|
|data urodzenia = {{Dts|30|10|1728}}
|miejsce urodzenia = [[Słomianka (obwód grodzieński)|Słomianka]]
|data śmierci = {{Dts|20|02|1810}}<ref>według innych źródeł Poczobutt zmarł nieco wcześniej, 8 lutego 1810 – {{cytuj książkę odn| rozdział ref= Tnie|Oświecenie.. 6, cz. 1: Oświecenie | tytuł = Bibliografia Literatury Polskiej – Nowy Korbut | wydawca = Państwowy Instytut Wydawniczy | miejsce = Warszawa | rok = 1970 | strony s= 29}}.</ref>
|miejsce śmierci = [[Dyneburg]]
|1. funkcja = rektor [[Uniwersytet Wileński|Szkoły Głównej Litewskiej]]
== Życiorys ==
Urodził się w Słomiance (pow. grodzieński), jako syn Kazimierza, krajczego grodzieńskiego, i Heleny z Hlebowiczów.
Nauki pobierał m.in. w Polsce (od roku 1738 w kolegium jezuitów w Grodnie, tam też wstąpił do ich nowicjatu w roku 1745), Pradze (1754-17561754–1756: greka, matematyka i astronomia), [[Berlin]]ie (1760), Francji ([[Marsylia]] 1761-17621761–1762, gdzie współpracował z astronomem E. Pézénas oraz Awinion 1763) i we Włoszech (prawdopodobnie [[Rzym]]). W latach 1751-17531751–1753 nauczał w szkołach zakonnych w [[Połock]]u i Wilnie. W roku 1756 powrócił do Wilna, gdzie nauczał greckiego i matematyki, studiując równocześnie teologię. W roku 1760 wyjechał ponownie za granicę, aby kontynuować swą edukację. W roku 1764 powrócił do Polski przez Florencję, Wenecję i Wiedeń. Wkrótce potem otrzymał tytuł profesora matematyki i astronomii, a w latach 1780–1799 był rektorem [[Uniwersytet Wileński|Szkoły Głównej Litewskiej]]. Przebudował w latach 1770-17721770–1772 [[obserwatorium astronomiczne]] w [[Wilno|Wilnie]] (budowę rozpoczął w 1753 [[Tomasz Żebrowski]])<ref>Środki na budowę obserwatorium pochodziły z fundacji Elżbiety z Ogińskich Puzyniny. Pisze o tym [[Adam Mickiewicz]] w ''Panu Tadeuszu'' (VIII, 142 - 150142–150).</ref>. Pod jego kierownictwem (od 1764) obserwatorium stało się znane w całej Europie. Prowadził regularne obserwacje astronomiczne, z których najważniejsze (m.in. 60 wyznaczeń pozycji [[Merkury|Merkurego]]) wykorzystał [[Francja|francuski]] astronom [[Jérôme Lalande]] do obliczenia orbit i stworzenia tablic ruchu planet. Reformator Szkoły Głównej Litewskiej. Przed powrotem do jezuitów białoruskich przekazał (1807) kierownictwo obserwatorium [[Jan Śniadecki|Janowi Śniadeckiemu]]. Następnie wyjechał do [[Dyneburg]]a, gdzie odnowił śluby zakonne<ref>{{Cytuj książkę odn| nazwisko=Janowski|imię=Maciej|tytuł=Narodziny inteligencji 1750-1831 |data=2008 |wydawca=Nertion|miejsce=Warszawa|stronys=58|isbn=978-83-7543-027-1}}</ref>.
Był kawalerem [[Order Orła Białego|Orderu Orła Białego]] (od 1793,) został odznaczonyi [[Order Świętego Stanisława|OrderemOrderu Świętego Stanisława]] w(od 1785), azostał takżeodznaczony złotym [[Medal Merentibus|medalem „Merentibus”]] w 1775<ref name=mm>{{Cytuj książkę | autor = Marta Męclewska (oprac.) | tytuł = Kawalerowie i statuty Orderu Orła Białego 1705–2008 | wydawca = [[Zamek Królewski w Warszawie]] | data = 2008 | strony = 272}}</ref>. Tytuł astronoma królewskiego otrzymał w 1766. Członek Królewskiej Akademii Nauk w Londynie, [[Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk|Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Warszawie]], korespondent [[Francuska Akademia Nauk|Francuskiej Akademii Królewskiej]].
== Twórczość ==
=== Ważniejsze dzieła ===
# ''Rym do Załuskiego'', brak miejsca i roku wydania; także w: ''Ad Illustrissimum Excellentissimum ac Reverendissimum Dominum D. Josephum... Załuski... anno... 1760'', brak miejsca i roku wydania
# ''Obserwacje astronomiczne'' t. 1-341–34, powst. w latach 1762-18081762–1808; fragmenty pt. ''Observations commencées à Marseille et continuées à Avignon'', ogł. A. H. Paulian w: ''Traité des prix entre Descartes et Newton'', Avignon 1763; fragmenty ogł. M. Hell, „Ephemerides Astronomicae” (Wiedeń) 1768, 1777; obserwacje z roku 1773 ogłosił pt. ''Cahiers des observations astronomiques faites à l’Observatoire Royal de Vilna en 1773, présentés au Roi'', Wilno 1777; obserwacje nad konstelacją Ciołka Poniatowskiego ogłosił pt. ''Observationes ad determinandam postionem 16 stellarum e quibus constellatio Vitelli Poniatoviani formatur'', „Ephemerides Astronomicae” (Berlin) 1785; obserwacje zaćmienia księżyca ogł. „Gazeta Warszawska” 1791 nr 87 Suplement; obserwacje zaćmienia słońca dokonane wraz z Janem Śniadeckim ogł. „Gazeta Warszawska” 1793 nr 77 Suplement; obserwacje planetoidy [[(1) Ceres|Ceres]] ogł. „Kurier Litewski” kwiecień 1802 i „Gazeta Warszawska” 1802; przedr. F. K. Zach, prawdopodobnie w „Monatl. Correspondenz zur Beförderung der Erd- und Himmelskunde” lipiec 1802
# ''Calculus eclipsis lunaris quae accidit die 24 Febr, 1766, pro Observatorio Academico Vilnensi Societatis Jesu institutus'' (Wilno 1766)
# ''Materia tentaminis mathematici ex trigonometria plana'' (Wilno) 1766
# ''Do Najjaśniejszego Pana Stanisława Augusta'', „Pamiątka stoletnia zwycięstwa pod Wiedniem przez Jana III króla polskiego nad Turkami otrzymanego r. 1683. Z woli Prześwietnej Komisji Edukacji Narodowej przez Szkołę Główną W. Ks. Litewskiego uroczyście obchodzona d. 11 i 12 października r. 1783”, Wilno (1784)
# ''Kalendarz akademicki na rok od d. 1 października 1787 r. do dnia 1 października 1788 t.'', Wilno (1787)
# ''Wiadomość o funduszu i dochodach szpitala i probostwa Św. Trójcy w mieście stołecznym W. Ks. Litewskiego Wilnie będącego, prześwietnej Komisji Województwa Wileńskiego do wyprowadzenia podatku ofiary na wojsko przeznaczonej, danadnia 21 września roku 1789'' (Wilno 1789); przedr. „Dzieje Dobroczynności Krajowej i Zagranicznej” 1823, s. 162-180162–180 (oprac. razem z T. Kundziczem)
# ''Przemowa na posiedzeniu publicznym Szkoły Głównej W. Ks. Litewskiego dnia 1 lipca 1791 miana i druga przemowa miana na posiedzeniu dnia 3 maja 1792'', brak miejsca i roku wydania, inform. J. Bieliński (t. 3, s. 47)
# ''Clementia Alexandri Primi maior rebus gestis Alexandri Magni, carmen'', „Sesja publiczna Uniwersytetu i Akademii Wileńskiej w dzień uroczystego w Wilnie obchodu koronacji... Aleksandra I”, Wilno 1801 (wiersz w jęz. polskim i łacińskim); przedr. M. Baliński: ''Dawna Akademia Wileńska'', Petersburg 1862, s. 540
# ''Ad Augustum Imperatorem Alexandrum I carmen lectum in publico consessu imperator. Universit. Vilnensis'', Wilno (1803); także Petersburg 1803 (wraz z przekł. rosyjskim); przedr. M. Baliński: ''Dawna Akademia Wileńska'', Petersburg 1862, s. 542-545542–545; przekł. rosyjski: Petersburg 1803 (wraz z oryginałem łacińskim)
# ''O dawności Zodiaku egipskiego w Denderach'', Wilno 1803; także „Rocznik Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk” t. 3 (1804); przekł.: francuski, Wilno 1803; rosyjski, Petersburg(?) 1804.
=== Przekłady ===
# A. C. Clairaut: ''Początki geometrii'', Wilno 1772
# Grzegorz z Nazjanzu: ''Threnus quo cupit dissolvi et esse cum Christo rudi Minerva Latine redditus'', brak miejsca i roku wydania; na karcie tytułowej obok tytułu łacińskiego – grecki tytuł oryginału; teksty: grecki, tłum. łacińskie, parodia łacińska i polska; autorstwo przekł. niepewne, co suponuje Estreicher XXIII (1910), 71-7271–72.
=== Listy i materiały ===
# Do Stanisława Augusta z roku 1766 i lat następnych, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 654
# Do J. Chreptowicza z lat 1768-18051768–1805, wykorzystał i liczne fragmenty ogł. M. Baliński w: ''Ks. M. Poczobut. Obraz życia akademickiego (do 1785)'', „Teka Wileńska” 1858, t. 5-65–6, także przedr. i rozszerzone (do 1805) w: ''Dawna Akademia Wileńska'', Petersburg 1862 (tu poza listami cytowanymi w rozdziałach – obszerny aneks zawierający listy: od A. Wagnera z 16 czerwca 1762; do J. Chreptowicza po 3 października 1787, z 19 lutego, 2 marca i 1 października 1803, z 23 stycznia 1805; do Jana Śniadeckiego z 4 kwietnia 1793 i 26 grudnia 1801; w niektórych listach wiersze); list z 22 września 1773 (tu w postscriptum projekt utworzenia towarzystwa literackiego, zobacz poz. 16) ogł. S. Załęski: ''Jezuici w Polsce'' t. 5, cz. 1, Kraków 1906, s. 64-6564–65 (przypis); fragmenty 25 listów z lat 1781-17821781–1782 pt. ''Listy M. Poczobuta do J. Chreptowicza. Z Archiwum hr. K. Przeździeckiego'', ogł. „Kronika Rodzinna” 1883, s. 362-371362–371; prawdopodobnie do J. Chreptowicza adresowany był także list z 4 listopada 1804, ogłoszony pt. ''List J. X. M. Poczobuta astronoma w Wilnie do J. C.'', „Nowy Pamiętnik Warszawski” t. 16 (1804), s. 232-234232–234 (w liście wiersz)
# Do różnych adresatów 260 listów z lat 1768-18081768–1808, m.in. do Jana Śniadeckiego, do I. Massalskiego, rękopis: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 3119; list z 25 marca 1788 (do J. Śniadeckiego) znajduje się również w Ossolineum, sygn. 968/I; Biblioteka PAN Kraków, sygn. 165; fragm. listu do I. Massalskiego z 16 grudnia 1768 ogł. S. Bednarski: ''Upadek i odrodzenie szkół jezuickich w Polsce'', Kraków 1933, s. 437; listy do Jana Śniadeckiego z 25 marca 1788, z 2 lutego 1803, 14 marca i 21 kwietnia 1804, fragm. z roku 1808; od J. Śniadeckiego z 16 lutego 1788, 15 grudnia 1792, 27 sierpnia i 22 października 1808 oraz fragm. listu do J. Chreptowicza z 17 września 1805, ogł. M. Baliński w: ''Pamiętniki o Janie Śniadeckim'' t. 1-21–2, Wilno 1865 (1864-18651864–1865); list z 2 lutego 1803 przedr. M. Chamcówna w: J. Śniadecki: ''O Koperniku'', Wrocław (1955) „Biblioteka Narodowa” seria I, nr 159; 2 listy do Jana Śniadeckiego ogł. M. Baliński: ''Dawna Akademia Wileńska'' jak wyżej poz. 2; liczne fragm. listów do Jana Śniadeckiego z lat 1795-17971795–1797 ogł. i wykorzystał A. Wrzosek w: ''Jędrzej Śniadecki. Życiorys i rozbiór pism'' t. 1, Kraków 1910 (tu również wzmianka o liście od Jędrzeja Śniadeckiego z okresu lipiec-sierpień 1797)
# Do A. Naruszewicza 2 listy z Wilna z 5 września 1778 i 19 września 1789, od A. Naruszewicza 6 listów z lat 1774-17891774–1789; listy od A. Naruszewicza i fragm. do A. Naruszewicza z 19 września 1789 ogł. E. Rabowicz: ''Inedita Adama Naruszewicza'', „Pamiętnik Literacki” rocznik 49 (1958), zeszyt 3; przedr. i uzupełnił listem z roku 1778 J. Platt w: ''Korespondencja Adama Naruszewicza, 1762-17961762–1796'', Wrocław 1959
# Do J. Mickiewicza z roku 1795, rękopis: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 1001
# Do F. Karpińskiego z 28 czerwca 1799, treść listu podał K. W. Wójcicki: ''Franciszek Karpiński'', „Kłosy” 1869, t. 9, nr 218; z autografu Biblioteki PAN Kraków, sygn. 718 wyd. T. Mikulski, R. Sobol w: ''Korespondencja Franciszka Karpińskiego z l. 1763-18251763–1825'', Wrocław 1958 „Archiwum Literatury” nr 4
# Od różnych adresatów 147 listów z lat 1771-17791771–1779, m.in. od: J. Chevalier, A. Skorulskiego, J. Strzeckiego; rękopis: Biblioteka Uniwersytetu Wileńskiego, sygn. 2782
# Od Stanisława Augusta z roku 1772, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 714
# Od różnych adresatów, m.in. od: F. Paprockiego z 28 i 30 września 1772; D. Pilchowskiego i M. Hella z roku 1774; rękopis: Biblioteka Czartoryskich (Archiwum Kuratorii Wileńskiej – zbiory nieuporządkowane); 2 drobne fragm. cytował i o innych wspominał S. Bednarski jak wyżej poz. 3
# Od różnych adresatów z lat 1776-17931776–1793, rękopis: Biblioteka Uniwersytetu Wileńskiego (depozyt Biblioteka Czartoryskich 32, 38-5138–51, 108)
# Od J. Bernoulli z 23 października 1778, z autografu ogł. J. Bieliński: ''Uniwersytet Wileński (1579-18311579–1831)'' t. 3, Kraków 1899-19001899–1900, s. 43-4443–44
# Od F. Karpińskiego z 6 sierpnia 1787, ogł. J. Kliński: ''Nieznany list Fr. Karpińskiego'', „Rocznik Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie” t. 3 (1909, wyd. 1910); przedr. T. Mikulski, R. Sobol jak wyżej poz. 6
# Od Jana Śniadeckiego z lat 1788-17931788–1793, wyd. M. Chamcówna, [[Stanisław Tync|S. Tync]] w: ''Korespondencja Jana Śniadeckiego. Listy z Krakowa'' t. 2: 1787-18071787–1807, Wrocław 1954 (tu też wzmianki o listach z roku 1802 i korespondencji z J. J. de Lalande; zobacz także poz. 1)
# Od F. Karpińskiego z 20 maja 1792, ogł. J. Platt w: ''Karpinsciana wileńskie'' w zbiorze: ''Miscellanea z doby Oświecenia'' 2, Wrocława 1965 „Archiwum Literatury” nr 9
# Od Jana Śniadeckiego 2 listy, prawdopodobnie z lat 1808-18091808–1809; rękopisy znajdowały się w Zbiorach Jaszuńskich, odpisy L. Kamykowskiego w Bibliotece PAN Kraków, sygn. 2811-2816 (''Korespondencja Jana Śniadeckiego. Listy z Wilna'', t. 3: 1807-18301807–1830)
# ''Pro memoria z Wilna. Streszczenie projektu M. Poczobuta dot. założenia towarzystwa literackiego, zawarte w liście A, Naruszewicza do Stanisława Augusta z Warszawy po 22 września 1773''; ogł. B. Suchodolski: ''Nauka polska w okresie Oświecenia'' (Warszawa) 1953, s. 311-317311–317; przedr. J. Platt jak wyżej poz. 4 (zobacz także poz. 2).
== Upamiętnienie ==
W roku 1919 imieniem Poczobutta nazwano jeden z dziedzińców [[Uniwersytet Wileński|Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie]]. Imię Poczobutta nosi także jeden z [[Poczobutt (krater uderzeniowyksiężycowy)|kraterówjeden z uderzeniowychkraterów]] na [[Księżyc]]u (krater [[Poczobutt (krater księżycowy)|Poczobutt]]). W [[Warszawa|Warszawie]] ulica Poczobuta znajduje się na [[Żoliborz]]u.<ref>[http://warszawa.wikia.com/wiki/Ulica_Poczobutta-Odlanickiego Ulica Poczobutta-Odlanickiego]</ref>
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
* ''Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy, 1564-19951564–1995'', L. Grzebień i inni (red.), Wydział Filozoficzny Towarzystwa Jezusowego, Kraków 1996.
* {{Cytuj książkę |odn=tak| nazwisko=Janowski|imię=Maciej|tytuł=Narodziny inteligencji 1750-18311750–1831|data=2008|wydawca=Nertion|miejsce=Warszawa|strony=47|isbn=978-83-7543-027-1}}
* {{cytuj książkę |odn={{odn/id|Oświecenie...|1970}}| rozdział = T. 6, cz. 1: Oświecenie | tytuł = Bibliografia Literatury Polskiej – Nowy Korbut | wydawca = Państwowy Instytut Wydawniczy | miejsce = Warszawa | rok = 1970 | strony = 28-3228–32}}
{{Kontrola autorytatywna}}
| 