Królewiec: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
Usunięta treść Dodana treść
m ilustracja, drobne merytoryczne |
mNie podano opisu zmian |
||
Linia 30:
|www = http://www.kaliningrad.ru
}}
'''Kaliningrad''' ([[język rosyjski|ros.]] Калининград, do 4 czerwca 1946 '''Königsberg,''' ros. ''Кёнигсберг''; [[język polski|pol.]] '''Królewiec''', ros. ''Королевец'') – stolica [[Obwód kaliningradzki|obwodu kaliningradzkiego]], [[Morze Bałtyckie|nadbałtyckiej]] [[eksklawa|eksklawy]] [[Rosja|Federacji Rosyjskiej]]. Znajduje się u ujścia [[Pregoła|Pregoły]] do [[Morze Bałtyckie|Bałtyku]]
Jeden z najstarszych i wiodących polskich ośrodków uniwersyteckich i drukarskich w [[Rzeczpospolita Obojga Narodów|I Rzeczypospolitej]].
== Położenie ==
Kaliningrad leży na [[Półwysep Sambijski|Półwyspie Sambijskim]] u ujścia [[Pregoła|Pregoły]] do Morza Bałtyckiego, 35 km od granicy polskiej, 70 km od granicy litewskiej i 1289 km od [[Moskwa|Moskwy]]<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = Hlebowicz | imię = Adam | tytuł = Kaliningrad bez wizy | wydawca = Oskar | miejsce = Gdansk | data = 2012 | strony = 23 | isbn = 978-83-63709-17-4}}</ref>. Historycznie leży na terenie [[Sambia (kraina historyczna)|Sambii]]. Najbliższe duże miasta (min. 150 tys. mieszkańców) wokół Kaliningradu:
{|style="width:30%;text-align:center;margin:auto"
|-
|<small>''[[Morze Bałtyckie]]''</small>
|
|[[Kłajpeda]]<br/><small>140 km</small>
|-
|
|[[Plik:Compass rose simple plain.svg|50px]]
|[[Kowno]]<br/><small>260 km</small>
|-
|[[Gdańsk]]<br/><small>170 km</small>
|[[Olsztyn]]<br/><small>140 km</small>
|[[Białystok]]<br/><small>300 km</small>
|}
== Nazwa miasta ==
[[Plik:Kaliningrad 05-2017 img10 aerial view.jpg|mały|Panorama miasta wraz z [[Katedra Matki Bożej i św. Wojciecha w Kaliningradzie|Katedrą Matki Bożej i św. Wojciecha]]]]
Pierwotnie [[Prusowie|pruska]] osada nosiła do XIII wieku nazwę '''Tuwangste'''. W 1255 roku na miejscu zdobytej osady krzyżacy wybudowali zamek '''Regiomontium.''' Nowa łacińska nazwa oznaczała „królewską górę”. Od łacińskiej nazwy pochodzi również niemiecka nazwa '''Königsberg''' i polska nazwa '''Królewiec'''. Do XVI wieku spotyka się także inny wariant polskiej nazwy - ''Królówgród.'' W starych rosyjskich latopisach występuje pod nazwą ''Королевец'' ''(Korolewiec),'' ewentualnie różnymi wariantami tejże nazwy''.'' W pozostałych językach: [[język pruski|prus.]] ''Kunnegsgarbs'', [[Język czeski|czes]]. ''Královec'', [[język litewski|lit.]] ''Karaliaučius'', [[język kaszubski|kaszb.]] ''Króléwc''<ref>Stefan Ramułt, Słownik języka pomorskiego, czyli kaszubskiego; {{ISBN|83-87408-64-6}}</ref>''.''
Linia 42 ⟶ 60:
== Historia ==
=== Pod rządami zakonu krzyżackiego ===
Miasto zostało założone w 1255 roku przez [[Zakon krzyżacki|Krzyżaków]] (na miejscu [[Prusowie|pruskiej]] osady ''Tuwangste'') na cześć czeskiego króla [[Przemysł Ottokar II|Przemysła Ottokara II]], który stanął na czele wojsk krzyżackich podczas ich kolejnej wyprawy przeciwko [[Prusowie|Prusom]]. Krzyżacy postawili tu zamek, a w 1256 nazywano go ''zamek Królewska Góra w Sambii'' (castrum de Coningsberg in Zambia), po łacinie – Mons Regius (później Regiomontium).
Linia 78 ⟶ 95:
[[Fryderyk Wilhelm I Pruski|Fryderyk Wilhelm I]] wydał 13 czerwca 1724 ''reglament ratuszowy'', który scalał trzy miasta: Stare Miasto, Knipawę i Lipnik, wraz z należącymi do nich [[wolnizna]]mi (niem. ''Freiheiten''), w jedno miasto Królewiec, którego oficjalna nazwa brzmiała odtąd: Królewsko-Pruskie Stołeczne i Rezydencjonalne Miasto Królewiec (niem. ''Königlich Preussische Haupt- und Residenzstadt Königsberg''). Miasto otrzymało też nowy [[herb]] – z herbu Starego Miasta wzięto biały krzyż i koronę (na środku), herb Lipnika po prawej – korona między dwiema gwiazdami, po lewej herb Knipawy – korona wśród dwóch myśliwskich rogów. Wszystkie wizerunki łączył pruski orzeł w koronie książęcej na głowie i koroną królewską z inicjałami FW (Fryderyk Wilhelm) na piersi. Herbem tym posługiwano się tylko na pieczęci miejskiej i dopiero w 1906 stał się on oficjalnym herbem miasta Królewiec.
[[Plik:Königsberg Castle.jpg|mały|upright|[[Zamek krzyżacki w Królewcu]], prawie całkowicie zniszczony w 1945, pozostałe ruiny wysadzono w 1968]]
Po [[Oblężenie Gdańska (1734)|oblężeniu Gdańska]] w Królewcu schronił się król Polski [[Stanisław Leszczyński]].
W 1736 [[Leonhard Euler]] rozwiązał znany problem [[Zagadnienie mostów królewieckich|mostów królewieckich]]. Rozwiązanie tego problemu zapoczątkowało rozwój [[Teoria grafów|teorii grafów]].
Linia 165 ⟶ 184:
Mimo że formalnie związek tych ziem z Polską ustąpił już w końcu XVII wieku, to w praktyce element polski w Królewcu odgrywał znaczącą rolę przez kolejne stulecia, aż do wybuchu II wojny światowej. Jedną z pierwszych [[gazeta|gazet]] w [[język polski|języku polskim]] była wydawana w Królewcu w latach 1718-1720 ''[[Poczta Królewiecka]]''. W 1751 w Królewcu ukazała się ''Gnomonica facilitata'' [[Józef Tuławski|Józefa Tuławskiego]], uważana za jeden z najlepszych w Polsce podręczników teoretycznej i praktycznej [[Gnomonika|gnomoniki]]. Na przełomie XVIII i XIX w. ukazało się tu wiele dzieł i przekładów [[Krzysztof Celestyn Mrongovius|Krzysztofa Celestyna Mrongowiusza]]. W I poł. XIX wieku, język polski wciąż był równorzędny z językiem niemieckim. W tym okresie wiele instytucji miejskich (np. sądy, magistraty) zatrudniało polskich tłumaczy, na samym uniwersytecie był lektorat języka polskiego, wydawano polskie książki i [[czasopismo|czasopisma]] (ostatnim tytułem był ''Kalendarz Staropruski Ewangelicki'' wydawany do 1931 roku (od 1866)<ref name=Podbereski />).
<gallery mode="packed" widths="160px" heights="210px" caption="Wybrane polskie [[starodruk]]i wydane w Królewcu">
Plik:Seklucjan gospel.gif|Ewangelia Mateusza w polskim tłumaczeniu [[Stanisław Murzynowski|Stanisława Murzynowskiego]], wydana przez [[Jan Seklucjan|Jana Seklucjana]]
Plik:Postylla1-Pol.6.III.79.jpg|''[[Postylla domowa]]'' w polskim tłumaczeniu [[Hieronim Malecki|Hieronima Maleckiego]], wydana
Plik:Malecki catechismus.jpg|Katechizm w polskim tłumaczeniu [[Hieronim Malecki|Hieronima Maleckiego]], ponowne wydanie z 1615
Plik:Poczta Królewiecka (Europeana).jpg|Pierwszy numer ''[[Poczta Królewiecka|Poczty Królewieckiej]]'' z 1718{{u|but}}
Plik:Krzysztof Celestyn Mrongowiusz Kalendarz pruski polski Królewiec 1793.jpg|''Kalendarz Pruski Polski'' w przekładzie polskim [[Krzysztof Celestyn Mrongovius|Krzysztofa Celestyna Mrongowiusza]], wydany
Plik:Krzysztof Celestyn Mrongowiusz Zabawki pożyteczne Królewiec 1794.jpg|''Zabawki pożyteczne...'' [[Krzysztof Celestyn Mrongovius|Krzysztofa Celestyna Mrongowiusza]] wydane
</gallery>
=== Kościoły ===
[[Plik:PolnischeKirche.jpg|mały|lewo|
[[Plik:Königsberg, Dom, Denkmal des BOGUSLAUS RADZIWILL, 1669-.jpg|mały|[[Epitafium]] Radziwiłłów w [[Katedra Matki Bożej i św. Wojciecha w Kaliningradzie|katedrze królewieckiej]] na przedwojennym zdjęciu]]
Najstarszym kościołem w Królewcu była polska świątynia pod wezwaniem św. Mikołaja, która została założona wraz z samym miastem w 1255 roku w najstarszej dzielnicy miasta [[Steindamm (Królewiec)|Steindamm]] (przed 1574 roku służyła ewangelikom polskim, od 1603 stała się wyłącznie polskim kościołem, w 1880 została przekształcona na kościół niemiecki, ale do 1901 roku co czwartą niedzielę odbywały się tu jeszcze nabożeństwa w języku polskim). Świątynia została zbombardowana w 1944, kolejne zniszczenia przyniósł rok następny, pozostałe ruiny rozebrano po wojnie w latach '50. Proboszczami parafii byli m.in. pochodzący z [[Mazury|Mazur]] [[Krzysztof Liebruder]], [[Wawrzyniec Rast]], [[Jerzy Skrodzki]], [[Jan Jakub Gräber]], [[Marcin Zygmunt Zieleński]], [[Michał Pilchowski]], [[Jerzy Olech]], [[Herman Pełka]] i [[August Grzybowski]].
[[Plik:Radziwil.jpg|mały|[[Ekslibris (znak)|Ekslibris]] [[Bogusław Radziwiłł|Bogusława Radziwiłła]] wykonany dla oznaczenia książek, jakie wpłynęły do Biblioteki Zamkowej w Królewcu na mocy jego testamentu]]
Do XVIII w. nabożeństwa w języku polskim odbywały się także w [[Katedra Matki Bożej i św. Wojciecha w Kaliningradzie|katedrze królewieckiej]]. Zostały zapoczątkowane przez [[Jan Wnorowski|Jana Wnorowskiego]] po przyjęciu przez miasta reformacji. W katedrze zostali pochowani [[Anna Maria Radziwiłłowa]] i [[Bogusław Radziwiłł]].
Linia 183 ⟶ 202:
=== XIX-XXI wiek ===
W Królewcu po upadku [[powstanie listopadowe|powstania listopadowego]] i internowaniu przebywał [[Wincenty Pol]]. Podjął tutaj pracę nad pierwszymi swoimi wierszami w hołdzie bohaterstwu powstańców, wydanymi później w zbiorze ''„Pieśni Janusza”''.
Po objęciu posady profesora królewieckiej Akademii Sztuk Pięknych, od 1849 do śmierci w 1875 w Królewcu mieszkał i tworzył malarz [[Maksymilian Piotrowski]].
Podczas [[Powstanie styczniowe|powstania styczniowego]] powstało tu powstańcze biuro korespondencyjne.
Linia 213 ⟶ 234:
Na zespół miejski Królewca składały się w dawnych wiekach trzy osobne miasta z własnymi przedmieściami. Jako pierwsze powstało, na południe od zamku, Stare Miasto (lokacja na prawie chełmińskim 1286), następnie na wschód od Starego Miasta – Lipnik (1300) i jako ostatnia [[Knipawa]] (1327), położona na wyspie rzecznej na południe od Starego Miasta. Dopiero w 1724 r. dokonano połączenia trzech miast pod wspólnym zarządem, co w krótkim czasie spowodowało szybki rozwój Królewca pod względem demograficznym, przestrzennym i gospodarczym.
{{Galeria|Nazwa=Ulica Tiulenina
|Grafika:ID003150 A057 Landhofmeisterstrasse.jpg|Widok z początku XX wieku
|Grafika:Здание восточно-прусской генеральной кредитной сх дирекции.jpg|Stan z 2013 r.
}}
W układzie urbanistycznym miasta do 1945 r. doskonale były czytelne poszczególne etapy jego rozwoju przestrzennego; nawet obecnie, mimo zniszczeń wojennych i przebudowy układu komunikacyjnego przez Rosjan, bardzo wyraźnie uwidacznia się zasięg historycznego miasta w fazie z początku XIX w. – od górnego stawu na północ do dworca kolejowego (d. Hauptbahnhof) na południe. Nie istnieje zabudowa historycznego Starego Miasta, Knipawy i Lipnika. Na przełomie l. 60. i 70. ostatecznie zburzono pozostałości zamku, zaraz po 1970 – kościół parafialny Lipnika, a w 1976 r. – kościół Lutra na Haberbergu. Dobrze natomiast, pod względem urbanistyczno-architektonicznym, zachowały się dawne osiedla Marauenhof (na wschód od obecnej ul. Gorkiego), Amalienau (okolice ul. Kutuzowa i Prospektu Pobiedy) i Ponarth (dzielnica na południe od dworca głównego, z centralną ul. Kijowską).
| |||