec muzyki żydowskiej, która mogła przejawiać się "melodią„melodią opartą na orientalnej skali lub ornamentacją bogatszą niż spotykana w muzyce rosyjskiej"rosyjskiej”<ref>Danuta Gwizdalanka ''Przemiany kultury muzycznej XX wieku'', Kraków 1011, s. 89</ref>. Tępienie muzyki odbiegającej od [[Muzyka romantyczna|stylu romantycznego]], z prostą harmonią było wyrazem niechęci wobec awangardy.

Zasady socrealizmu narzucono kompozytorom z państw podległych ZSRR podczas zjazdu w [[Praga|Pradze]] w 1948 roku. W Polsce początkowo z nimi polemizowano, ale oficjalnie wprowadzono je w 1949 podczas zjazdu kompozytorów w [[Łagów (powiat świebodziński)|Łagowie Lubuskim]]. Gotowość do realizowania ich zadeklarowali wtedy trzej młodzi kompozytorzy: [[Tadeusz Baird]], [[Kazimierz Serocki]] i [[Jan Krenz (dyrygent)|Jan Krenz]], występujący wspólnie jako "Grupa„Grupa 49"49”. O traktowaniu komponowanej wówczas muzyki jako "wstydliwego„wstydliwego epizodu"epizodu” w biografiach jej twórców świadczy fakt, iż autor hasła "Jan„Jan Krenz"Krenz” w ''[[Encyklopedia muzyczna PWM|Encyklopedii muzycznej PWM]]'' podkreślając, że utwory "Grupy„Grupy 49"49” rozmijały się często z hasłami socrealizmu, pomija w spisie utworów typową dla socrealizmu kantatę Krenza ''Dwa miasta'', którą kompozytor zapewne skreślił ze swego dorobku<ref>Kantatę tę omówił, zamieszczając fragmenty partytury, Józef Chomiński w artykule zamieszczonym w Muzyce 1951 nr 3/4.</ref>. Utwory socrealistyczne miało w swoim dorobku wielu innych twórców, m.in.: [[Jan Adam Maklakiewicz]] (''Śląsk pracuje i śpiewa'', suita ludowa), [[Alfred Gradstein]] (piosenki masowe m.in. ''Na prawo most, na lewo most''), [[Andrzej Panufnik]] (''Symfonia Pokoju'').

Utwory, które uznawano za sprzeczne z dyrektywami socrealizmu określano mianem "formalistycznych"„formalistycznych” (tak na przykład skrytykowano "Symfonię„Symfonię Olimpijską"Olimpijską” [[Zbigniew Turski|Zbigniewa Turskiego]] i ''[[I symfonia Witolda Lutosławskiego|I Symfonię]]'' [[Witold Lutosławski|Witolda Lutosławskiego]]) i nie dopuszczano do ich wykonań.

Filmowcy [[Radziecka szkoła montażu|radzieckiej szkoły montażu]] jak [[Wsiewołod Pudowkin]], [[Siergiej Eisenstein]] czy [[Ołeksandr Dowżenko]] zostali w latach trzydziestych zmuszeni do odejścia od eksperymentalnej stylistyki, która była przez [[Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego|WKP(b)]] określania jako "formalizm"„formalizm”. W praktyce etykietę formalizmu przypinano wszystkim filmom, które formą lub tematyką mogłyby być niezrozumiałe dla szerszej publiczności<ref name="bordwell"/>, jak np. eksperymenty z [[montaż intelektualny|montażem intelektualnym]] Eisensteina albo filmy dokumentalne [[Dziga Wiertow|Dzigi Wiertowa]] (''[[Człowiek z kamerą]]'', ''[[Entuzjazm. Symfonia Donbasu]]'').

Pierwszym polskim filmem spełniającym postulaty socrealizmu stał się film reż. [[Eugeniusz Cękalski|Eugeniusza Cękalskiego]] ''[[Jasne łany]]'' z roku 1947. W Polsce do filmów zgodnych z założeniami socrealizmu, ale jednocześnie posiadających znamiona artyzmu można zaliczyć ''[[Celuloza (film)|Celulozę]]'' [[Jerzy Kawalerowicz|Jerzego Kawalerowicza]], ''[[Pokolenie (film)|Pokolenie]]'' [[Andrzej Wajda|Andrzeja Wajdy]] oraz ''[[Piątka z ulicy Barskiej (film)|Piątkę z ulicy Barskiej]]'' [[Aleksander Ford|Aleksandra Forda]]. Jednak ideologiczna schematyczność wizji świata, doprowadziły do śmierci tego nurtu. Natomiast symbolem nieudanej socrealistycznej "radosnej„radosnej twórczości"twórczości” (wedle oficjalnej terminologii) stał się film ''[[Uczta Baltazara (film)|Uczta Baltazara]]'' w reż. [[Jerzy Zarzycki|Jerzego Zarzyckiego]] i [[Jerzy Passendorfer|Jerzego Passendorfera]] z 1954 roku.