Wikipedia

Synonim: Różnice pomiędzy wersjami

Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
ort.
przeredagowanie, info, źródła/przypisy
Linia 2:
[[Plik:Library of Ashurbanipal synonym list tablet.jpg|thumb|Lista synonimów zapisana [[pismo klinowe|pismem klinowym]] na tabliczce glinianej, okres nowoasyryjski (934 p.n.e. – 608 p.n.e.) <!--{{British-Museum-db|K.4375|id=308401}}-->.]]
{{wikisłownik|synonim}}
'''Synonim''' ([[Język grecki|gr]]. ''synōnymos'' 'równoimienny'<ref>{{Cytuj stronę | autor=[[Władysław Kopaliński]] | url=http://www.slownik-online.pl/kopalinski/A68D8B1667140FCC4125659A007E8FD1.php | archiwum=http://web.archive.org/web/20130702070658/http://www.slownik-online.pl/kopalinski/A68D8B1667140FCC4125659A007E8FD1.php | tytuł=synonimy | praca=Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych | opublikowany=slownik-online.pl | zarchiwizowano=2013-07-02}}</ref>) – wyraz lub dłuższe określenie równoważne znaczeniowo innemu, lub na tyle zbliżone, że można nim zastąpić to drugie w odpowiednim [[kontekst|kontekście]] (''auto – samochód''). SynonimiaZjawisko synonimii może dotyczyć konstrukcji składniowych (''mówić wiersz – mówić wierszem''), form [[morfologia (językoznawstwo)|morfologicznych]] (''profesorowie – profesorzy'') i [[leksem]]ów.
 
Pomiędzy dwoma synonimami można zwykle wykazać uchwytne różnice, np. we frekwencji ich stosowania (w określonym kontekście lub w różnych grupach społecznych). Historycznie rzecz ujmując, synonimy mogły kiedyś określać inne desygnaty, jednak obecnie przypisuje się im bliskie znaczenie. Istnieje też odwrotna tendencja do różnicowania znaczeniowego synonimów – wyrazy synonimiczne mogą rozgraniczyć swoje cechy semantyczne wraz z [[ewolucja języka|ewolucją języka]].
Synonim nie jest inną nazwą [[desygnat]]u, jest wyrazem bliskoznacznym. Nie jest również synonimem równoważnym wyraz z [[język obcy|mowy obcej]], chyba że utrwalił się w danym języku jako wyraz pochodzenia obcego (obcojęzyczny) (zobacz: [[zapożyczenia językowe]]).
 
Synonimami są np. słowa ''barwa''„barwa” i ''kolor''„kolor”, które znaczą dokładnie to samo, jednakjednakże różni się statystykasposób ich użyciazastosowania w różnych [[związek frazeologiczny|związkach frazeologicznychwyrazowych]] jest różna (''barwa''„barwa” może być użyta [[metafora|metaforycznie]] – np. ''barwa głosu'' czy jak poniżejlub ''barwa uczuciowa''). Między synonimami istniejąmogą zwykleistnieć także różnice stylistyczne<ref name=jh/>. Np. ''aeroplan''„aeroplan” i ''samolot''„samolot” są synonimami, lecz mają odmienną wartość stylistyczną: ''aeroplan''„aeroplan” jest [[archaizm|wyrazem przestarzałym]]<ref>''Słownik wyrazów bliskoznacznych'' pod redakcją [[Stanisław Skorupka|Stanisława Skorupki]] Warszawa 1986 wydanie 11, str. VI Wstępu.</ref>, a równocześnie przykładem [[zapożyczenia językowe|pożyczki językowej]]. Podobne pary tworzą „kajet” i „zeszyt” oraz „automobil” i „samochód”. Do synonimów bywają zaliczane również wyrazy pochodzące z innegoróżnych [[odmiana językowa|odmian języka]], np. Innąsłownictwo podobnągwarowe<ref parąname=jh>{{Cytuj są|autor ''kajet''= iJán ''zeszyt''Horecký oraz|tytuł ''automobil''= iSlovenská ''samochód''lexikológia: Nauka o slovnej zásobe |data = 1972 |wydawca = SPN |s = 19–20 |url = https://books.google.com/books?id=WtgYAQAAIAAJ |język = sk}}</ref>.▼
Zawsze można wykazać różnice pomiędzy dwoma synonimami, np. w popularności ich stosowania w określonych zwrotach lub w różnych grupach społecznych. Historycznie rzecz ujmując synonimy mogły kiedyś oznaczać inne rzeczy, a obecnie ujednoliciły się znaczeniowo, lub odwrotnie – istnieje tendencja do różnicowania znaczeniowego synonimów, które wraz z istniejącym zawsze rozwojem każdego języka może doprowadzić do całkowitego rozdzielenia znaczeń obecnych synonimów.
 
Pionierami badań nad synonimią w języku polskim byli [[Klementyna Hoffmanowa]] i [[Kazimierz Brodziński]]<ref>[https://archive.org/details/pismakazimirzab06krasgoog ''Pisma Kazimirza Brodzińskiego t. 7'']</ref>. Słowniki synonimowsynonimów opracowali [[Adam Stanisław Krasiński (biskup wileński)|Adam Stanisław Krasiński]] (1885), [[Roman Zawiliński]] (1926) i [[Stanisław Skorupka]] (1959 i późniejsze wydania).▼
▲Synonimami są np. słowa ''barwa'' i ''kolor'', które znaczą dokładnie to samo, jednak statystyka ich użycia w różnych [[związek frazeologiczny|związkach frazeologicznych]] jest różna (''barwa'' może być użyta [[metafora|metaforycznie]] np. ''barwa głosu'' czy jak poniżej ''barwa uczuciowa''). Między synonimami istnieją zwykle także różnice stylistyczne. Np. ''aeroplan'' i ''samolot'' są synonimami, lecz mają odmienną wartość stylistyczną: ''aeroplan'' jest [[archaizm|wyrazem przestarzałym]]<ref>''Słownik wyrazów bliskoznacznych'' pod redakcją [[Stanisław Skorupka|Stanisława Skorupki]] Warszawa 1986 wydanie 11, str. VI Wstępu.</ref>, a równocześnie przykładem zapożyczenia z innego języka. Inną podobną parą są ''kajet'' i ''zeszyt'' oraz ''automobil'' i ''samochód''.
 
Przeciwieństwem synonimu jest [[antonim]] – terminokreślenie o znaczeniu przeciwstawnym.▼
Rozróżniać można synonimy semantyczne i stylistyczne, biorąc za kryterium ich wartość znaczeniową i barwę uczuciową, oraz synonimy różnordzenne i wspólnordzenne, biorąc za kryterium ich formę<ref>Jan Malczewski ''Szkolny słownik terminów nauki o języku'' Warszawa 1979 str. 170 n.</ref>.▼
 
== Rodzaje synonimów ==
''Semantyczne'' odnoszą się do jakiegoś jednego przedmiotu, zjawiska, pojęcia, jakiejś jednej cechy lub czynności, ale ujmują je z różnych stron, akcentują różne wchodzące w ich skład odcienie znaczeniowe, np. rzeczowniki ''zamieć, zadymka, zawieja, kurniawa''; przymiotniki ''wielki, ogromny, olbrzymi''; czasowniki ''stukać, walić, łomotać''.▼
Synonimy dzieli się na dwie grupy: bliskoznaczne (wymienne tylko w pewnym kontekście) i równoznaczne (wymienne w każdym kontekście)<ref>Marko Samardžija (1995), ''Hrvatski jezik 4,'' ''Leksikologija s poviješću hrvatskoga jezika'', Školska knjiga, Zagrzeb, s. 18 (chorw.).</ref><ref>Danko Šipka (1998), ''Osnovi leksikologije i srodnih disciplina'', Matica Srpska, Nowy Sad, s. 45 (serb.).</ref>. Wyrazów prawdziwie równoznacznych jest w języku mało, gdyż trudno wyróżnić pary synonimów, które można by stosować wymiennie we wszystkich kontekstach<ref name=":0">{{Cytuj |autor = Merima Grabčanović |tytuł = Sinonimi u romanu Masümiyet Müzesi Orhana Pamuka |czasopismo = DHS-Društvene i humanističke studije: časopis Filozofskog fakulteta u Tuzli |data = 2019 |data dostępu = |issn = 2490-3604 |wolumin = VIII |numer = 8 |s = 138 |url = https://www.ceeol.com/search/article-detail?id=766570 |język = bs}}</ref>. Pary takie tworzy zwykle wyraz rodzimy wraz z pożyczką<ref name=":0" />.
 
▲Rozróżniać można synonimy semantyczne i stylistyczne, biorąc za kryterium ich wartość znaczeniową i barwę uczuciową, oraz synonimy różnordzenne i wspólnordzenne, biorąc za kryterium ich formę<ref>Jan Malczewski: ''Szkolny słownik terminów nauki o języku'' Warszawa 1979 str. 170 n.</ref>.
''Stylistyczne'' różnią się przede wszystkim barwą uczuciową, chociaż mogą być także zróżnicowane pod względem znaczeniowym. Biorąc pod uwagę różne rodzaje barw uczuciowych wśród stylistycznych rozróżniamy synonimy:▼
 
▲''Semantyczne''Synonimy stylistyczne odnoszą się do jakiegoś jednegookreślonego przedmiotu, zjawiska, pojęcia, jakiejś jednej cechy lub czynności, ale ujmują je z różnych stron, akcentują różne wchodzące w ich skład odcienie znaczeniowe, np. rzeczowniki ''zamieć„zamieć, zadymka, zawieja, kurniawa''kurniawa”; przymiotniki ''wielki„wielki, ogromny, olbrzymi''olbrzymi”; czasowniki ''stukać„stukać, walić, łomotać''łomotać”.
* ''chronologiczne'' to wyrazy bliskoznaczne zróżnicowane czasowo, tzn. występujące w zestawieniu wyrazu przestarzałego z wyrazem języka współczesnego, np. ''pryncypał'' i ''szef'', ''binokle'' i ''okulary'', ''buchalter'' i ''księgowy'', ''adwersarz'' i ''przeciwnik'', ''ongiś'' i ''niegdyś''.▼
* ''emocjonalne'' są wyrazami bliskoznacznymi zróżnicowanymi pod względem barwy uczuciowej, np. ''włóczęga'', ''łazik'', ''włóczykij'', ''obieżyświat'', ''turysta''.▼
* ''stylowe'', wyrazy bliskoznaczne występujące głównie w stylu artystycznym czy w stylu patetycznych przemówień, np. ''wieść – prowadzić, rubież – granica, mąż – małżonek, żona – małżonka – pani''.▼
* ''środowiskowe'' – wyrazy bliskoznaczne zaczerpnięte z poszczególnych gwar środowiskowych, np. ''samochód'' i ''gablota''; ''sprzedać'' i ''opylić''; ''odejść'' i ''zmiatać'', ''ulewa'' i ''pompa''.▼
* ''terytorialne'' typowe dla określonego [[regionalizm (językoznawstwo)|regionu]], np. wielkopolska ''tytka'' i ogólnopolska ''torebka'', krakowska ''rączka'' i ogólnopolska ''obsadka'', podhalańska ''watra'' i ogólnopolskie ''ognisko'', augustowski ''legat'' i ogólnopolski ''leń''; wielkopolskie ''pyry'' i ogólnopolskie ''kartofle'' i ''ziemniaki; ''toruńskie'' jo ''i ogólnopolskie ''tak''.▼
 
▲''Stylistyczne''Synonimy stylistyczne różnią się przede wszystkim barwą uczuciową, chociaż mogą być także zróżnicowane pod względem znaczeniowym. Biorąc pod uwagę różne rodzaje barw uczuciowych wśród stylistycznych, rozróżniamywyróżnia się synonimy:
Synonimy ''różnordzenne'' nie należą do jednej [[Rodzina wyrazów|rodziny wyrazowej]], np. ''awantura, kłótnia, zajście, burda''; czy ''zawierucha, burza, nawałnica'';
''wspólnordzenne'' zaś są spokrewnione ze sobą pod względem słowotwórczo-etymologicznym. Synonimy te tworzy się za pomocą formantów wspólnofunkcyjnych, np. od jednej podstawy rzeczownikowej powstaje często kilka przymiotników: od „wiek” – ''wiekowy, wieczny, wieczysty''.▼
 
▲* ''chronologiczne'' to– wyrazy bliskoznacznesynonimiczne zróżnicowane czasowo, tzn. występujące w zestawieniu wyrazu przestarzałego z wyrazem języka współczesnego, np. ''pryncypał'' i ''szef'', ''binokle'' i ''okulary'', ''buchalter'' i ''księgowy'', ''adwersarz'' i ''przeciwnik'', ''ongiś'' i ''niegdyś''.
Rozróżniać można też synonimy bliższe i dalsze, w zależności od zakresu pojęciowego.
▲* ''emocjonalne'' są– wyrazamiwyrazy bliskoznacznymisynonimiczne zróżnicowanymizróżnicowane pod względem barwy uczuciowej, np. ''włóczęga'', ''łazik'', ''włóczykij'', ''obieżyświat'', ''turysta''.
▲* ''stylowe'', – wyrazy bliskoznacznesynonimiczne występujące głównie w stylu artystycznym czy w stylu patetycznych przemówień, np. ''wieść – prowadzić, rubież – granica, mąż – małżonek, żona – małżonka – pani''.
▲* ''środowiskowe'' – wyrazy bliskoznacznesynonimiczne zaczerpnięteo zpodłożu poszczególnych gwar środowiskowych[[socjolekt|środowiskowym]], np. ''samochód'' i ''gablota''; ''sprzedać'' i ''opylić''; ''odejść'' i ''zmiatać'', ''ulewa'' i ''pompa''.
▲* ''terytorialne'' – typowe dla określonego [[regionalizm (językoznawstwo)|regionu]], np. wielkopolska ''tytka'' i ogólnopolska ''torebka'', krakowska ''rączka'' i ogólnopolska ''obsadka'', podhalańska ''watra'' i ogólnopolskie ''ognisko'', augustowski ''legat'' i ogólnopolski ''leń''; wielkopolskie ''pyry'' i ogólnopolskie ''kartofle'' i ''ziemniaki; ''toruńskie'' jo ''i ogólnopolskie ''tak''.
 
▲''Synonimy różnordzenne nie należą do jednej [[Rodzina wyrazów|rodziny wyrazowej]], np. „awantura, kłótnia, zajście, burda”; „zawierucha, burza, nawałnica”; Synonimy wspólnordzenne'' są zaś są spokrewnionepowiązane ze sobą pod względem słowotwórczo-etymologicznym. Synonimy te tworzy się za pomocą formantów wspólnofunkcyjnych, np. od jednej podstawy rzeczownikowej powstaje często kilka przymiotników: od „wiek” – ''wiekowy„wiekowy, wieczny, wieczysty''wieczysty”.
Z wyrazów bliskoznacznych mający znaczenie szersze jest [[hiperonim]]em, zaś węższe – [[Hiponimia|hiponimem]]. Np. ''lokomotywa'' i ''elektrowóz'' (każdy elektrowóz jest lokomotywą, lecz lokomotywa może mieć inny napęd niż elektryczny).▼
 
▲Rozróżniać można też synonimy bliższe i dalsze, w zależności od zakresu pojęciowego. Z wyrazów bliskoznacznych mający znaczenie szersze jest [[hiperonim]]em, zaś węższe – [[Hiponimia|hiponimem]]. Np. ''lokomotywa''„lokomotywa” i ''elektrowóz''„elektrowóz” (każdy elektrowóz jest lokomotywą, lecz lokomotywa może mieć inny napęd niż elektryczny).
▲Pionierami badań nad synonimią w języku polskim byli [[Klementyna Hoffmanowa]] i [[Kazimierz Brodziński]]<ref>[https://archive.org/details/pismakazimirzab06krasgoog ''Pisma Kazimirza Brodzińskiego t. 7'']</ref>. Słowniki synonimow opracowali [[Adam Stanisław Krasiński (biskup wileński)|Adam Stanisław Krasiński]] (1885), [[Roman Zawiliński]] (1926) i [[Stanisław Skorupka]] (1959 i późniejsze wydania).
 
▲Przeciwieństwem synonimu jest [[antonim]] – termin o znaczeniu przeciwstawnym.
 
== Przypisy ==
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/wiki/Synonim”