Żółwinek bezzębny
Żółwinek bezzębny[1] (Psacasta exanthematica) – gatunek pluskwiaka z podrzędu różnoskrzydłych i rodziny żółwinkowatych. Zamieszkuje południową część Europy, Afrykę Północną oraz zachodnią i środkową część Azji. Bytuje na terenach otwartych, ciepłych i nasłonecznionych. Żeruje na ogórecznikowatych.
| Psacasta exanthematica | |||||
| (Scopoli, 1763) | |||||
 Imago | |||||
| Systematyka | |||||
| Domena | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Królestwo | |||||
| Typ | |||||
| Gromada | |||||
| Rząd | |||||
| Podrząd | |||||
| Nadrodzina | |||||
| Rodzina | |||||
| Podrodzina | |||||
| Rodzaj | |||||
| Podrodzaj |
Psacasta s.str. | ||||
| Gatunek |
żółwinek bezzębny | ||||
| |||||
Taksonomia edytuj
Gatunek ten opisany został po raz pierwszy w 1763 roku przez Giovanniego Antonia Scopoliego pod nazwą Cimex exanthematicus. Jako miejsce typowe wskazano okolice Triestu we Włoszech[2]. W 1781 roku Johan Christian Fabricius opisał go niezależnie pod nazwą Cimex pedemontanus[3] i pod taką nazwą Odo Reuter wyznaczył go w 1888 roku gatunkiem typowym rodzaju Psacasta[4], wprowadzonego w 1839 roku przez Ernsta Friedricha Germara[5].
Żółwinek bezzębny klasyfikowany jest w podrodzaju nominatywnym rodzaju Psacasta wraz z pokrewnymi P. cypria i P. granulata. Systematyka tego podrodzaju zrewidowana w 2005 roku przez Attilia Carapezzę i Izjasława Kerżnera. Trzy podgatunki żółwinka bezzębnego uznane zostały za ważne[6]:
- Psacasta exanthematica cerinthe (Fabricius, 1787)
- Psacasta exanthematica conspersa Germar, 1839
- Psacasta exanthematica exanthematica (Scopoli, 1763)
Morfologia edytuj
Pluskwiak o szeroko-owalnym w zarysie, grzbietowo mocno wypukłym ciele[7][8][6]. W przypadku podgatunku nominatywnego samce osiągają od 9,8 do 10,9 mm, a samice od 10 do 11,9 mm, aczkolwiek znane są lokalne populacje z osobnikami mierzącymi od 8,4 do 8,6 mm. W przypadku P. e. cerinthe samce osiągają od 8 do 10,5 mm, a samice od 9,6 do 11,2 mm, zaś w przypadku P. e. conspersa samce osiągają od 7,9 do 9,7 mm, a samice od 8,2 do 10,2 mm (czasem więcej). Maksymalne wymiary u poszczególnych płci są mniejsze od minimalnych wymiarów pokrewnego P. cypria[6]. Podstawowe ubarwienie ciała bywa od żółtobrązowego przez rudobrązowe i brunatne po czarne, niekiedy z lekkim połyskiem fioletowym. Typowo na tym tle występuje obfite nakrapianie barwy białej do żółtawej, przy czym plamki umieszczone są na niewielkich wyniosłościach oskórka[7][8][6]. U podgatunku nominatywnego tło jest zwykle brązowe, a plamki rozmieszczone są gęsto i równomiernie, słabiej widocznymi będąc tylko u jaśniejszych osobników. U podgatunku P. e. cerinthe tło jest czarne, natomiast plamkowanie różni się u poszczególnych populacji i może być liczne, zredukowane lub całkiem nieobecne. U podgatunku P. e. conspersa barwa tła jest żółto- lub jasnobrązowa, a żółtawe plamkowanie jest słabiej widoczne niż u podgatunku nominatywnego i skoncentrowane głównie na bokach, jednak wyjątkiem są niektóre populacje z Kaukazu Północnego nie odbiegające ubarwieniem od podgatunku nominatywnego[6]. Powierzchnia ciała jest gęsto punktowana[7][8].
Głowa ma czułki o członie trzecim bardzo krótkim[7], osiągającym od ¼ do ⅓ długości członu drugiego[6]. Podobnie jak u innych przedstawicieli podrodzaju na bukuli brak jest zęba. Tarczka jest duża i szeroka[8]. W widoku od góry listewki brzeżne odwłoka są słabo widoczne lub zupełnie nakryte tarczką. U samca na spodzie odwłoka występują matowe androkonia[8][7]. Genitalia samca cechują się błoną łączną edeagusa o płatach bocznych zaopatrzonym w dwa lub trzy nieregularne szeregi ząbków[6].
Biologia i ekologia edytuj
Owad ten zasiedla stanowiska otwarte, ciepłe i mocno nasłonecznione[7][9], w tym łąki, murawy, polany, tereny ruderalne, ogrody i przydroża[1]. Zarówno larwy, jak i postacie dorosłe są fitofagami ssącymi soki z przedstawicieli rodziny ogórecznikowatych[7][1], w tym z farbowników, rumianic i żmijowców[1][9]. Ubarwienie owadów upodabnia je do liści w nasadowych częściach rośliny[9].
Pluskwiak ten wydaje na świat jedno pokolenie w roku[9]. Osobniki aktywne spotyka się od kwietnia do października[1]. Postacie dorosłe nowego pokolenia pojawiają się od sierpnia i stanowią stadium zimujące[9].
Rozprzestrzenienie edytuj
Gatunek palearktyczny[7].
Podgatunek nominatywny znany jest w Europie z Portugalii, Hiszpanii, Francji, Niemiec, Szwajcarii, Austrii, Włoch, Czech, Słowacji, Węgier, Krymu, Mołdawii, Rumunii, Bułgarii, Słowenii, Chorwacji, Bośni i Hercegowiny, Czarnogóry, Serbii, Albanii, Macedonii Północnej, Grecji oraz europejskiej części Turcji. Z Afryki Północnej podawany jest z Madery[10][11] i Egiptu. W Azji stwierdzono jego występowanie w anatolijskiej części Turcji, Gruzji, Armenii, Azerbejdżanie, Syrii, Jordanii, Izraelu, Iraku i Iranie[11].
Podgatunek P. e. cerinthe znany jest z Portugalii, Hiszpanii, Korsyki, kontynentalnych Włoch[12][13], Malty, Maroka, Algierii i Tunezji[12]. Podgatunek P. e. conspersa podawany jest z Węgier, Mołdawii, Ukrainy, europejskiej części Rosji[14][15], zachodniej Syberii, anatolijskiej części Turcji, Gruzji, Armenii, Azerbejdżanu, Kazachstanu, Turkmenistanu, Uzbekistanu, Tadżykistanu, Kirgistanu, Iranu i Afganistanu[14].
Do fauny Polski żółwinek bezzębny zaliczany był błędnie jeszcze na listach z 2004 roku. Doniesienie o odnalezieniu go na Śląsku z pracy z 1806 roku uznawane jest obecnie za niewiarygodne. W 1939 roku odłowiony został w Dereniówce – nazwę tę błędnie przyporządkowano do części obecnej Lubatowej w Beskidzie Niskim, podczas gdy chodziło o jar na ukraińskim Podolu[16].
W Niemczech owad ten ograniczony jest w swym zasięgu do południowej Bawarii i Niziny Gónoreńskiej[9]. Na „Czerwonej liście gatunków zagrożonych Republiki Czeskiej” umieszczony jest jako gatunek zagrożony wymarciem (EN)[17].
Przypisy edytuj
- ↑ a b c d e Psacasta exanthematica – Żółwinek bezzębny. [w:] Insektarium.net [on-line]. [dostęp 2022-05-25].
- ↑ J.A. Scopoli: Entomologia Carniolica exhibens Insecta Carnioliae indigena et distributa in ordines, genera, species, varietates. Methodo Linneana. Vindobonae: Trattner, 1763, s. 121.
- ↑ J.C. Fabricius: Species insectorum exhibentes eorum differentias specificas, synonyma auctorum, loca natalia, metamorphosin adiectis observationibus, descriptionibus 2. Hamburgi et Kilonii: Bohn, 1781, s. 1-494.
- ↑ O.M. Reuter: Revisio synonymica Heteropterorum Palaearcticorum quae descripserunt auctores vetustiores (Linnaeus 1758 - Latreille 1806). Helsingfors: Finnische Literatur-Gesellschaft, 1888.
- ↑ E.F. Germar. Beiträge zu einer Monographie der Schildwanzen. „Zeitschrift für die Entomologie”. 1, s. 1-146, 1839.
- ↑ a b c d e f g A. Carapezza, I.M. Kerzhner. Species of the subgenus Psacasta s. str. (Heteroptera: Scutelleridae). „Zoosystematica Rossica”. 14 (1), s. 55-60, 2005.
- ↑ a b c d e f g h Jerzy A. Lis, Barbara Lis, Dariusz J. Ziaja: Heteroptera Poloniae 2: Pentatomoidea 1: Acanthosmatidae, Cydnidae, Plataspidae, Scutelleridae, Thyreocoridae. Bytom: Zakład Poligraficzno-Wydawniczy "Plik", 2012.
- ↑ a b c d e Jerzy Adrian Lis, Barbara Lis: Klucze do oznaczania owadów Polski. T. XVIII: Pluskwiaki różnoskrzydłe - Heteroptera. Cz. zeszyt 13: Puklicowate – Acanthosomatidae, żółwinkowate – Scutelleridae. Toruń: Oficyna Wydawnicza Turpress, Polskie Towarzystwo Entomologiczne, 1998.
- ↑ a b c d e f Ekkehard Wachmann, Albert Melber, Jürgen Deckert: Wanzen. Band 4: Pentatomomorpha II: Pentatomoidea: Cydnidae, Thyreocoridae, Plataspidae, Acanthosomatidae, Scutelleridae, Pentatomidae. (= Die Tierwelt Deutschlands und der angrenzenden Meeresteile nach ihren Merkmalen und nach ihrer Lebensweise. 81. Teil). Goecke & Evers, Keltern, 2008, s. 71. ISBN 978-3-937783-36-9.
- ↑ Psacasta (Psacasta) exanthematica subsp. exanthematica (Scopoli, 1763). [w:] Fauna Europaea [on-line]. [dostęp 2022-05-28].
- ↑ a b Berend Aukema (red.): Psacasta (Psacasta) exanthematica exanthematica (Scopoli, 1763). [w:] Catalogue of Palearctic Heteroptera [on-line]. Naturalis Biodiversity Center. [dostęp 2022-06-03].
- ↑ a b Berend Aukema (red.): Psacasta (Psacasta) exanthematica cerinthe (Fabricius, 1787). [w:] Catalogue of Palearctic Heteroptera [on-line]. Naturalis Biodiversity Center. [dostęp 2022-06-03].
- ↑ Psacasta (Psacasta) exanthematica subsp. cerinthe (Fabricius, 1787). [w:] Fauna Europaea [on-line]. [dostęp 2022-05-28].
- ↑ a b Berend Aukema (red.): Psacasta (Psacasta) exanthematica conspersa Germar, 1839. [w:] Catalogue of Palearctic Heteroptera [on-line]. Naturalis Biodiversity Center. [dostęp 2022-06-03].
- ↑ Psacasta (Psacasta) exanthematica subsp. conspersa Germar, 1839. [w:] Fauna Europaea [on-line]. [dostęp 2022-05-28].
- ↑ Tomasz Rutkowski, Grzegorz Gierlasiński, Jerzy A. Lis. Psacasta exanthematica (Scopoli, 1763) (Hemiptera: Heteroptera: Scutelleridae) w Polsce. „Heteroptera Poloniae - Acta Faunistica”. 12, s. 33-35, 2018. ISSN 2083-201X.
- ↑ Jan Farkač, David Král, Martin Škorupík: Červený seznam ohrožených druhů České republiky. Bezobratlí. List of threatened species in the Czech Republic. Invertebrates.. Praha: Agentura ochrany přírody a krajiny ČR, 2005. ISBN 80-86064-96-4.