Protestantyzm: Różnice pomiędzy wersjami

W roku 1173 kupiec lyoński, [[Valdès|Piotr Waldo]], w czasie wielkiego głodu, pod wpływem lektury Ewangelii rozdał część swego majątku ubogim pozostawiając resztę żonie i córkom. Następnie podjął działalność wędrownego kaznodziei głosząc potrzebę ubóstwa oraz występując przeciwko grzechom pospólstwa i kleru, czym pozyskał licznych naśladowców. Waldo i jego zwolennicy sprzeciwiali się istniejącej hierarchii kościelnej, wyłącznemu prawu duchownych do nauczania w sprawach wiary, kultowi relikwii, świętych i obrazów, a także sprzedawaniu odpustów i przymusowym dziesięcinom na rzecz Kościoła rzymskiego. Byli przeciwni stosowaniu wszelkiej przemocy, w tym prowadzeniu wojen oraz karze śmierci<ref>Marian Banaszak, ''Historia Kościoła Katolickiego'', t. 2 (średniowiecze), s. 166-167.</ref>. Za podstawę doktryny uznawali wyłącznie Pismo Święte (przetłumaczone na życzenie Valdèsa na język prowansalski), co razem z ich pozostałymi postulatami czyniło z nich prekursorów Reformacji. Po 1184 Kościół rzymskokatolicki ostro wystąpił przeciwko waldensom, w wyniku czego zostali niemal całkowicie wytępieni przez [[Inkwizycja|Inkwizycję]]. Część z nich powróciła do kościoła rzymskiego, zaś radykalna grupa lombardzka połączyła się później z humiliatami, [[Bracia czescy|braćmi czeskimi]], husytami czy [[Kalwinizm|kalwinistami]]. Pomimo intensywnych prześladowań gminy [[Waldensi|waldensów]] zdołały przetrwać w wysoko położonych rejonach Włoch i Szwajcarii, gdzie istnieją do dnia dzisiejszego<ref>''Popularna Encyklopedia Powszechna'' (Fogra Oficyna Wydawnicza: Kraków, 1997), t. 19, s. 25.</ref>.

[[John Wycliffe]], duchowny i teolog katolicki, kierownik katedry teologii uniwersytetu w [[Oksford]]zie znany jest głównie jako inicjator pierwszego tłumaczenia całej Biblii na język angielski. Wystąpił przeciwko prymatowi papieży, niezbędności kapłanów jako pośredników między człowiekiem a Bogiem umożliwiających osiągnięcie zbawienia, konieczności wyznawania wszystkich grzechów kapłanom, przepychowi i bogactwu kleru, zakonom i przymusowemu celibatowi księży, kultowi relikwii, obrazów i świętych oraz sensowi odbywania pielgrzymek. Zaatakował również jeden z głównych dogmatów Kościoła rzymskiego – naukę o transsubstancjacji, według której chleb i wino zostają przemienione w ubóstwione ciało Jezusa, dzięki czemu spożywający Eucharystię, będącą wcieleniem bóstwa, mogą utrzymywać łączność z Chrystusem, zaś On sam może być obecny w ich życiu.

Część studentów z Oksfordu, wędrując pow dwóchparach jako kaznodzieje, rozniosła naukę Wiklefa po całej Anglii, gdzie nazwano ich ''[[Lollardzi|lollardami]]''. Potępieni przez Kościół rzymskokatolicki w 1377 i 1382 byli prześladowani, szczególnie po roku 1400 za czasów [[Henryk IV Lancaster|Henryka IV]], zdziesiątkowani zdołali jednak przetrwać w ukryciu aż do czasów reformacji<ref>''Dwanaście Postulatów Lollardów'' ([http://en.wikipedia.org/wiki/The_Twelve_Conclusions_of_the_Lollards wersja oryginalna w języku angielskim]); Marian Banaszak, ibid., s. 248-249; ''Popularna encyklopedia powszechna'', Fogra Oficyna Wydawnicza, Kraków 1997, t. 19, s. 175 oraz t. 9 (1995), s. 192.</ref>.

Najważniejszym zjawiskiem przed wystąpieniem Marcina Lutra, był czeski husytyzm, który rozwinął się z nauk [[Jan Hus|Jana Husa]].

Główną cechą [[Wyznanie|wyznań]] protestanckich jest uznanie Jezusa Chrystusa za jedynego pośrednika między Bogiem a ludźmi (zasada ''Solus Christus''), odrzucenie Tradycji przyjmowanej przez katolicyzm jakoza równorzędną z Pismem Świętym podstawę wiary (zasada ''Sola Scriptura''), przyjęcie, że podstawą [[zbawienie|zbawienia]] jest łaska (zasada ''Sola Gratia''), przyjmowana przez wiarę, a nie przez dobre uczynki albo praktyki religijne (zasada ''Sola Fide''). Ponadto protestanci odrzucali [[odpust]]y, doktrynę [[czyściec|czyśćca]], kult maryjny i [[święty]]ch, [[celibat]] księży, władzę papieską i liturgię w języku [[Łacina|łacińskim]].

[[Luteranizm]] oparty na nauczaniu Marcina Lutra objął głównie środkowe, wschodnie i północne [[Niemcy]], [[Dania|Danię]], [[Szwecja|Szwecję]], [[Norwegia|Norwegię]] i [[Islandia|Islandię]], również [[Finlandia|Finlandię]], [[Łotwa|Łotwę]] i [[Estonia|Estonię]], a także północne i zachodnie rejony [[Czechy|Czech]] i południowo-wschodnią [[Austria|Austrię]]. Nauka Jana Kalwina (kalwinizm) opanowała większość obszaru [[Szwajcaria|Szwajcarii]], [[Holandia|Holandii]] i wschodnie [[Węgry]] oraz przyczyniła się do uformowania się doktryny [[Anglia|angielskich]] [[Purytanizm|purytanów]], [[Szkocja|szkockich]] [[Prezbiterianizm|prezbiterian]] oraz [[Francja|francuskich]] [[hugenoci|hugenotów]]. Trzecim nurtem reformacji był [[anabaptyzm]] łączący zasadę chrztu świadomych wyznawców z awangardowymi poglądami społecznymi. Dzielił się na dwa zasadnicze nurty: radykalny, walczący o swoje prawa z użyciem przemocy, mający udział w tzw. [[wojna chłopska w Niemczech|wojnie chłopskiej w Niemczech]] i reprezentowany przez [[komunizm|komunistyczną]] wspólnotę w [[Münster]] oraz pacyfistycznejpacyfistyczny, reprezentowanejreprezentowany głównie przez [[mennonici|mennonitów]], huterytów i [[amisze|amiszów]]<ref name="Anabaptyści, 2001">{{Cytuj|rozdział = Anabaptyści |tytuł = Religia. Encyklopedia PWN tom 1 |data = 2001 |isbn = 83-01-13415-1 83-01-13414-3 |inni = Tadeusz Gadacz (red.); Bogusław Milerski (red.); Jerzy Bagrowicz |miejsce = Warszawa |wydawca = Wydaw. Naukowe PWN |s = 199 |oclc = 830307486}}</ref>. Ekscesy radykalnych anabaptystów spowodowały ich zniszczenie w Europie, natomiast anabaptyści pacyfistyczni migrowali do krajów tolerujących ich odmienność, m.in. w Europie (np. stanowili część środowiska [[Olędrzy|Olędrów]] na [[Polska|ziemiach polskich]] i w [[Stany Zjednoczone|Ameryce Północnej]])<ref name="Anabaptyści, 2001" />.

W Niemczech duży wpływ na protestantyzm miał ruch [[pietyzm|pietystyczny]] oraz proces zjednoczenia (unii) kalwinów i luteran. ([[Kościoły ewangelicko-unijne]]) są współcześnie istotną formą organizacyjną Kościołów protestanckich. W Europie kluczowym czynnikiem integrującym Kościoły protestanckie jest [[Konkordia Leuenberska|Konkordia leuenberska]].

* „[[Ewangelicy|protestantyzm głównego nurtu]]” (ang. „mainline Protestantism”) – odznaczającaodznaczający się otwartością na współczesną kulturę, w przeważającej części zaangażowanazaangażowany w dialog [[Ekumenizm|ekumeniczny]]. Wewnątrz tych Kościołów możemy wyróżnić zarówno konserwatywne, umiarkowane, jak i liberalne nurty. Przykładem mogą być narodowe kościoły luterańskie, np. [[Kościół Szwecji]], [[Kościół Norwegii]] czy [[Kościół Danii]], a także amerykański reformowany [[Zjednoczony Kościół Chrystusa]] i [[Amerykańskie Zbory Baptystyczne USA]]<ref>{{Cytuj stronę | url = https://cup.columbia.edu/book/the-future-of-mainline-protestantism-in-america/9780231183611 | tytuł = The Future of Mainline Protestantism in America | opublikowany = columbia.edu | data dostępu = 2018-05-19}}</ref>,

* konfesjonalizm / paleoortodoksja – nurt trzymający się literalnej interpretacji wyznań i katechizmów z czasów Reformacji, często krytycznie ustosunkowany zarówno do ruchu ekumenicznego (szczególnie dialogu z katolicyzmem), jak i nowoczesnego, "otwartego" ewangelikalizmu. PrzyłademPrzykładem mogą być tu wyznające ortodoksyjny kalwinizm Wolny Prezbiteriański Kościół Szkocji<ref>[http://www.fpchurch.org.uk/ Wolny Prezbiteriański Kościół Szkocji]</ref> i Reformowane Zbory Holandii<ref>[http://www.gergeminfo.nl/ Reformowane Zbory Holandii]</ref>, czy też staroluterański [[Kościół Luterański Synodu Missouri|Kościół Synodu Missouri]], a także neopurytańskie zbory zrzeszające [[Reformowani baptyści|reformowanych baptystów]]<ref>[http://www.arbca.com/ Kościoły reformowano-baptystyczne Ameryki]</ref>,

* grupa pogranicza, reprezentowana głównie przez [[adwentyzm]] i [[John Nelson Darby|darbyzm (tzw. braci ekskluzywnych)]], charakteryzującą się w większym lub mniejszym stopniu ekskluzywizmem zbawczym (zbawienie zastrzeżone dodla kręgu adeptów danej wspólnoty); [[Denominacja (religia)|denominacje]] z tego kręgu niekiedy posiadają silne znamiona ewangelikalne i podlegają ewolucji w stronę przyjęcia zachowań właściwych dla pozostałych grup wewnątrzprotestanckich<ref>{{Cytuj książkę | tytuł = Evangelical Dictionary of Theology red. Walter A. Elwell| miejsce = Grand Rapids Mich. | data = | rok = 1989 | strony = 16 | rozdział = Adventism | nazwisko r = Dieter | imię r = M.E.| autor r link = | tom = | tytuł tomu = | id = | isbn = 0-8010-3413-2}}</ref>.

Niektóre wspólnoty [[ewangelikalizm|ewangelikalne]] są w krajach o większości ludności katolickiej czasem grupami eks-katolickimi, powstałymi w wyniku odejścia od Kościoła rzymskokatolickiego lokalnej wspólnoty lub jej części (zdarza się to w środowisku Odnowy w Duchu Świętym) – w Polsce miało to miejsce np. w [[Kalisz]]u ([[Centrum Chrześcijańskie „Miecz Ducha” w Kaliszu|Centrum Chrześcijańskie „Miecz Ducha”]]), w Gdyni ([[Centrum Chrześcijańskie „Nowa Fala”]]) czy [[Kielce|Kielcach]] ([[Wspólnota Chrześcijańska "Wieczernik"|Wspólnota Chrześcijańska „Wieczernik”]]). Podobne zjawisko miało miejsce w Kościele luterańskim, z którego wydzieliła się grupa określana mianem [[Związek Stanowczych Chrześcijan|stanowczymistanowczych chrześcijanamichrześcijan]]. Grupa eks-katolicka lub eks-luterańska może też przyłączyć się do już istniejącego chrześcijańskiego wyznania (czego przykładem była post-luterańska społeczność w [[Ustroń|Ustroniu]], która przejściowo stanowiła część [[Kościół Chrystusowy w RP|Wspólnoty Kościołów Chrystusowych]]).

Rzeczywistość protestantyzmu dopełnia ogromna liczba mniej znaczących oraz niezależnych społeczności (kościołów, zborów) lokalnych. Rozszczepienie protestantyzmu było jednym z najważniejszych powodów powstania ruchu [[ekumenizm|ekumenicznego]]. Obecnie jednak najważniejszy podział w łonie protestantyzmu przebiega w poprzek wymienionych wyznań i dzieli go na konserwatystów przyjmujących nieomylność Biblii, tradycyjną [[etyka seksualna|etykę seksualną]] oraz tzw. „konserwatywne” poglądy, oraz liberałów przyjmujących historyczny charakter Biblii i doktryn, ordynowanie na urząd duchownego kobiet. Występują też społeczności umiejscawiające się pomiędzy tymi dwoma biegunami, aczkolwiek zdecydowanie bliżej bieguna nieliberalnego (teologicznie i w sferze moralności są one całkowicie nieliberalne, pozwalając jednak np. na ordynowanie kobiet). Rosnące znaczenie w protestantyzmie mają też ruchy ponadwyznaniowe, takie jak „[[Promise Keepers]]” czy kaznodzieje telewizyjni.

Przynależność do protestantyzmu niektórych grup jest przedmiotem kontrowersji – podobnie jak przynależność do chrześcijaństwa. Często odmawia się tej nazwy wyznaniom [[antytrynitaryzm|antytrynitarnym]] (zaprzeczającym, że Jezus Chrystus jest Bogiem, bądź głoszącym, że jest On jedynym Bogiem w pełni tożsamym z [[Bóg Ojciec|Ojcem]] i [[Duch Święty|Duchem Świętym]] w jedno –- a nie trójosobowym istnieniu; to drugie podejście do protestantyzmu jest już raczej zaliczane bezdyskusyjnie, choć traktowane jako nieortodoksyjne). Niektóre z tych wyznań powstały w wyniku Reformacji, bądź zostały utworzone z wyznań protestanckich – jak [[bracia polscy]], [[Świadkowie Jehowy]] (sami również nie zaliczają siebie do protestantów<ref>{{cytuj stronę | url = http://www.jw.org/pl/%C5%9Bwiadkowie-jehowy/faq/czy-%C5%9Bwiadkowie-jehowy-s%C4%85-protestantami/ | tytuł = Czy Świadkowie Jehowy są protestantami? | data dostępu = 2014-09-08 | autor = [[Strażnica – Towarzystwo Biblijne i Traktatowe|Watchtower]] | opublikowany = jw.org | data = | język = pl}}</ref>), [[chrystadelfianie]], czy [[unitarianizm|unitarianie]]. Do nurtu protestanckiego nie zalicza się [[Stowarzyszenie Chrześcijańskiej Nauki|scjentystów]], a także [[mormonizm|mormonów]], wyrosłych z opozycji do grup protestanckich. Dyskutowana jest także przynależność do protestantyzmu [[adwentyzm|adwentystów]] i [[Religijne Towarzystwo Przyjaciół|kwakrów]].