Województwo kijowskie: Różnice pomiędzy wersjami

[[Plik:Kiow, by Jan Jansson, circa 1663.jpg|thumb|110px|Kijów (''Kiow'') i okolice na mapie ''Tractus Borysthenis Vulgo Dniepr at Niepr dicti.'' Jana Janssona ([[Amsterdam]], [[1663]])]]

'''Województwo kijowskie''' – [[województwo]] [[Wielkie Księstwo Litewskie|Wielkiego Księstwa Litewskiego]] utworzone przez [[Kazimierz IV Jagiellończyk|Kazimierza IV Jagiellończyka]], istniejące w latach 1471<ref name="Kutrzeba">{{cytuj książkę | nazwisko = Kutrzeba | imię = Stanisław | tytuł = Historia ustroju Polski w zarysie, Tom drugi: Litwa | miejsce = Lwów i Warszawa | data = 1921 | strony = 88}}</ref>-1569.

Od czasu [[Unia lubelska|unii lubelskiej]]<ref>Volumina Legum T. II s. 84.</ref><ref>„Gdy podczas tegoż sejmu połączone zostało następnie z Koroną województwo Kijowskie i Bracławskie, polecono zaraz w roku następnym ([[1570]]) osobnej komisyi ustanowienie granic nowego województwa. Ponieważ na zachodzie województwa Bracławskiego wiadomą granicą od Podola była rzeka [[Murafa|Murachwa]], a na południo-zachodzie od Wołoszczyzny Dniestr, głównem przeto zadaniem tej komisyi była granica północna od województwa Kijowskiego. Wyprowadzoną ona została od północo-wschodniego krańca Podola, z okolicy Ułanowa, i skierowana Czarnym szlakiem, to jest wododziałem, pomiędzy Teterwią, Hniłopiatem i Rastawicą z jednej strony, a Śniwodą, Deśnicą i dopływami górnej Rosi z drugiej. Dla umorzenia sporów granicznych, [[Stefan Batory]] [[1584]] roku w przywileju dla miasta Korsunia, za linię graniczną dwóch województw ukrainnych (kijowskiego i bracławskiego) przeznaczył Uhorski Tykicz (poczynając od Woronnego), a już przez to samo i Sine wody. Granica ta pozostawała jednak długo sporną w okolicach „Zwinogrodczyzny”, jak również nieuchwytnej „Biskupszczyzny” jako pustyni, gdzieś na Orzechowaćcu w dorzeczu górnej Rosi, nadanej niegdyś, może przez Witołda, biskupom kijowskim. Co do granicy południowo-wschodniej województwa Bracławskiego, to Beauplan naznacza ją na swej mapie, poczynając od Dniestru, znacznie niżej Kuczurhanu przez Kujalnik i Teliguł do Bohu, powyżej ujścia Czyczaklei, gdzie stał zamek turecki Bałaklej u rzeki Suchej, stąd do Ingułu w punkcie, przez który prowadził „szlak Czarny”, idący ku Targowicy poniżej „Czarnego lasu”, odkąd już poczynała się granica kijowska”. [w:] [[Zygmunt Gloger]]. ''Geografia historyczna ziem dawnej Polski''. Kraków. [[1903]]. [http://literat.ug.edu.pl/glogre/0042.htm].</ref> część [[Prowincja małopolska|prowincji małopolskiej]], województwo [[Korona Królestwa Polskiego|Korony]] [[Rzeczpospolita Obojga Narodów|Rzeczypospolitej Obojga Narodów]], istniejące do 1793.

Na sejmie lubelskim 8 marca 1569 województwo kijowskie wcielone zostało do Korony i pozostawało przy niej z miastem stołecznym do 30 stycznia 1667 roku. Po zajęciu zadnieprzańskiej części przez Moskwę województwo dzieliło się na powiaty: Kijowski, Żytomierski i Owrucki. W roku 1569 było największym województwem inkorporowanym do Korony liczącym około 200 tys. km². Po [[I rozbiór Polski|I rozbiorze]] Polski powierzchnia województwa kijowskiego wynosiła 59 387&nbsp;km²<ref>„Powierzchnia województw ukraińskich do I rozbioru wynosiła: podolskiego –16 496 km², kijowskiego –59 387 km², wołyńskiego –38 323,8 km², ... „. Schedae historicae. Uniwersytet Jagielloński. 1968.</ref>.

Województwo historycznie położone na [[Nizina Wschodnioeuropejska|Nizinie Wschodnioeuropejskiej]], w strefie [[Klimat kontynentalny|klimatu kontynentalnego]]. Znajdowało się w centralnej części dorzecza [[Boh]]u i [[Dniepr]]u płynącego w kierunku [[Morze Czarne|Morza Czarnego]]. Środkiem przepływa rzeka [[Teterew]], prawy dopływ Dniepru. Od południa graniczyło z [[Step Pontyjski|Wielki Stepem]] i [[Nizina Czarnomorska|Niziną Czarnomorską]], a od północy z [[Polesie]]m. Rzeka [[Desna (rzeka)|Desna]] stanowiła granicę z województwem czernihowskim. Region pokryty licznymi zalesionymi [[Wyżyna Naddnieprzańska|wzgórzami]], wąwozami i mniejszymi rzekami.

Zarówno Dniepr jak i [[Desna (rzeka)|Desna]], największy dopływ są żeglowne, stanowią oś transportową regionu już od wczesnego średniowiecza. Dniepr pokryty licznymi wyspami, stwarzał również warunki do budowy mniejszych portów. Najważniejszymi miastami województwa nad rzeką Dniepr były: [[Kijów]] i [[Czerkasy]], nad [[Teterew]]em położony był [[Żytomierz]], a [[Biała Cerkiew]] nad Rosią.

W 1471 roku zostało utworzone województwo kijowskie, obejmujące obszar dawnego [[Ruś Kijowska|księstwa kijowskiego]] wcielonego bezpośrednio do [[Wielkie Księstwo Litewskie|Wielkiego Księstwa]] w rok wcześniej. Administracyjnie składało się z dziewięciu powiatów. Nowego rządcę Kijowa nazywano rozmaicie: starostą, namiestnikiem lub wojewodą, ponieważ sam urząd nie był jeszcze dostatecznie określony, podobnie jak sama nazwa. Pierwszym historycznie potwierdzonym wojewodą był [[Marcin Gasztołd]], który objął funkcję w 1478 roku.

W XVIII wieku utworzono na tych obszarach tzw. namiestnictwo kijowskie, które składało się – w latach 1775-1786 – z jedenastu powiatów, z których jedynie powiat kijowski leżał w większej części po prawej stronie Dniepru.

* [[Powiat owrucki (województwo kijowskie)|powiat owrucki]], położony był na części rozległego [[Polesie|Polesia]], główna rzeka [[Uż (dopływ Prypeci)|Usz]]; główne miasta: [[Owrucz]], [[Korosteń]], Ksawerów, Bazar, Kalinówka, [[Czarnobyl]] nad Uszą i Prypecią (hrabstwo na Szkłowie i Myszy), Olewsk; [[parafia|parafie]] [[Kościół katolicki|rzymskokatolickie]] Owrucz, Chabne, Czarnobyl, Wielodniki, Uszomirska.

* [[powiat kijowski]]: główne miasta [[Biała Cerkiew]] nad Rosią, Trylisy (Trylesy) nad Kamionką, Chwastów (Fastów) nad Unawą, Hostomla nad Irpeniem, [[Trechtymirów]] nad Dnieprem, [[Kaniów (Ukraina)|Kaniów]] przy ujściu Kaniówki do Dniepru, Kumejki, [[Czerkasy]], [[Żabotyn]], [[Smiła]] nad Taśminem (własność książąt Lubomirskich), Borowica nad Dnieprem, [[Kryłów]] nad Dnieprem, [[Czehryń]] nad Taśminem, Zwinogródka (Zwinogród) nad Zgniłym Tykiczem, Lisianka przy ujściu Lisianki do Tykicza, Ochmatów nad Bachwą, Stawiszcze nad Tykiczem, [[Korsuń Szewczenkowski|Korsuń]], Niechoroszcza nad Pustachą między Korsuniem a Bohusławiem, [[Bohusław (miasto)|Bohusław]] przy ujściu Bohusławki do Rosi, Taraszcza, [[Skwyra]] nad Skwirą, Romanów (Romanówka) nad Unawą, Szawuliskie (Szuwalskie) nad Tykiczem, Kahorlickie (Kahorlik) nad Hniłuszą, Sinica (Sinickie) nad Rosią i Sinicą, Tabor (Taborowskie) nad Rastawicą, Stawiszcze nad Kamionką, Rożów nad Zdwirzem, Dymirskie, [[Wyszogród (Ukraina)|Wyszogród]], [[Żółte Wody]], Hermanowskie, Tetjów nad Rosią, Biłółówka, Białopol, Chodorków nad Irpeniem, Brusiłów nad Zdwirzą, Jasnogródka nad Zdwirzem, Moszna nad Moszną, Aleksandrówka.

Do [[Stanisław Koniecpolski (hetman)|hetmana Koniecpolskiego]], na obszarze tylko woj. bracławskiego i kijowskiego w 1640 mieszkało blisko 120 000 ludności, w dobrach [[Ksawery Lubomirski|Franciszka Lubomirskiego]] znalazły się [[Smiła]], 9 miasteczek i 179 wsi<ref>„Franciszek Ksawery Lubomirski, niebawem generał-major wojsk rosyjskich, odziedziczył po ojcu Stanisławie 6 kluczów Śmilańszczyzny, a żona Teofila z Rzewuskich wniosła mu w posagu klucz międzyrzecki” [w:] Ateneum wileńskie. t. 13, wyd. 1-2.</ref>, zamieszkane przez 100 000 „dusz męskich”, [[Stanisław Lubomirski (wojewoda kijowski)|Stanisław Lubomirski]] posiadał 31 miast i 738 wsi, [[Stanisław Szczęsny Potocki|Szczęsny Potocki]] rozciągał swą władzę nad przestrzenią wynoszącą trzy miliony [[morga|morgów]] (=17 000&nbsp;km²), w tym połowa „pod pługiem”, na których pracowało 130 tysięcy chłopów<ref>Jan Stanisław Bystroń. Dzieje obyczajów w dawnej Polsce: wiek XVI-XVIII: t. 1, 1976.</ref>.

Szczególną rolę odegrała w życiu Cerkwi w Rzeczypospolitej szkoła założona w Kijowie przez ówczesnego biskupa prawosławnego i metropolity kijowskiego [[Piotr Mohyła|Piotra Mohyły]]. W [[1631]] zorganizował on Kolegium przekształcone później w słynną Akademię Mohylańską w Kijowie, która stała się głównym centrum kultury ukraińskiej w XVII wieku.

Najdłużej funkcjonującą na obszarze województwa była [[prawosławna metropolia kijowska]]. W XVI wieku metropolia kijowska składała się z dziewięciu [[eparchia|eparchii]]. Jednak na skutek wojen z Moskwą, w 1514 roku, została utracona [[eparchia smoleńska]], w 1563 roku – [[połock]]a. W 1578 roku [[Stefan Batory]] przywrócił eparchię połocką. Przed [[Unia brzeska|unią brzeską]] metropolia kijowsko-halicka była podzielona na osiem eparchii: kijowską, [[Eparchia włodzimiersko-brzeska|włodzimiersko-brzeską]], [[łuck]]o-[[Ostróg (miasto)|ostrogską]], połocko-[[witebsk]]ą, [[Przemyśl|przemysko]]-[[Sambor (miasto)|samborską]], halicko-[[Lwów|lwowsko]]-[[Kamieniec Podolski|kamieniecką]]. W 1596 ruscy biskupi [[prawosławie|prawosławni]] zmuszeni zostali przez króla [[Zygmunt III Waza|Zygmunta III Wazę]] do zawarcia na synodzie w [[Brześć|Brześciu]] [[unia brzeska|unii]] powtórnie uznając zwierzchnictwo [[papież]]a i tworząc w ten sposób [[Kościół unicki w I Rzeczypospolitej|Kościół unicki]].

Brak jest spisu ziemian województwa kijowskiego, składających w 1569 przysięgę homagialną na zamku w Kijowie. W 1591 r. pod przywództwem [[Krzysztof Kosiński|Krzysztofa Kosińskiego]] wybuchło powstanie kozackie. Kosiński zebrał wówczas 5 tysięcy kozaków i ogłosiwszy się ich [[ataman]]em ruszył na dobra książąt Ostrogskich. 29 grudnia 1591 zdobył [[Biała Cerkiew|Białą Cerkiew]], gdzie zabrał i zniszczył dokumenty i przywileje odnoszące się do ziem województwa kijowskiego. Prywatny zatarg Kosińskiego przeistoczył się wkrótce w ogólnonarodowe powstanie kozacko-chłopskie, zwane od nazwiska przywódcy – powstaniem Kosińskiego.

W końcu XVI i w XVII wieku [[Ukraina (Naddnieprze)|Ukraina Naddnieprzańska]] była widownią częstych powstań kozackich ([[powstanie Nalewajki]]) sukcesywnie tłumionych przez Polaków do czasu [[powstanie Chmielnickiego|powstania Chmielnickiego]] (bezpośrednim powodem jego wybuchu była niezgoda [[sejm walny|sejmu]] na podwyższenie liczby [[Kozacy rejestrowi|Kozaków rejestrowych]], co obiecał [[Kozacy|Kozakom]] planujący wojnę z [[Turcja|Turcją]] król [[Władysław IV Waza]]). Talent dowódczy i sojusz z [[Tatarzy|Tatarami krymskimi]] pozwoliły [[Bohdan Chmielnicki|Chmielnickiemu]] na zorganizowanie faktycznie niezależnego państwa. Był to jednak stan przejściowy niemający szans na utrwalenie. W wyniku [[Ugoda zborowska|ugody zborowskiej]] pod kontrolą Kozaków znalazły się 3 województwa: Kijowskie, [[Województwo bracławskie|Bracławskie]], [[Województwo czernihowskie|Czernihowskie]]. Zgodnie z tym porozumieniem wszelkie urzędy na tych terenach otrzymywać miała szlachta prawosławna. Wojskom koronnym, [[Żydzi|Żydom]] i [[jezuici|jezuitom]] wstęp na ten obszar był zabroniony, a powracający na [[Chanat Krymski|Krym]] Tatarzy otrzymali prawo do brania napotkanej ludności w [[jasyr]].

W okresie wojen kozackich narodziła się idea powstania trzeciego, ruskiego członu federacji polsko-litewskiej (promował ją wojewoda kijowski [[Adam Kisiel]] i król [[Jan II Kazimierz Waza]]). W 1654 [[Bohdan Chmielnicki|Chmielnicki]] i starszyzna [[Hetmanat]]u zawarli [[Ugoda perejasławska|ugodę]] z [[Carstwo Rosyjskie|Rosją]], w której poddali Hetmanat władzy cara. Car Aleksy Michałowicz zerwał [[Pokój w Polanowie|traktat pokojowy]] z [[Rzeczpospolita Obojga Narodów|Rzecząpospolitą]] i dwoma armiami najechał [[Korona Królestwa Polskiego|Koronę]] i [[Wielkie Księstwo Litewskie|Litwę]], rozpoczynając tym długoletnią (1654-1667) [[Wojna polsko-rosyjska (1654–1667)|wojnę polsko-rosyjską]]. W toku walk polsko-rosyjskich część [[Kozacy zaporoscy|Kozaków]] opowiedziała się za związkiem z Rzecząpospolitą, część za [[Carstwo Rosyjskie|Rosją]]. 21 października 1655 w czasie [[II wojna północna|II wojny północnej]] w Krakowie województwo poddało się [[Karol X Gustaw|Karolowi Gustawowi]] razem z pozostałymi województwami prowincji małopolskiej. Choć niektóre z województw były w rękach rosyjsko-kozackich, przysięgę na wierność królowi Szwecji składała zbiegła stamtąd szlachta.

We wczesnym średniowieczu był to obszar w większości zamieszkany przez wschodniosłowiańskie plemiona [[Drewlanie|Drewlan]] w dorzeczu [[Słucz (dopływ Horynia)|Słuczy]] z głównymi grodami w [[Owrucz]]u i [[Korosteń|Korosteniu]], wschodnich [[Polanie (plemię wschodniosłowiańskie)|Polan]], którzy zajmowali oba brzegi środkowego [[Dniepr]]u, i [[Ulicze|Uliczów]] między [[Dniestr]]em a [[Prut]]em.

W późnym średniowieczu pod panowaniem ruskim [[Lędzianie]] ([[Plemiona lechickie|Lechici]]) ulegli całkowitej rutenizacji. Zaczęła się ona w 1031 od przesiedlenia przez [[Jarosław I Mądry|Jarosława I Mądrego]], jak podaje Nestor znacznej części ludności lędziańskiej nad rzekę [[Roś (rzeka)|Roś]] na [[Ukraina (Naddnieprze)|Naddnieprzu]] między [[Biała Cerkiew|Biała Cerkwią]] a [[Czerkasy|Czerkasami]] na zachód od [[Kijów|Kijowa]], gdzie długo zachować mieli swą odrębność etniczną.

[[Plik:Schultz Marcin Kątski.png|thumb|left|110px|[[Marcin Kątski]] wojewoda kijowski, generał, wybudował w widłach [[Zbrucz]]a i [[Dniestr]]u sławny szaniec, a później twierdzę pod nazwą [[Okopy Świętej Trójcy]].]]

Na zielonej chorągwi wojennej o dwóch rogach znajdowały się w polu czerwonym herb Wielkiego Księstwa Litewskiego ([[Pogoń (herb)|Pogoń]]) z jednej, wizerunki anioła oraz czarnego niedźwiedzia z drugiej strony<ref>Stefan Kuczyński. Polskie herby ziemskie: geneza, treści, funkcje. 1993. s. 97.</ref>.

Motyw niedźwiedzia województwa kijowskiego, poświadczony w źródłach, zdaje się być reliktem dawnego herbu ziemi kijowskiej z czasów Wielkiego Księstwa Litewskiego. W tym charakterze występował on na pieczęciach<ref>Stefan Krzysztof Kuczyński. Polskie herby ziemskie. 1993.</ref>.

Województwo kijowskie miało wiele miejsc obronnych. Oprócz dawnych zamków w [[Żytomierz]]u, który w XIV wieku należy do litewskich książąt Olgierdowiczów, w [[Owrucz]]u, gdzie o grodzie wspominał już Nestor, zdobyty przez wojska Gedymina księcia litewskiego w 1320 roku, odbudowany w roku 1545.

W późniejszym czasie obwarowane zastały; [[Fastów|Chwastów]], [[Pawołocz]], Taborówka nad Rastawicą, [[Wołodarka]] nad Rosią, twierdza [[Kudak]] za porohami, zbudowana w 1635 z inicjatywy [[hetman wielki koronny|hetmana wielkiego koronnego]] [[Stanisław Koniecpolski (hetman)|Stanisława Koniecpolskiego]]. W [[Stawyszcze|Stawiszczach]] i w Międzyrzeczu były również twierdze, lewy brzeg rzeki Rosi został obwarowany. Zamki obwarowane były także w [[Łysianka|Lisiance]] w [[Bohusław (miasto)|Bohusławiu]] i [[Trypol]]u, umocniony był [[Kaniów (Ukraina)|Kaniów]] nad [[Dniepr]]em i [[Trechtymirów|Trechtemirów]].

* Twierdza-klasztor w [[Biała Cerkiew|Białej Cerkwi]] została rozbudowana i umocniona przez [[wojewodowie ruscy|wojewodę ruskiego]] [[hetman polny koronny|hetmana polnego koronnego]] [[Stefan Czarniecki|Stefana Czarnieckiego]], który zorganizował również obronę zamku. Twierdza kamienna znajdowała się na górze nad rzeką Roś, z charakterystyczną z białą baszta. Od 1552 istniał tu również klasztor, początkowo augustianów, następnie jezuitów. Była to wówczas niewielka świątynia murowana, a jezuici prowadzili przy niej ożywioną działalność misyjną. W roku 1671 oddziały [[Piotr Doroszenko|Doroszenki]] zaatakowały Białą Cerkiew, która była wtedy jedynym polskim punktem oparcia na Ukrainie. Twierdza odbita została w tym samym roku przez wojska hetmana [[Jan III Sobieski|Jana Sobieskiego]]. Do sierpnia 1702 [[Biała Cerkiew]], była najsilniejszą polską twierdzę na Ukrainie, w tym też roku została opanowana przez powstańców pod wodzą [[Semen Palej|Paleja]]. Do wybitniejszych komendantów twierdzy należeli: generał major głównej komendy fortecy [[Jan Stachórski]] (1664–1668), podpułkownik [[Jan Zygmunt Löbel]] (1668–1671), [[Gerhard Fitinghof]] (1671–1672), pułkownik Ernest Otto Rappe (1678), Ludwik de Orgewalt kapitan, a następnie major i podpułkownik (1693) oraz pułkownik, miecznik podolski [[Jan Gałecki]] (1694).

* Klasztor berdyczowski, położony jest 185&nbsp;km od Kijowa. Był bastionem polskości „nie tylko-jak pisze o. Benignus Józef Wanat OCD – przez swą silną twierdzę, ale przez swą działalność duszpasterską przy wielkim sanktuarium. [[Janusz Tyszkiewicz Łohojski|Tyszkiewicz]] wzniósł w Berdyczowie kościół z obrazem Matki Boskiej z Dzieciątkiem oraz klasztor-twierdzę dla karmelitów bosych. Klasztor ten był jedną z czterech głównych twierdz [[Konfederacja barska|konfederacji barskiej]]. Po szesnastu dniach oblężenia padł 13 czerwca 1768 broniony przez [[Kazimierz Pułaski|Kazimierza Pułaskiego]]. Obrońcy przetrzymali tu ataki wojsk rosyjskich dowodzonych przez [[Michaił Kreczetnikow|Kreczetnikowa]] i skapitulowali ostatecznie 19 czerwca 1768.

* [[Henryk Litwin]]. ''Napływ szlachty polskiej na Ukrainę 1569-1648''. Semper. 2000. {{ISBN|83-86951-67-2}} [tenże:] The Spatial Structure of the Kiev Voivodeship and its Impact on the Political and Social Life of the Gentry in 1569–1648. ''Struktura przestrzenna województwa kijowskiego i jej wpływ na życie polityczne i społeczne szlachty w latach 1569–1648''.

* ''Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej''. Województwo kijowskie . OSSOLINEUM. 1997. {{ISBN|83-04-04369-6}}

* [http://www.oldworldauctions.com/img_detail.asp?lotno=533&title=Descriptio+Ukraniae+sive+Palatinatuum+Podoliae+Kioviensis+et+Braczlaviensis&filename=124-533&usepage=False&strPath=E:\web\oldworldau1\htdocs\lot_images\ Descriptio Ukraniae sive Palatinatuum Podoliae Kioviensis et Braczlaviensis.] Mapa Henri Du Sauzeta z [[1735]]