Sztuka przedromańska w Polsce: Różnice pomiędzy wersjami

Sztuka przedromańska wiąże się z początkiem budownictwa murowanego w Polsce. Żadna z budowli tego okresu nie zachowała się w całości, zazwyczaj są to jedynie pozostałości murów, często ukryte popod ziemią lub w murach późniejszych budynków. Znajomość architektury przedromańskiej w Polsce ogranicza się zatem do planów budowli i do prób rekonstrukcji ich układuukładów przestrzennegoprzestrzennych.

Znane budowle to kościoły oraz budowle świeckie, głównie o charakterze pałacowym. Relikty odnaleziono m.in. w [[Wiślica|Wiślicy]], [[Ostrów Lednicki|Ostrowie Lednickim]], [[Kraków|Krakowie]], [[Przemyśl]]u, [[Giecz]]u, [[Poznań|Poznaniu]], [[Gniezno|Gnieźnie]], [[Trzemeszno|Trzemesznie]] i [[Płock]]u. Pierwsze budowle kamienne wznosili zapewne architekci z Zachodu, kształcący następnie miejscowych twórców. Pod względem stylistycznym polska sztuka przedromańska wiąże się ze sztuką zachodnioeuropejską, a w mniejszym stopniu ze Wschodem. Budowle wznoszono złamanegoz łamanego kamienia (tzw. ''appareil allongé'') albo małych lub średnich ciosów (''petit'' lub ''moyen appareil''). Cechowały się one brakiem ozdobności, na murach wystepowaływystępowały jedynie ślepe arkady lub fryzy arkadkowe. Architektura polska była oparta na zachodnich wzorcach, ale twórczo zaadaptowanych.

Pierwszą grupę budowli z tego okresu stanowią [[rotunda|rotundy]], pełniące rolę kaplicykaplic i związane z przylegającymi do nich [[palatium|palatiami]] na planie prostokątnym. Wznoszone były w obrębie grodów. Zespoły te mają wyraźne cechy wspólne i ich genezy upatruje się w sztuce karolińskiej i ottońskiej. Rotundy wznoszone były także w okresie romańskim; łącznie na ziemiach polskich doliczono się ich około dwudziestu.

Najlepiej zachowana jest [[rotunda Najświętszej Marii Panny na Wawelu]], datowana na przełom X i XI wieku. Jest to budowla z czterema [[apsyda]]mi i przybudówką, w której mieściły się schody na [[empora|emporę]]. Odnaleziono także ślady po budowli interpretowanej jako palatium. Rotunda została odkryta wśród zabudowań dawnych kuchni królewskich w [[1917]] roku przez [[Adolf Szyszko-Bohusz|Adolfa Szyszko-Bohusza]], który następnie dokonał jej częściowej rekonstrukcji. Poprawność tej rekonstrukcji bywa dziś podawana w wątpliwość. Obecnie rotunda jest udostępniona zwiedzającym i stanowi część rezerwatu archeologicznego [[Wawel Zaginiony]]. Na Wawelu odkryto także relikty dwóch innych rotund z końca X lub 1. połowy XI wieku: rotundy jednoapsydowej i tzw. [[Kościół B na Wawelu|kościoła B]]. RtundaRotunda znajdowała się również na [[Skałka|Skałce]] w Krakowie.

Drugą grupę stanowią bardziej monumentalne założenia kamienne. Ich odkrycia przeczą dawnym tezom, że pierwsze kościoły w Polsce były prowizorycznymi, drewnianymi konstrukcjami. Do Polski Kościół przeczepiałprzeszczepiał wykształcone już na Zachodzie wzory, zastosowane w kościołach katedralnych i klasztornych na planie podłużnym. W okresie przedromańskim wzniesiono trzy katedry - w Poznaniu, Gnieźnie i Krakowie. W dwóch pierwszych zastosowano po raz pierwszy w Polsce model trójnawowej [[bazylika|bazyliki]], obowiązujący w całym kościele łacińskim. Natomiast o pierwszej katedrze krakowskiej nie można powiedzieć nic pewnego.

Pierwsza katedra krakowska nazywana jest również chrobrowską. Jeszcze w literaturze lat 90. XX wieku tę katedrę utożsamia się ze szczątkami, które dziś uważane są za pozostałości [[kościół św. Gereona na Wawelu|kościoła św. Gereona]]<ref>Porównaj plan zabudowania Wawelu w ''Sztuce w Polsce Piastów i Jagiellonów'' Tadeusza Chrzanowskiego, s. 38 i książce Ryszarda Skowrona ''Wawel. Kronika dziejów'', Kraków: Zamek Królewski na Wawelu, 2001, s. 35.</ref>. Ślady po pierwszej katedrze, powstałej po roku 1000, są bardzo nikłe i trudno zrekonstruować jej pierwotny wygląd. Być może była to bazylika z [[transept]]em i apsydą. Prawdopodobnie z niej pochodzą zachowane do dziś płyty z dekoracją plecionkową<ref>Michał Grychowski, Krzysztof J. Czyżewski, ''Katedra Wawelska'', Katowice: Videograf II, 2001, ISBN 83-7183-172-2, s. 25.</ref>. Z końca X i 1. połowy XI wieku pochodzą także inne budowle, których ślady odnaleziono na Wawelu: wspomniane już trzy rotundy, tzw. budowla czworokątna i kościoły: św. Jerzego i Michała.

W okresie przedromańskim, oprócz katedr, powstawały także świątynie klasztorne, wyłącznie [[benedyktyni|benedyktyńskie]]: w Trzemesznie i [[łęczycaŁęczyca|Łęczycy]], zachowane szczątkowo. Kościół w Trzemesznie - bazylikę z kryptą, tradycja wiąże ze św. Wojciechem. Zbudowano także kilka pomniejszych świątyń, m.in. [[kościół Najświętszego Salwatora w Krakowie]].