Centrum Kultury „Dworek Białoprądnicki”: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
Usunięta treść Dodana treść
Nie podano opisu zmian |
→Historia Dworku: Merytoryczne, źródła/przypisy |
||
Linia 33:
== Historia ==
===
Pierwsze znane wzmianki źródłowe potwierdzające istnienie na Prądniku, obok folwarku, także dworu biskupiego pochodzą z 1421 i 1468 roku<ref name=":0">{{Cytuj |autor = Jerzy (1930-) Red Wyrozumski, Jacek (1954-) Red Purchla |tytuł = Rocznik Krakowski. T. 75 (2009) |data = 2009 |data dostępu = 2020-04-22 |wydawca = Towarzystwo Miłośników Historii i Zabytków Krakowa |url = http://mbc.malopolska.pl/dlibra/docmetadata?id=107700&from=latest}}</ref>. Dwór ten miał się znajdować w pobliżu rozwidlenia koryta rzeki Prądnik (Białuchy) na dwie odnogi - naturalną i sztuczną (młynówkę). Jak dotąd nie zostały odkryte relikty średniowiecznego dworu, nieznana pozostaje więc dokładna jego lokalizacja. Jej funkcję przejął imponujący renesansowy pałac ''„dla zacnego odpoczynku i wytchnienia wielkim kosztem zbudowany”'' przez kanclerza [[Samuel Maciejowski|Samuela Maciejowskiego]] - biskupa krakowskiego w latach 1545-1550<ref name=":0" />. Decyzja o wzniesieniu nowej podkrakowskiej rezydencji biskupiej zapaść mogła jeszcze w końcu 1545 roku, budowa rozpoczęła się zapewne w 1546 roku, przy czym ukończono ją z pewnością przed połową 1548 roku<ref name=":0" />. Była to w całości murowana budowla, posiadająca trzy kondygnacje - dwie naziemne i jedną piwniczną. Składała się z czworobocznego zwartego korpusu o rzucie prostokąta oraz z przylegającej do jednego z jego krótszych boków szerszej rzutowo loggii frontowej<ref name=":0" />. Zwracają uwagę znaczne rozmiary budowli - jej korpus mierzył 30 na 37 metrów, a całość wraz z loggią 34 na 42 metry<ref name=":0" />. Wszystkie wnętrza najniższej kondygnacji posiadały (zachowane częściowo do dziś) sklepienia; prowadziły do niej z zewnątrz dwa sklepione wjazdy, usytuowane z dwóch stron na osi głównej budynku. Pod względem architektonicznym i funkcjonalnym reprezentowała typ willi włoskiej. Renesansowa siedziba biskupia na Prądniku miała od początku również charakter obronny. Wieloboczny obwód obronny składał się z murów kurtynowych z kolistymi, otwartymi do wewnątrz basztami (bastejami) w narożach<ref name=":0" />. W [[1549]] roku przebywający w Prądniku z wizytą u biskupa Maciejowskiego Augustinius Rotundas napisał w liście do kardynała Hozjusza ''...jestem pod urokiem tajemniczych budowli oraz ich otoczenia...''. [[Architektura renesansu|Renesansowa]] willa tętniła życiem, była miejscem spotkań wielu wybitnych ludzi epoki: dyplomatów, poetów, myślicieli.
To tu właśnie [[Łukasz Górnicki]] napisał „Dworzanina Polskiego”, którego akcję umieścił w pałacu i przyległym doń ogrodzie:
Linia 41:
[[Jan Kochanowski]] w słowach ''O villa celsis aemula curribus'' podziwiał rezydencję, jako twór architektonicznie pięknie wykończony i malowniczo położony.
Następne dziesięciolecie ([[1550]]-[[1560|60]]) w pałacu na Białym Prądniku upłynęło pod znakiem działalności biskupa [[Andrzej Zebrzydowski (1496–1560)|Andrzeja Zebrzydowskiego]], który rozbudował willę i uzupełnił jej wnętrze. Był on prawdopodobnie twórcą niewielkiego systemu obronnego w postaci [[Mur kurtynowy|murów kurtynowych]] z półbasztami. O obronności budowli zachowały się wzmianki w inwentarzu z [[1570]] roku, gdzie wymienione są 33 działa. W
=== Przebudowa z XVII wieku ===
Kilkanaście lat później podczas [[potop szwedzki|potopu szwedzkiego]] rezydencja spłonęła<ref name=":0" />. Odbudowę i przebudowę przeprowadził w latach [[1665]]-[[1669|69]] biskup [[Andrzej Trzebnicki]]. Po zakończonej w 1669 roku odbudowie siedziba biskupia na Prądniku była najbardziej okazałą rezydencją podkrakowską, stanowiła stosowną oprawę dla rozpoczynanych tutaj wielkich uroczystości - koronacji królewskich i ingresów biskupich<ref name=":0" />. 30 stycznia 1676 roku spod pałacu prądnickiego wyruszył orszak koronacyjny Jana III Sobieskiego; w oczekiwaniu na wjazd do stolicy król elekt spędził w rezydencji biskupiej dwa poprzednie dni<ref name=":0" />. Bliżej nieokreślone prace przy pałacu na Prądniku prowadzono w połowie lat dwudziestych XVIII wieku z inicjatywy biskupa Konstantego Felicjana Szaniawskiego (1720-1732)<ref name=":0" />. Przypuszczalnie to właśnie wówczas mógł powstać układ przestrzenny z dwiema oficynami oskrzydlającymi paradny cour d’honneur<ref name=":0" />.
=== Pałac barokowy biskupa Załuskiego w XVIII wieku ===
W latach 50. XX wieku władze komunistyczne postanowiły przejąć bardzo zaniedbany i zniszczony zespół podworski na cele kulturalne. Remont i adaptację dworu z przeznaczeniem na siedzibę Dzielnicowego Domu Kultury rozpoczęto w roku [[1973]]. Na stanowisko pierwszego dyrektora Domu Kultury powołano Annę Chrobak-Kaputową. Kilkunastoosobowy zespół pracowników wprowadził się do Dworku w [[1975]] roku. [[Wanda Wolińska]], pracownik Dworku, zanotowała wówczas w Kronice: ''Sprowadziliśmy się do dworku przy ulicy Papierniczej dokładnie 30 kwietnia 1975 roku (...). Budynek główny, zasłonięty jeszcze rusztowaniami, w dalszym ciągu przechodził proces rewaloryzacji, lecz mimo to wydał nam się obiektem wspaniałym, a samo miejsce posiadało pewną dozę tajemniczości, w którą spowija stare budowle legenda i wyobraźnia ludzka''. W styczniu 1975 roku pracę w Dworku podjął [[Andrzej Radniecki]]. Zastanawiał się on wówczas czy podupadającemu Dworkowi i jego parkowemu otoczeniu uda się przywrócić dawną świetność.▼
Najbardziej znacząca faza rozwoju rezydencji biskupiej na Prądniku miała miejsce w okresie rządów jednego z najwybitniejszych ordynariuszy krakowskich - biskupa Andrzeja Stanisława Kostki Załuskiego (1746-1758). Przeprowadzono gruntowny remont gmachu pałacu wraz z jego częściową przebudową<ref name=":0" />. W wyniku częściowej zabudowy większości arkad loggii frontowej znacząco przekształcona została fasada pałacu. Budynek nakryto nowym dachem mansardowym, przekształcono fasadę, powstał również nowy element przestrzenny w postaci oprawy architektonicznej dwóch głównych wejść<ref name=":0" />. Zbudowano oranżerię, austerię, kuźnię, browar, młyn i inne budynki gospodarcze oraz nowe piętrowe oficyny<ref name=":0" />.
W rezultacie przeprowadzonej z fundacji biskupa Załuskiego rozbudowy rezydencji na Prądniku powstał największy w skali krakowskiej późnobarokowy zespół pałacowo-ogrodowy<ref name=":0" />. W wyniku adaptacji i rozwinięcia poprzedniego układu z XVI-XVII wieku ukształtowane zostało typowe dla połowy XVIII stulecia osiowe założenie rezydencjonalne we francuskiej „wielkiej manierze”, z układem dwóch dziedzińców (avant-cour et cour d’honneur) ujętych z obydwu stron symetryczną zabudową, z dominantą w postaci gmachu pałacu i rozległym ogrodem kwaterowym. Realizatorem całości założenia pałacowo-ogrodowego w Prądniku był w tym czasie [[Franciszek Placidi]]<ref name=":0" />.
Dalsze elementy architektoniczne w stylu późnego [[Architektura baroku|baroku]] zyskał on za sprawą biskupa [[Kajetan Sołtyk|Kajetana Sołtyka]], który dokończył prace rozpoczęte przez Załuskiego. Ukończono wówczas budowę nowych, piętrowych oficyn bocznych. Obydwa bliźniacze budynki połączone były z korpusem pałacu dwukondygnacyjnymi sklepionymi gankami, w części dolnej posiadającymi przejścia z dziedzińca do ogrodu<ref name=":0" />. Być może w pracach przy pałacu brał udział [[Jakub Fontana]]. Początkowe lata rządów biskupa Kajetana Sołtyka były ostatnim okresem świetności i rozwoju biskupiego zespołu pałacowego na Białym Prądniku.
Podczas [[Konfederacja barska|konfederacji barskiej]] pałac został uszkodzony przez wojska moskiewskie, jednak usterki zostały usunięte<ref name=":0" />. Opisy inwentarzowe z lat 1788-1789 ukazują zły stan zabudowy pałacowej (korpusu głównego i oficyn), w wielu oknach nie było już szyb, a nawet framug, brakowało drzwi, kominków i pieców, niektóre stropy groziły zawaleniem<ref name=":0" />. W roku [[1789]] dobra biskupie przyłączono do skarbu koronnego, a w rok później oddano w dzierżawę. W [[1793]] roku w wyniku uchwały sejmu grodzieńskiego Kapituła Krakowska odzyskała Prądnik<ref name=":0" />. W czasie [[insurekcja kościuszkowska|insurekcji kościuszkowskiej]] w tej okolicy gromadziło się wojsko powstańcze.
=== Zniszczenie pałacu ===
W [[1796]] roku władze austriackie skonfiskowały posiadłość białoprądnicką, a następnie ją wydzierżawiły. Od tego czasu obiekt ulegał ciągłym przebudowom. Podjęte po 1815 roku prace remontowe wiązały się z częściową redukcją głównej budowli zespołu<ref name=":0" />. Kolejne przekształcenie ok. 1829 r. doprowadziło do niemal zupełnej rozbiórki gmachu pałacu - został on zredukowany do parterowego dworu<ref name=":0" />. Około połowy XIX wieku nastąpił podział całego terenu posiadłości białoprądnickiej. Dziedziniec wewnętrzny wraz z otoczeniem został podzielony na kilka części, natomiast zespół centralny i przyległy fragment parku pozostał w rękach jednego właściciela: w latach [[1861]]-[[1900]] pani Jasińskiej, później rodziny Jaroszyńskich, Halskich i w drodze dziedziczenia do końca lat 50. [[XX wiek]]u – Mirockich. Znacznej redukcji uległy również obniżone oficyny boczne (rozebrane ostatecznie w 1968 r.), całkowicie wyburzono przylegające do nich piętrowe galerie, przestał istnieć ogród<ref name=":0" />. Zniszczone bądź przekształcone zostały później także pozostałe elementy założenia rezydencjonalnego, a jego pierwotny układ zatarty<ref name=":0" />.
▲W latach 50. XX wieku władze
=== Historia Centrum Kultury ===
| |||