Teorya Jestestw Organicznych
Teorya Jestestw Organicznych – dwutomowe dzieło Jędrzeja Śniadeckiego, wydane (tom I) w 1804 roku i (tom II) w 1811 roku, przedstawiające odważną i nowoczesną, jak na ówczesne czasy, tezę o jedności materii świata żywego i materii nieożywionej.
 Strona tytułowa oryginalnego wydania I tomu | |
| Autor | |
|---|---|
| Tematyka | |
| Typ utworu |
książka naukowa |
| Data powstania |
1804 |
| Wydanie oryginalne | |
| Miejsce wydania |
Warszawa |
| Język | |
| Data wydania |
1804 |
| Wydawca |
Drukarnia N° 646 przy Nowolipiu |
Znaczenie edytuj
Śniadecki był pierwszym naukowcem na świecie, który w Teoryi pokazał, że proces przemiany materii w organizmach żywych oraz jej wymiana między organizmem i otoczeniem (środowiskiem) są dwiema podstawowymi cechami odróżniającymi organizmy żywe od materii nieożywionej. Hermann von Helmholtz nazwał Teoryę: „...die erste physiologische Grundlage eines wissenschaftlichen Systems der Medizin”, czyli pierwszą naukową teorią fizjologiczną medycyny. Dzieło to przez wiele dziesięcioleci było podstawowym podręcznikiem na wielu uniwersytetach europejskich (szczególnie niemieckich i rosyjskich).
Śniadecki również jako pierwszy w tej książce wskazał (na przykładzie wody) na istnienie w przyrodzie cyrkulacji substancji chemicznych, czyli na istnienie tzw. cyklu BGCH (biologiczno-geologiczno-chemicznego)[1].
Pierwsze wydanie edytuj
Na okładce I wydania tomu I jest napis: „Jędrzeia Sniadeckiego, medycyny doktora, Teorya Jestestw Organicznych” oraz cytat z Jana Kochanowskiego: „Służmy poczciwey sławie, a iako kto może/Niech ku pożytku dobra spólnego pomoże.”
Tom I edytuj
Tom I, liczący 264 strony, miał tytuł „Teoryi Jestestw Organicznych część Pierwsza. Zawierająca nayogólnieyszy wykład organizacyi życia.” i zawierał 12-stronicową przedmowę, a spis treści („Porządek Materyi”) zawierał następujące rozdziały:
- Wstęp.
- I: Ustanowienie ogólnych początków i zasad, na których Teorya Jestestw Organicznych ma się opierać.
- II: Uwaga pokarmów, napoiu, i każdey w ogólności materyi, w którey życie i organizacya ma miejsce.
- III: Bliższe zastanowienie się nad życiem. Oznaczenie sposobu, iakim władze zewnętrzne odżywiaią się. Siły spoczynkowe.
- IV: Powinowactwa. Ich sposób okazywania się w istotach organicznych ożywionych i martwych. Potrzeba, sposób działania i wpływ ciepła na iestestwa organiczne.
- V: Zagrzebanie materyi odżywney we wnętrznościach ziemi. Jey na powierzchnię powrót.
- VI: Szczególnieysze zastanowienie się nad życiem roślin. Oznaczenie działaiących w nich sił życia.
- VII: Podobne zastanowienie się nad życiem zwierzęcém.
- VIII: Odradzanie się iestestw organicznych. Rodzaie i gatunki tylko przez ciągłe formowanie individuów trwać mogą.
- IX: Bieg życia iestestw organicznych. Ich wzrost, doyrzenie, schyłek i upadek.
- X: Rozbiór władz zewnętrznych na gospodarstwo zwierzęce działać mogących. Ustanowienie ich stosunku i równowagi.
- XI: Funkcye iestestw organicznych. Czynność poiedynczych ich narzędzi.
- XII: Krótki obraz i rozbiór wyłozoney w tém pismie nauki.
- XIII: Uwagi nad Teoryą Browna.
Tom II edytuj
Tom II został wydany w Wilnie w 1811 roku. Był znacznie grubszy (liczył 454 strony) i miał podtytuł opisujący autora jako: „Kolleskiego konsyliarza, doktora medycyny, profesora chemii w Jmperatorskim Wilenskim Uniwersytecie, wielu towarzystw uczonych członka.”. Wydawcą był „Józef Zawadzki, typograf Imperatorskiego Uniwersytetu Wilenskiego”. Na kolejnej stronie znajdowała się adnotacja o dopuszczeniu do druku przez cenzora Andrzeya Matusewicza. Tytuł tomu II to: „Teoryi Jestestw Organicznych Część Druga. Zastanawiaiąca się nad życiém człowieka zdrowego.” Poza 3-stronicową przedmową zawierał kolejne rozdziały:
|
|
Kolejne wydania edytuj
II wydanie edytuj
Drugie wydanie dzieła ukazało się w Wilnie w 1838 roku, wkrótce po śmierci Śniadeckiego (w tym samym roku). Gruby drugi tom został rozdzielony na 2: nowy II tom zawierał rozdziały XIV–XXVIII, a III – rozdziały od XXIX do XLI. 3 tomy, liczące łącznie 683 strony, były wydane przez Drukarnię Dyecezjalną u XX. Misjonarzy na Górze Zbawiciela nakładem Rubena Rafałowicza, księgarza Wileńskiego. Na stronie tytułowej zamiast cytatu z Jana Kochanowskiego było uaktualnienie sylwetki autora: „radzcę stanu, akademika i professora w Cesarskiéj Medyko-Chirurgicznéj Akademii Wileńskiéj, kawalera orderów Świętéj Anny drugiéj klassy z Cesarską Koroną i Świętego Włodzimiérza trzeciego stopnia, członka wielu towarzystw uczonych”.
Tom III, liczący 226 stron, opisywał fizjologię człowieka i zawierał:
- „Wiadomość o życiu i pismach Jędrzeja Sniadeckiego” – liczący 14 stron biogram autora
- „Lista prenumeratorów” – liczący 4 strony spis kilkuset osób, które przedpłaciły za to wydanie. Dwaj księgarze warszawscy: Jan Glüksberg i Merzbach zamówili po 50 egzemplarzy
- rozdziały XXIX–XLI.
III wydanie edytuj
Michał Baliński wydał w 1840 roku w Warszawie nakładem Emmanuela Glücksberga 6-tomowe „Dzieła Jędrzeja Śniadeckiego”, zawierające również Teoryę.
IV wydanie edytuj
IV wydanie, tym razem w jednym tomie (druk mniejszą czcionką), pojawiło się w Wilnie w 1861 roku, nakładem tej samej drukarni, która wydała II edycję.
V, jubileuszowe wydanie edytuj
W 1905 roku, w 100-lecie pierwszego wydania, w Poznaniu nakładem „Nowin Lekarskich” wydano kolejną edycję dzieła, w jednym woluminie.
W XX wieku wielokrotnie wydawano reprint dzieła.
Tłumaczenia edytuj
Teorya była tłumaczona na kilka języków. Była m.in. dwukrotnie tłumaczona na język niemiecki (w latach 1810 i 1821) i francuski (w 1823 roku)[1].
Przypisy edytuj
- ↑ a b Maria Wacławek, Witold Wacławek. Jędrzej Śniadecki i jego wkład w rozwój chemii – Prezentacja przedstawiona w czasie otwarcia 51. Zjazdu Polskiego Towarzystwa Chemicznego. „Chemia • Dydaktyka • Ekologia • Metrologia”. 1–2, 2008-09-08. [dostęp 2013-01-13].
Linki zewnętrzne edytuj
- Pierwsze wydanie tomu II dostępne jest w zbiorach cyfrowych Dolnośląskiej Biblioteki Cyfrowej
- Drugie wydanie całości dostępne jest w zbiorach cyfrowych Zachodniopomorskiej Biblioteki Cyfrowej
- Wydanie z 2018
Bibliografia edytuj
- Jędrzej Śniadecki: Teorya jestestw organicznych. T. 1. Warszawa: Drukarnia N° 646 przy Nowolipiu, 1804.
- Jędrzej Śniadecki: Teorya jestestw organicznych. T. 2. Wilno: Józef Zawadzki, typograf Imperatorskiego Uniwersytetu Wilenskiego, 1811.