Chanat Chiwy: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
Usunięta treść Dodana treść
uzupełnienie |
dodanie informacji |
||
Linia 69:
Po obaleniu perskiego namiestnika w 1511 roku elita społeczna Chorezmu oddała władzę monarszą, popieranemu także przez plemiona turkmeńskie, Ilbarsowi (1511–1516) z bocznej linii Szejbanidów, który zapoczątkował istnienie Chanatu Chiwańskiego. W XVI wieku podporą władzy centralnej i dynastii Arabszachidów były przesiedlające się tam ze stepów kipczackich plemiona koczownicze, takie jak Kungraci, Mangyci, Najmanowie czy Kipczacy, ale godność chana sprawowali Czyngisydzi. Najczęściej miało miejsce dziedziczenie tronu w ramach dynastii Arabszachidów<ref name=":0">{{Cytuj |autor = Tadeusz Bodio, Piotr Załęski |tytuł = Elity władzy w Azji Centralnej: tradycja – modernizacja – etnopolityka |data = 2008 |isbn = 978-83-7151-819-5}}</ref>.
W XVI wieku Chanat Chiwański dwukrotnie był zdobyty i podporządkowany przez Bucharę – wynikało to tak z wrogości dynastycznej, jak i rywalizacji o terytoria w regionie. Chan Ubaydulla I uczynił to w latach 1537–38 w okresie panowania Avanesha (1526-1538), zaś działania Abdulli II z lat 90. XVI wieku powodowały ratowanie się przez chana Hajima (Hoji-Muhammad I; 1559–1602) ucieczką do sąsiedniego Iranu<ref name=":1">{{Cytuj |autor = Andrzej Wierzbicki, Piotr Załęski |tytuł = Trybalizm a władza w Azji Centralnej |data = 2008 |isbn = 978-83-7549-057-2}}</ref>.
Panowaniom Arab-Muhammada (1602–1621) i jego synów Asfandiyara (Isfandiyar; 1623–1643) oraz Abulgaziego Bahadyra (Abu-l-Gazi I; 1643–1663) towarzyszyła okrutna walka wewnętrzna o władzę z ojcobójstwami, oślepieniami i masowymi rzeziami ludności, a także wykorzystywaniem czynnika zewnętrznego: Iranu lub Buchary. W Chanacie Chiwańskim, po okresie dominacji Turkmenów w czasie rządów wyniesionego na tron ich orężem Asfandiyara, Abulgazi I dokonał znaczącej reformy zarządzania państwem, która doprowadziła do relatywnej centralizacji władzy184. Podzielił on wszystkie plemiona na cztery grupy: kiyat-kurgancką, uygur-najmańską, kanki-kipczacką i nukuz-mangytską, a do każdej z nich wyznaczył starszych, zwanych inakami, którzy mieli także status jego doradców i poprzez nich rozwiązywał sprawy dotyczące plemion. Z kolei starszyznę turkmeńską, która przyjęła formalne zwierzchnictwo bucharskie, wymordował186. W XVII wieku Chiwa, podobnie jak Buchara, podzieliła się faktycznie na malutkie państewka zarządzane przez arystokrację z formalną tylko władzą chana – „chan tylko tytuł chański posiada, ale sprawami chańskimi zajmować się mu nie pozwalają”. Dłuższe panowania Shergaziego (Shir-Gazi; 1714–28), Elbarsa II (Il’bars; 1728–40) i Gayiba (Kaip; 1746–56) wiązały się z walkami plemiennymi i powstaniami przeciwko władzy centralnej<ref name=":0" />. ▼
▲Panowaniom Arab-Muhammada (1602–1621) i jego synów Asfandiyara (Isfandiyar; 1623–1643) oraz Abulgaziego Bahadyra (Abu-l-Gazi I; 1643–1663) towarzyszyła okrutna walka wewnętrzna o władzę z ojcobójstwami, oślepieniami i masowymi rzeziami ludności, a także wykorzystywaniem czynnika zewnętrznego: Iranu lub Buchary. W Chanacie Chiwańskim, po okresie dominacji Turkmenów w czasie rządów wyniesionego na tron ich orężem Asfandiyara, Abulgazi I dokonał znaczącej reformy zarządzania państwem, która doprowadziła do relatywnej centralizacji władzy184. Podzielił on wszystkie plemiona na cztery grupy: kiyat-kurgancką, uygur-najmańską, kanki-kipczacką i nukuz-mangytską, a do każdej z nich wyznaczył starszych, zwanych inakami, którzy mieli także status jego doradców i poprzez nich rozwiązywał sprawy dotyczące plemion. Z kolei starszyznę turkmeńską, która przyjęła formalne zwierzchnictwo bucharskie, wymordował186. W XVII wieku Chiwa, podobnie jak Buchara, podzieliła się faktycznie na malutkie państewka zarządzane przez arystokrację z formalną tylko władzą chana – „chan tylko tytuł chański posiada, ale sprawami chańskimi zajmować się mu nie pozwalają”. Dłuższe panowania Shergaziego (Shir-Gazi; 1714–28), Elbarsa II (Il’bars; 1728–40) i Gayiba (Kaip; 1746–56) wiązały się z walkami plemiennymi i powstaniami przeciwko władzy centralnej<ref name=":0" />.
W pierwszej połowie XVIII wieku wskazani inakowie zdobyli mocną pozycję w elicie władzy chanatu. Zapraszali oni do tronu Czyngisydę, najczęściej ze stepów kazachskich, i traktowali jak marionetkę, a gdy ten próbował umocnić swą władzę natychmiast go obalano. Przesłanką do wzmocnienia władzy dokonanego przez Muhammad-Amina stało się zdobycie przez turkmeńskie plemię Ýomudów stolicy chanatu w 1767 roku. w 1770 roku przywódca plemienia Kungrat Muhammad-Amin stał się faktycznym władcą Chiwy, choć tytuł chana przyjął dopiero jego wnuk Eltuzar (Il’tuzar; 1804–1806), ustanawiając nową dynastię Inakydów bądź Kungratów. Muhammad Rahim (1806–1825) i Allakuli (Allah-Kuli; 1824–1842) oraz Muhammad Amin poza tym, że toczyli walki z Bucharą i Turkmenami, zwiększając terytorium państwa, łamali także tendencje separatystyczne poszczególnych obszarów i/lub plemion. Najwyższą pozycję w elicie władzy państwa chiwańskiego zajmował chan jako monarcha absolutny. Przynależała mu wówczas nieograniczona władza administracyjna, sądownicza i wojskowa. Najwyższym urzędnikiem państwowym był divanbegi, który doradzał władcy oraz kierował kancelarią. Faktycznymi wpływami dysponowali także: kushbegi, inak, atalyk, rais, biy i główny wezyr, przy czym administracja była wówczas zupełnie przemieszana z dworem. Powołana przez Muhammada-Rahima rada stanu, złożona z najwyższych dostojników, była tylko ciałem doradczym, pozbawionym faktycznych uprawnień. Ważne miejsce w elicie władzy zajmowali też głównodowodzący armią – topchibashi, szef organów policji – mirshabbashi oraz urzędnik odpowiedzialny za kwestie finansowe – mehter. Większość sił wojskowych była zwoływana na okres wojny, jednak cały czas funkcjonowały ochronne wojska chana, dowodzone przez esaul-bashiego<ref name=":0" />.▼
▲W pierwszej połowie XVIII wieku wskazani inakowie zdobyli mocną pozycję w elicie władzy chanatu. Zapraszali oni do tronu Czyngisydę, najczęściej ze stepów kazachskich, i traktowali jak marionetkę, a gdy ten próbował umocnić swą władzę natychmiast go obalano. Przesłanką do wzmocnienia władzy dokonanego przez Muhammad-Amina stało się zdobycie przez turkmeńskie plemię Ýomudów stolicy chanatu w 1767 roku. w 1770 roku przywódca plemienia Kungrat Muhammad-Amin stał się faktycznym władcą Chiwy, choć tytuł chana przyjął dopiero jego wnuk Eltuzar (Il’tuzar; 1804–1806), ustanawiając nową dynastię Inakydów bądź Kungratów. Muhammad Rahim (1806–1825) i Allakuli (Allah-Kuli; 1824–1842) oraz Muhammad Amin poza tym, że toczyli walki z Bucharą i Turkmenami, zwiększając terytorium państwa, łamali także tendencje separatystyczne poszczególnych obszarów i/lub plemion. Najwyższą pozycję w elicie władzy państwa chiwańskiego zajmował chan jako monarcha absolutny. Przynależała mu wówczas nieograniczona władza administracyjna, sądownicza i wojskowa. Najwyższym urzędnikiem państwowym był divanbegi, który doradzał władcy oraz kierował kancelarią. Faktycznymi wpływami dysponowali także: kushbegi, inak, atalyk, rais, biy i główny wezyr, przy czym administracja była wówczas zupełnie przemieszana z dworem. Powołana przez Muhammada-Rahima rada stanu, złożona z najwyższych dostojników, była tylko ciałem doradczym, pozbawionym faktycznych uprawnień. Ważne miejsce w elicie władzy zajmowali też głównodowodzący armią – topchibashi, szef organów policji – mirshabbashi oraz urzędnik odpowiedzialny za kwestie finansowe – mehter. Większość sił wojskowych była zwoływana na okres wojny, jednak cały czas funkcjonowały ochronne wojska chana, dowodzone przez esaul-bashiego<ref name=":0" />. Powierzanie w XIX wieku ważnych stanowisk urzędniczych podporządkowanym i lojalnym przedstawicielom innych grup etnicznych, zakończyło znaczące wpływy arystokracji uzbeckiej - innej niż Kungratów - na funkcjonowanie państwa. Chan chiwański – wedle opisu Arminiusa Vambery’ego – dzień rozpoczynał od biesiady z uczonymi mułłami, a następnie znajdował czas na przyjmowanie urzędników i audiencję dla ludu<ref name=":1" />.
Wojna z Chanatem Chiwańskim z 1873 roku spowodowała zagarnięcie przez Romanowów północnych i zachodnich ziem chanatu i ogłoszenie protektoratu rosyjskiego nad tym państwem<ref name=":1" />. W tym okresie rada była organem kontrolnym caratu wobec chana – składała się ona wówczas z siedmiu osób, w tym z czterech przedstawicieli administracji rosyjskiej. W okresie protektoratu rosyjskiego, a więc długiego panowania chana Sayida Muhammada Rahima (1864–1910) oraz Asfandiyora (1910–1918) system władzy pozostał zorganizowany w podobny do wcześniejszego sposób, przy czym każda jego zmiana musiała być zaakceptowana przez rosyjskiego generał–gubernatora turkiestańskiego<ref name=":1" />.
W schyłkowym okresie funkcjonowania chanatu wódz turkmeńskiego plemienia Ýomudów Juneýd (uzb. Djunaid) najpierw zdobył pełnię władzy wojskowej (tytuł serdar-karima), a następnie zgładził chana Asfandiyara (1910–1918) i rządził za plecami jego małoletniego syna chana Seyida Abdulli (1918–1920)<ref name=":0" />. W 1918 roku wybuchło inspirowane przez [[bolszewicy|bolszewików]] powstanie antymonarchistów i plemion [[Turkmeni|turkmeńskich]] przeciwko chanowi Sayidowi Abdulli. 2 lutego 1920 roku chan abdykował. Do Chiwy wkroczyła [[Armia Czerwona]], a dwa miesiące później utworzono [[Chorezmijska Ludowa Republika Radziecka|Chorezmijską LRR]].
== Chanowie Chiwy ==
| |||