Bielsko-bialska wyspa językowa: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja nieprzejrzana] | [wersja przejrzana] |
Usunięta treść Dodana treść
jęz. |
int. |
||
Linia 173:
|}
Współcześnie większość z nich – z wyjątkiem Bystrej, Międzyrzecza i Wilamowic – wchodzi w skład miasta [[Bielsko-Biała|Bielska-Białej]]. Trzy jego prawobrzeżne dzielnice – [[Komorowice (Bielsko-Biała)|Komorowice Krakowskie (Mückendorf)]], [[Mikuszowice|Mikuszowice Krakowskie (Mikuschowitz)]] oraz [[Straconka (Bielsko-Biała)|Straconka (Drösseldorf)]] – choć pierwotnie prawdopodobnie niemieckie uległy asymilacji i nie były zaliczane do wyspy w XIX i XX wieku. W czasach austriackich
Podczas [[I wojna światowa|I wojny światowej]] środowiska niemieckie po raz kolejny podjęły starania o przyłączenie do Śląska przyległy terenów Galicji. Pod koniec 1915 wizytującego Bielsko namiestnika wojskowego Galicji, [[Hermann Collard|Hermanna Collarda]] o ustanowienie granicy na [[Soła|Sole]]. W następnym roku wystosowano memoriał o przyłączenie powiatów bialskiego, oświęcimskiego i [[Powiat żywiecki (Galicja)|żywieckiego]]<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Wnętrzak| imię = Grzegorz| tytuł = Stosunki polityczne i narodowościowe na pograniczu Śląska Cieszyńskiego i Galicji Zachodniej w latach 1897–1920| rozdział = Niemieckie plany włączenia południowo-zachodniej Galicji do Śląska w latach 1916–1917 |wydawca = adam marszałek| miejsce = Toruń| rok = 2014| strony = 267–268| isbn = 978-83-7780-882-5| język = pl}}</ref>. Żądania te nasiliły się już nie tylko wśród bielsko-bialskich czy śląskich Niemców po wydaniu [[Akt 5 listopada|aktu 5 listopada]] 1916, kiedy pojawiła się groźba odłączenia Galicji od Austrii i na początku 1917 po wydaniu książki [[Gerhard Seeliger|Gerharda Seeligera]] pt. ''Das Deutschtum in den Westbeskiden und die Herzogtumer Auschwitz und Zator'', która starała się udowodnić tezę, że tereny te rzekomo zachowały niemiecki charakter pomimo przynależności do Polski w wiekach XVI do XVIII<ref>G. Wnętrzak, 2014, s. 270.</ref>. Żądania przyłączenia terenów czysto polskich mogły być aczkolwiek częścią taktyki przed planowanymi ustępstwami w pertraktacjach<ref>G. Wnętrzak, 2014, s. 276.</ref>.
Po wojnie środowiska niemieckie były nieco zdezorientowane. Pewne nadzieje wiązano z powstałym 21 października 1918 w Wiedniu Deutschösterreichische Nationalversammlung, które miało dążyć do zachowania spójności [[Przedlitawia|Przedlitawii]]. W spotkaniu przedstawicieli niemieckich partii 23 października postanowiono starać się o powstanie samodzielnego państewka śląskiego, do którego dołączono by Białą, [[Morawska Ostrawa|Morawską Ostrawę]] i [[Mistek]]<ref>G. Wnętrzak, Stosunki..., 2014, s. 305.</ref>. 12 listopada [[Polska Komisja Likwidacyjna]] przejęła władzę w Białej<ref>G. Wnętrzak, Stosunki..., 2014, s. 298.</ref>. 22 listopada 1918 roku Niemiecko-Austriackie Zgromadzenie Narodowe [[Republika Austriacka|Republiki Austriackiej]] w Wiedniu ogłosiło łączność z bielsko-bialską wyspą językową<ref>G. Wnętrzak, Stosunki..., 2014, s. 307.</ref>. Kres tym planom położyła [[Czechosłowacja]], która przejęła kontrolę na obszarami zamieszkałymi przez Niemców sudeckich. W konsekwencji rada miasta Bielsko postanowiła złożyć ślubowanie wierności Rzeczypospolitej w zamian za poszanowanie autonomii i praw ludności niemieckiej<ref>G. Wnętrzak, Stosunki..., 2014, s. 308.</ref>.
Po [[wojna polsko-czechosłowacka|wojnie polsko-czechosłowackiej]], niezrealizowanym [[Plebiscyt na Śląsku Cieszyńskim, Spiszu i Orawie|plebiscycie]] i arbitralnym podziale Śląska Cieszyńskiego całość wyspy została przyłączona do państwa polskiego. Nasiliły się tendencje polonizacyjne. W dobie ukształtowanych już tożsamości narodowych i panujących po obu stronach nastrojów nacjonalistycznych napotykały one na opór zwłaszcza w mieście Bielsku, nazywanym ze względu na swoją silną niemiecką tożsamość ''małym Berlinem''. Na przykład polskie nazewnictwo ulic wprowadzono tam dopiero w roku 1929 po długim procesie z Ministerstwem Spraw Wewnętrznych<ref>{{Cytuj książkę | tytuł = Bielsko-Biała. Monografia miasta| inni = [[Idzi Panic]] (redakcja) | wydanie = drugie| wydawca = Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Miejskiego w Bielsku-Białej | miejsce = Bielsko-Biała| rok = 2011 | isbn = 978-83-60136-26-3| język = pl}}</ref>. Z drugiej strony nie wszyscy mieszkańcy wyspy używający niemieckich dialektów utożsamiali się z narodowością niemiecką – brak takiej identyfikacji był szczególnie charakterystyczny dla [[Wilamowianie|wilamowian]], akcentujących swoją odrębność i podkreślających związki z innymi germańskimi narodami – z [[Holendrzy|Holendrami]] czy z [[Anglicy|Anglikami]]<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = Barciak (red.)| imię = Antoni| tytuł = Wilamowice. Przyroda, historia, język, kultura, oraz społeczeństwo miasta i gminy| wydawca = Urząd Miasta i Gminy Wilamowice| miejsce = Wilamowice| data = 2011| strony = 371–400| rozdział = Wilamowice i okolice w ludowej wyobraźni| nazwisko r = Libera| imię r = Zbigniew| nazwisko2 r = Robotycki| imię2 r = Czesław| isbn = 83-915888-0-7| język = pl}}</ref>.
Linia 240:
Friedrich Bock, autor ''Der Liega-Jirg. Gedicht in der Bielitzer Mundart'' z 1916 roku, zwracał uwagę na przykładzie słów ''die Augen'' (''oczy'') i ''der Baum'' (''drzewo'') na znaczne różnice między odmianami używanymi w poszczególnych miejscowościach. W [[Międzyrzecze Górne|Międzyrzeczu]], [[Stare Bielsko|Starym Bielsku]] i [[Kamienica (Bielsko-Biała)|Kamienicy]] wyrazy te brzmiały ''die Auga'' i ''der Baum'', podczas gdy w [[Olszówka (Bielsko-Biała)|Olszówce]], [[Lipnik (Bielsko-Biała)|Lipniku]] oraz samym [[Bielsko|Bielsku]] i [[Biała Krakowska|Białej]] ''die Aaga'' i ''der Baam''<ref name="Der Liega-Jirg 1982">{{Cytuj książkę | autor = Friedrich Bock | tytuł = Der Liega-Jirg. Gedicht in der Bielitzer Mundart| rok = 1916 (reprint 1982)| miejsce = Hannover| wydawca = Siebert (reprint)| język = de}}</ref>.
Na obszarze samego dwumiasta Bock wyróżnił dwa rodzaje dialektu – „całkowity” (''voll'') oraz „połowiczny” (''halb''). Pierwszy określany był jako ''pauerisch'' („chłopski”), był zbliżony do mowy okolicznych wsi i w czasach Bocka już zanikał, będąc typowym dla najniższych warstw ludności, np. opierających się industrializacji tkaczy prowadzących nadal małe przydomowe zakłady. Dialekt „połowiczny” stanowił pomost między ''pauerisch'' a literacką niemczyzną. Przykłady różnic, które Bock wymienia, to wymowa głoski ''b'' między samogłoskami jako ''w'' w dialekcie całkowitym (liczebnik ''sieben'' ''[siedem]'' to ''seiwa'' w pauerisch i ''siebm'' w gwarze miejskiej), sposób tworzenia zdrobnień (z końcówką ''-a'' w odmianie „całkowitej”, a poprzez przyrostki ''-le'', ''-el'' oraz ''-erle'' w „połowicznej”) oraz różne brzmienie przeczenia ''nein [nie]'' (''näh'' w wersji miejskiej oraz ''naj'' w „chłopskiej”)<ref name="Der Liega-Jirg 1982" />.
Wraz ze wzrostem poziomu alfabetyzacji ludności, która w 1910 roku wyniosła 95,8% w powiecie bielskim i 86,7% w bialskim<ref>{{Cytuj książkę | autor = [[Eugeniusz Romer]]| autor2 = [[Ignacy Weinfeld]]| tytuł = Rocznik Polski. Tablice statystyczne| url = https://archive.org/stream/rocznikpolskitab00rome#page/30/mode/2up/search/analfabetyzm| rok = 1917| rozdział = Szkoły ludowe i analfabetyzm| miejsce = Kraków| wydawca = Gebethner i spółka| język = pl| strony = 30}}</ref>, upowszechnieniem szkolnictwa i prasy, tradycyjne gwary zaczęły stopniowo tracić na znaczeniu na rzecz literackiego języka niemieckiego ''Hochdeutsch''. W publikacjach naukowych i wspomnieniowych wyróżnia się [[Stare Bielsko]] jako miejscowość, która najdłużej zachowywała na dużą skalę gwarę w swej pierwotnej postaci<ref>[[Erwin Hanslik]] pisze o Starym Bielsku w 1908 roku tak: ''„Tu jeszcze żywy jest stary, średnioniemiecki dialekt, którym niegdyś mówiono w całej wyspie językowej.” ''(za Erwin Hanslik: ''Über die Entstehung und Entwicklung von Bielitz-Biala. – Die Kulturformen der Bielitz-Bialaer deutschen Sprachinsel'', 1908, przedruk 1938 {{lang|de}}).</ref><ref>Anna Herok wspomina lata 30. i 40. XX wieku w ten sposób: ''„Z Rynku pamiętam też starobielszczan, ubranych w swoje specyficzne stroje, ze stożkowatymi, wysokimi czapkami, posługujących się gwarą, zniekształconym językiem niemieckim”'' (za {{Cytuj książkę | autor = Jerzy Polak | tytuł = Bielsko-Biała w zwierciadle czasu. Wspomnienia mieszkańców z lat 1900–1945| rok = 2012| miejsce = Bielsko-Biała| wydawca = Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Miejskiego| strony = 120| język = pl}}).</ref>.
| |||