Wikipedia

Batman (film 1989)

film z 1989 w reżyserii Tima Burtona

Batman – amerykański sensacyjny film akcji z 1989 roku na podstawie serii komiksów o superbohaterze o tym samym pseudonimie wydawnictwa DC Comics. Za reżyserię odpowiadał Tim Burton, a za scenariusz Sam Hamm(inne języki) oraz Warren Skaaren. Tytułową rolę zagrał Michael Keaton, a oprócz niego w głównych rolach wystąpili: Jack Nicholson, Kim Basinger, Robert Wuhl, Pat Hingle, Billy Dee Williams, Michael Gough i Jack Palance.

Batman
Ilustracja
Logo filmu
Gatunek

superbohaterski
sensacja
akcja

Rok produkcji

1989

Data premiery

19 czerwca 1989 (Los Angeles)
7 września 1990 (Polska)

Kraj produkcji

Stany Zjednoczone
Wielka Brytania

Język

angielski

Czas trwania

126 min[1]

Reżyseria

Tim Burton

Scenariusz

Warren Skaaren
Sam Hamm(inne języki)

Główne role

Michael Keaton
Jack Nicholson
Kim Basinger
Robert Wuhl
Pat Hingle

Muzyka

Danny Elfman

Zdjęcia

Roger Pratt

Scenografia

Anton Furst

Kostiumy

Bob Ringwood
Linda Henrikson

Montaż

Ray Lovejoy

Produkcja

Jon Peters
Peter Guber

Wytwórnia

Warner Bros.
PolyGram Pictures
The Guber-Peters Company

Dystrybucja

Warner Bros.

Budżet

48 mln USD

Przychody brutto

411,6 mln USD

Kontynuacja

Powrót Batmana (1992)

Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach
Strona internetowa
Eksponat National Wax Museum w Dublinie. Przedstawia Jacka Nicholsona w roli Jokera.

Akcja filmu rozgrywa się na początku walki tytułowego bohatera z przestępczością i przedstawia jego konflikt ze swoim arcywrogiem – Jokerem[2].

Światowa premiera Batmana miała miejsce 19 czerwca 1989 roku w Los Angeles. W Polsce zadebiutował 7 września 1990 roku. Film ten zarobił ponad 400 milionów dolarów przy budżecie 48 milionów i otrzymał pozytywne oceny od krytyków. Był piątym najbardziej dochodowym filmem w czasach swojego wydania. Produkcja otrzymała kilka nominacji do Złotego Globu oraz Nagrody Brytyjskiej Akademii Filmowej, a także zdobyła Nagrodę Akademii Filmowej za najlepszą scenografię.

Jest to pierwsza część serii filmowej Tima Burtona i Joela Schumachera. Powstały trzy sequele: Powrót Batmana (1992), w którym do głównej roli powrócił Keaton; Batman Forever (1995), w którym w roli Batmana wystąpił Val Kilmer; a także Batman i Robin (1997), w którym rolę tę zagrał George Clooney.

Streszczenie fabuły edytuj

 
Cosplay Batmana (2010)

Gotham City zbliża się do obchodów dwusetnej rocznicy istnienia. Burmistrz Borg każe prokuratorowi okręgowemu Harveyowi Dentowi i komisarzowi policji Jamesowi Gordonowi uczynić miasto bezpieczniejszym i uwięzić szefa mafii Carla Grissoma. W międzyczasie reporter Alexander Knox i fotoreporterka Vicki Vale śledzą działania zamaskowanego mściciela zwanego „Batmanem”, który bierze sobie za cel walkę z przestępcami w mieście. Knox i Vale przychodzą na organizowaną przez miliardera Bruce’a Wayne’a imprezę charytatywną. Podczas imprezy, Bruce zbliża się do Vale, ale musi on przerwać ich spotkanie, gdy jego lokaj Alfred informuje o wyjściu Gordona z imprezy[3][4][5].

Grissom wysyła socjopatycznego Jacka Napiera do Axis Chemicals, aby odzyskać obciążające dowody, a przy okazji zabić Napiera za romansowanie z jego kochanką, Alicią Hunt. Skorumpowany policjant Max Eckhardt organizuje atak, przeprowadzając nieautoryzowaną operację policyjną. Jednak przybyły Gordon przemuje dowództwo i nakazuje funkcjonariuszom schwytać Napiera żywego jako potencjalnego świadka. Zjawia się również Batman, a Napier zabija Eckhardta za zdradę. W wyniku starcia z Batmanem, Napier z rozciętą twarzą wpada do kadzi z chemikaliami. Zostaje uznany za martwego, jednak udaje mu się przeżyć z wieloma zniekształceniami, takimi jak biała skóra oraz szmaragdowo-zielone włosy i paznokcie. Poddaje się pokątnej operacji zszycia rozerwanych nerwów, ale w jej wyniku pozostaje mu przerażający uśmiech[3][4][5].

Nowy wygląd doprowadza Napiera do szaleństwa, w związku z czym zaczyna on określać siebie mianem „Jokera”. Następnie zabija Grissoma w jego posiadłości oraz masakruje jego współpracowników. Terroryzuje Gotham, łącząc produkty higieniczne ze Smylexem – śmiertelną substancją, która sprawia, że ofiary umierają ze śmiechu. Vicki tymczasem zaczyna związek miłosny z Bruce’em Wayne’em. Joker wkrótce zakochuje się w Vicki i zwabia ją do Muzeum Sztuki Flugelheima[6], gdzie jego poplecznicy niszczą dzieła sztuki, jednak Batman przybywa i ratuje ją. Zabiera ją swym nowoczesnym samochodem i po walce z poplecznikami Jokera jedzie z Vicki do jaskini, gdzie mieści się jego nowoczesne laboratorium kryminalistyczne. Batman ustalił, że Joker skaził setki podstawowych chemikaliów u ich źródła, które są śmiertelne dopiero po połączeniu danych produktów. Pozbawia Vicki nieprzytomności i zabiera z jej aparatu film, na którym było widać go bez maski[3][4][5].

Dzięki informacjom Batmana prasa podaje, jakich produktów trzeba unikać. Następnego dnia Bruce wkracza do mieszkania Vicky, aby wyjawić jej swój pewien sekret, ale spotyka na miejscu Jokera. Ten strzela do Wayne’a, jednak udaje mu się przeżyć. Później Knox odkrywa w archiwach prasowych, że Wayne był w dzieciństwie świadkiem morderstwa swoich rodziców. Władze miasta ogłaszają przełożenie parady, ponieważ nie można zagwarantować bezpieczeństwa publicznego. Jednocześnie Joker ogłasza własną paradę. W jaskini Batmana, Bruce wspomina śmierć rodziców podczas napadu rabunkowego i uświadamia sobie, że za morderstwo odpowiadał Jack Napier. W jaskini zjawia się przyprowadzona przez Alfreda Vicki zdająca sobie sprawę, że to Bruce jest potajemnie Batmanem[3][4][5].

Batman prowadzi do zniszczenia Axis Chemicals, gdzie był produkowany Smilex. Liczył na uśmiercenie Jokera, który jednak był tam nieobecny. Ten zwabia obywateli Gotham na paradę z obietnicą darmowych pieniędzy, aby otruć ich Smylexem. Batman za pomocą swego latającego pojazdu udaremnia jego plan, lecz wściekły Joker uszkadza pojazd i bierze Vicki jako zakładniczkę. Ranny Batman ściga ich aż do szczytu katedry, a podczas walki ujawnia, że wie, że Napier zabił jego rodziców, a tym samym pośrednio ukształtował Batmana. Joker uświadamia sobie, że Batman to Bruce. Ostatecznie po walce Joker spada z katedry i ginie, natomiast Batmanowi udaje się uratować Vicki[3][4][5].

Jakiś czas później Gordon ogłasza, że policja aresztowała wszystkich popleczników Jokera i odsłania urządzenie zwane „Bat-Sygnałem”. Dent czyta wiadomość od Batmana, który obiecuje, że będzie bronić Gotham i prosi ich, aby użyli „Bat-Sygnału”, gdy będą potrzebowali jego pomocy. Alfred zabiera Vicki do rezydencji Wayne’a, wyjaśniając, że Bruce się trochę spóźni. Ona odpowiada, że nie jest zaskoczona. Batman, stojąc na dachu, spogląda na włączony „Bat-Sygnał”[3][4][5].

Obsada edytuj

Ponadto w filmie wystąpili również: Jerry Hall jako Alicia Hunt, kochanka Grissoma i Napiera[16]; Tracey Walter jako zbir Bob[17], Lee Wallace jako Borg, burmistrz Gotham City[18]; William Hootkins jako Max Eckhardt, skorumpowany oficer policji Gotham City[19]; David Baxt jako Thomas Wayne, ojciec Bruce’a[8]; Sharon Holm jako Martha Wayne, matka Bruce’a[8]. Dodatkowo Garrick Hagon, Liza Ross oraz Adrian Meyers zagrali rodzinę turystów z początku filmu[8].

 
Michael Keaton
(Bruce Wayne / Batman)
 
Jack Nicholson
(Jack Napier / Joker)
 
Kim Basinger
(Vicki Vale)
 
Robert Wuhl
(Alexander Knox)
 
Pat Hingle
(James Gordon)
 
Billy Dee Williams
(Harvey Dent)
 
Michael Gough
(Alfred Pennyworth)
 
Jack Palance
(Carl Grissom)

Produkcja edytuj

Rozwój projektu edytuj

 
Tim Burton, reżyser filmu

3 października 1979 Benjamin Melniker i Michael E. Uslan wykupili od DC Comics prawa do filmu o Batmanie[20]. W listopadzie 1979 poinformowano, że Jon Peters i Peter Guber będą odpowiedzialni za produkcję filmu, a Melniker i Uslan będą producentami wykonawczymi[21][22]. Po sukcesie finansowym filmów Wielka przygoda Pee Wee Hermana (1985) oraz Sok z żuka (1988), studio Warner Bros. obsadziło Tima Burtona na stanowisku reżysera[23][24]. Do napisania scenariusza zatrudniono Sama Hamma[25]. Przeróbki scenariuszowe wykonał Warren Skaaren[26].

Casting edytuj

Producent Jon Peters zasugerował, aby rolę Batmana zagrał Michael Keaton, na co zgodził się Burton[27]. Pod uwagę brano także m.in. Mela Gibsona[28], Kevina Costnera[28], Charliego Sheena[29], Toma Sellecka[28], Billa Murraya[30], Harrisona Forda[31], czy Dennisa Quaida[28]. Wybór Keatona, który na tym etapie kariery był wyłącznie aktorem komediowym, spotkał się z negatywnym fanów komiksowego Batmana. Obawiano się, że studio będzie chciało stworzyć film podobny do serialu Batman z 1966 roku, znanego z kampowego i wesołego tonu, który od dawna były nieobecny w komiksach[32]. W proteście wysłano ok. 50 tys. listów do biur Warner Bros., a nawet dopuszczano się zniszczeń materiałów promocyjnych[33].

Do roli Jokera rozważani byli tacy aktorzy, jak Tim Curry[34], David Bowie[35], John Lithgow[36], Brad Dourif[37], Ray Liotta[38] oraz James Woods[39]. Pierwszym wyborem studia był Jack Nicholson, którego nazwisko pojawiało się już w roku 1980, jako kandydata do tej roli[40]. Ostatecznie potwierdzono, że będzie on odtwórcą tej roli[40].

W roli Vicki Vale początkowo obsadzona była Sean Young, ale uległa wypadkowi, więc zastąpiono ją Kim Basinger[41][42]. W roli lokaja Bruce’a Wayne’a, Alfreda, Burton postanowił obsadzić Michaela Gougha[43]. Rolę Alexandra Knoxa powierzono Robertowi Wuhlowi[11]. Burton wybrał Billy’ego Dee Williamsa jako Harveya Denta, znanego w komiksach jako Dwie Twarze, ponieważ on i Hamm planowali włączyć złoczyńcę do następnej części[44][45]. Lecz w roli tej został później obsadzony Tommy Lee Jones[46]. Nicholson przekonał twórców do obsadzenia swojego bliskiego przyjaciela Traceya Waltera w roli głównego poplecznika Jokera – Boba[47][48].

Zdjęcia i postprodukcja edytuj

Zdjęcia odbywały się od 10 października 1988 do 14 lutego 1989 w Pinewood Studios w Anglii[49]. Niektóre ujęcia zrealizowano w Knebworth House służącym jako rezydencja Wayne’ów, a także w Acton Lane Power Station i Little Barford Power Station[50]. Pierwotny budżet produkcji to 30 milionów dolarów, jednak został on zwiększony do 48 milionów dolarów[51]. Za zdjęcia odpowiadał Roger Pratt[8], scenografią zajął się Anton Furst[52], a kostiumy zaprojektowali Bob Ringwood oraz Linda Henrikson[8]. Montażem zajął się Ray Lovejoy[8], natomiast za efekty specjalne odpowiadali George Gibbs, Michael McAlister, Mark Sullivan oraz John Ellis[53].

Muzyka edytuj

Do skomponowania ścieżki dźwiękowej, Burton zatrudnił Danny’ego Elfmana, z którym współpracował przy filmach Wielka przygoda Pee Wee Hermana i Sok z żuka. Album Batman: Original Motion Picture Score został wydany w 1989 przez Warner Bros. Records[54]. Gdy w kopii roboczej Burton umieścił piosenki 1999 i Baby I’m a Star autorstwa Prince’a, on i Nicholson byli tak zadowoleni z efektu końcowego, że obaj poprosili artystę o napisanie i zaśpiewanie nowego materiału na potrzeby filmu[55].

Prince wraz z ówczesnym menadżerem Albertem Magnolim poleciał do Londynu na plan zdjęciowy. Prince oryginalnie miał stworzyć jedynie dwie piosenki, lecz zafascynowany wizją Burtona, Prince stworzył cały album[56]. W nawiązaniu do jego rywalizacji z Michaelem Jacksonem[57] Peter i Gruber pierwotnie chcieli, aby obaj artyści napisali piosenki. Prince miał stworzyć funkowe piosenki dla Jokera, a Jackson romantyczne ballady dla postaci pozytywnych. Elfman następnie miał połączyć styl piosenek Prince’a i Jacksona w całej ścieżce dźwiękowej do filmu[58]. Pierwotny projekt nie przyniósł skutku, ponieważ Jackson był zajęty trasą koncertową Bad World Tour i wiązał go kontrakt z Epic Records[59]. Burton był niechętny wizji producentów mówiąc, że jego filmy to nie „reklama jak Top Gun”[58]. Album, z utworami napisanymi i zaśpiewanymi przez Prince’a, został wydany 20 czerwca 1989[60][61].

1989Batman: Original Motion Picture Score[54]
Nr Tytuł utworu Długość
1.„The Batman Theme”2:38
2.„Roof Fight”1:20
3.„First Confrontation”4:43
4.„Kitchen, Surgery, Face-off”3:07
5.„Flowers”1:51
6.„Clown Attack”1:45
7.„Batman to the Rescue”3:56
8.„Roasted Dude”1:01
9.„Photos/Beautiful Dreamer”2:27
10.„Descent into Mystery”1:31
11.„The Bat Cave”2:35
12.„The Joker's Poem”0:56
13.„Childhood Remembered”2:43
14.„Love Theme”1:30
15.„Charge of the Batmobile”1:41
16.„Attack of the Batwing”4:44
17.„Up the Cathedral”5:04
18.„Waltz to the Death”3:55
19.„The Final Confrontation”3:47
20.„Finale”1:45
21.„Batman Theme (Reprise)”1:28
54:27
1989Batman (album)[61]
Nr Tytuł utworu Długość
1.„The Future”4:07
2.„Electric Chair”4:07
3.„The Arms of Orion”5:02
4.„Partyman”3:11
5.„Vicki Waiting”4:51
6.„Trust”4:23
7.„Lemon Crush”4:15
8.„Scandalous”6:14
9.„Batdance”6:13
42:23

Wydanie edytuj

Światowa premiera filmu Batman odbyła się 19 czerwca 1989 w Los Angeles[62]. Dla szerszej publiczności w Stanach Zjednoczonych zadebiutował 23 czerwca 1989[63], a w Polsce 7 września następnego roku[64][65][66].

Odbiór edytuj

Box office edytuj

Film w weekend otwarcia zarobił 42,7 miliona dolarów na podstawie wyświetleń w 2194 amerykańskich kinach, dzięki czemu pobił rekordy należące do Indiany Jones i ostatniej krucjaty oraz Pogromców duchów II[67]. Batman stał się filmem, który najszybciej w historii zarobił 100 milionów dolarów, osiągając ten wynik w 10 dni[68]. Produkcja zarobiła łącznie 411,35 mln dolarów, z czego prawie 251,2 mln dolarów w Ameryce Północnej[69]. Był to najlepiej zarabiający film na podstawie komiksów DC do czasu Mrocznego Rycerza z 2008 roku[70].

Krytyka w mediach edytuj

Film spotkał się z przeważnie pozytywnymi recenzjami krytyków. W serwisie Rotten Tomatoes 73% z 77 recenzji uznano za pozytywne, a średnia ocen wystawionych na ich podstawie wyniosła 6,7/10[71]. W agregatorze Metacritic średnia ważona ocen z 21 recenzji wyniosła 69 punktów na 100 punktów[72]. Natomiast według serwisu CinemaScore, zajmującego się mierzeniem atrakcyjności filmów w Stanach Zjednoczonych, publiczność przyznała mu ocenę „A” w skali od A+ do F[73].

James Berardinelli nazwał film rozrywkowym i chwalił scenografię[74]. Stwierdził jednak, że „najlepszą rzeczą, jaką można powiedzieć o Batmanie jest to, że doprowadził do Powrotu Batmana, który był znacznie większym wysiłkiem”[74]. Redakcja magazynu „Variety” pozytywnie oceniła film i zauważyła, że „Jack Nicholson skradł każdą scenę”[75]. Roger Ebert był pod dużym wrażeniem scenografii, ale stwierdził, że „Batman jest triumfem scenografii nad historią, stylu nad treścią, świetnie wyglądającym filmem nad fabułą, którą nie można się zbytnio przejąć”[5]. Nazwał też film „przygnębiającym doświadczeniem”[5].

Miłosz Kłobukowski w retrospektywnym artykule dla „Kwartalnika Filmowego” pisał, że Burton „doskonale rozumiał, że tylko nie przecinając pępowiny łączącej film z komiksem, uda mu się trafić do widza”[76]. Rzeczywistość Gotham City w wykonaniu Burtona była „na poły groteskowa, nierealistyczna, w sposób manifestacyjny odwoływała się do tradycji kina”[76]. Kłobukowski wyraźnie faworyzował Burtonowską wizję uniwersum Gotham, stawiając ją ponad „napuszoną” w swej tonacji trylogię Christophera Nolana[76]. Marcin Andrys z portalu Paradoks.net przyznał filmowi 8 na 10 punktów i uznał, że film Burtona „świadczy nie tylko o uniwersalności opowieści, ale też jej pionierskim charakterze”[77]. Chwalił także reżyserię oraz muzykę Danny’ego Elfmana[77], przede wszystkim zaś akcentował rolę Nicholsona: „swoją kreacją udanie podkreślił demoniczność Jokera, ale również stygmatyzował go na niespełnionego bandziora, cyngla do wynajęcia, który w końcu otrzymał swoją szansę”[77]. Jan L. Hassan z portalu Gexe.pl, przyznając filmowi podobną ocenę, napisał: „Pierwszy Batman Tima Burtona to solidna porcja świetnej zabawy, nawet jeśli film próbę czasu znosi coraz gorzej”[78]. Hassan skrytykował wątek romansowy Wayne’a i Vicky Vale, poświęcenie zbyt mało czasu postaci ekranowego komisarza Gordona oraz Alfreda, ale chwalił muzykę, scenografię i grę aktorską[78].

Analizy i interpretacje edytuj

W Batmanie, tak jak w całej twórczości Tima Burtona, dostrzegano wpływy niemieckiego ekspresjonizmu[79]. Przykładowo, Gotham City w filmie Burtona zostało zainscenizowane na podobieństwo miasta przyszłości z filmu Metropolis (1927) Fritza Langa, podczas gdy przerysowany grymas Jokera w interpretacji Jacka Nicholsona przypomina postać Gwynplaine’a z filmu Paula Leni Człowiek, który się śmieje (1928)[80]. W Batmanie Burtona odczytywano też próbę przepisania na nowo losów Mrocznego Rycerza, powstałą z inspiracji komiksami Franka Millera z lat 80. XX wieku, w których postać Batmana uległa psychologizacji[81]. Nie oznaczało to, że reżyser nie pokusił się o wykorzystanie czarnego humoru, lecz przebieg akcji u Burtona pozbawiony jest cech kampowych lub parodystycznych (typowych dla poprzednich filmowych i serialowych adaptacji komiksów o Batmanie)[81].

Nagrody i nominacje edytuj

Nagroda Kategoria Nominowani Wynik Źródło
Nagroda Akademii Filmowej Najlepsza scenografia Anton Furst, Peter Young Wygrana [82]
Złoty Glob Najlepszy aktor w komedii lub musicalu Jack Nicholson Nominacja [83]
Nagroda Brytyjskiej Akademii Filmowej Najlepszy aktor drugoplanowy Jack Nicholson [53]
Najlepsza scenografia Anton Furst, Peter Young
Najlepsze kostiumy Bob Ringwood
Najlepsze efekty specjalne George Gibbs, Michael McAlister, Mark Sullivan, John Ellis
Najlepszy dźwięk Bill Rowe, Don Sharpe, Tony Dawe
Najlepsza charakteryzacja Paul Engelen, Nick Dudman
People’s Choice Award Ulubiony film Batman Wygrana [84]
Ulubiony dramat Batman
Nagroda Grammy Najlepszy album z oryginalną ścieżką dźwiękową tła muzycznego napisanego dla filmu kinowego lub na potrzeby telewizji Danny Elfman Nominacja [85][86][87][88]
Najlepsza kompozycja instrumentalna napisana dla filmu kinowego, telewizyjnego lub innej formy wizualnej Danny Elfman Wygrana
Najlepsza piosenka napisana specjalnie dla filmu kinowego lub na potrzeby telewizji „Partyman” Nominacja
Nagroda Hugo Najlepsza prezentacja dramatyczna Sam Hamm, Tim Burton, Warren Skaaren [89]

Kontynuacje edytuj

Batman zapoczątkował serię filmów o tymże bohaterze i doczekał się trzech sequeli: Powrót Batmana (1992), Batman Forever (1995) i Batman & Robin (1997), z których dwa ostatnie zostały wyreżyserowane przez Joela Schumachera zamiast Burtona, a Keatona jako Batmana zastąpili odpowiednio Val Kilmer i George Clooney[90][91][92].

Przypisy edytuj

  1. ↑ Wojciech Gruszczyk, The Batman będzie zaskakująco długi? Film może być największą historią z Obrońcą Gotham [online], ppe.pl, 19 stycznia 2022 [dostęp 2022-08-05].
  2. ↑ Batman. [dostęp 2022-08-05].
  3. ↑ a b c d e f Batman (1989) [online], Viva.pl [dostęp 2022-08-06] (pol.).
  4. ↑ a b c d e f Batman (1989) [online], filmsite.org [dostęp 2022-08-06].
  5. ↑ a b c d e f g h Roger Ebert, Batman movie review & film summary (1989) | Roger Ebert [online] [dostęp 2022-08-06] (ang.).
  6. ↑ Wendy Birt, The Unconscious Art Critic Dances with the World's First Fully Functioning Homicidal Artist in Tim Burton's Batman [online], Western University [dostęp 2023-01-31].
  7. ↑ Why Tim Burton Had To Cast Michael Keaton As Batman (Despite The Backlash) [online], ScreenRant, 7 maja 2022 [dostęp 2022-08-05] (ang.).
  8. ↑ a b c d e f g h Reinhart 2013 ↓, s. 99.
  9. ↑ Ryan Parker, Jack Nicholson Wanted His Joker to Scare Kids – Because He Knew They’d Like the Feeling [online], The Hollywood Reporter, 22 kwietnia 2022 [dostęp 2022-08-05] (ang.).
  10. ↑ How Kim Basinger Helped Save Batman 1989 [online], ScreenRant, 29 listopada 2021 [dostęp 2022-08-05] (ang.).
  11. ↑ a b Robert Wuhl on why Knox wasn’t in Batman Returns [online], SCARE Magazine, 24 marca 2021 [dostęp 2022-08-05] (ang.).
  12. ↑ C.M. Edwards, Batman: Every Live-Action Jim Gordon, Ranked [online], Game Rant, 7 marca 2022 [dostęp 2022-08-05] (ang.).
  13. ↑ Batman 89 Gives Billy Dee Williams Harvey Dent a New BurtonVerse Mission [online], Pagelagi, 24 lipca 2022 [dostęp 2022-08-05] (ang.).
  14. ↑ Bryan Alexander, Michael Gough Tribute: ‘Batman’ Michael Keaton Pays His Respects to ‘My Alfred’ [online], The Hollywood Reporter, 18 marca 2011 [dostęp 2022-08-05] (ang.).
  15. ↑ Zachary Ingle, David M. Sutera, The 100 Greatest Superhero Films and TV Shows, Rowman & Littlefield, 15 lutego 2022, s. 53, ISBN 978-1-5381-1451-3 [dostęp 2022-08-05] (ang.).
  16. ↑ Matthew Creith, The Joker Melted Her Face, Now Rupert Murdoch Is Divorcing Her [online], GIANT FREAKIN ROBOT, 23 czerwca 2022 [dostęp 2022-08-05] (ang.).
  17. ↑ Jason Wiese, What The 1989 Batman Cast Is Doing Now, Including Michael Keaton [online], CINEMABLEND, 29 czerwca 2021 [dostęp 2022-08-05] (ang.).
  18. ↑ Mike Barnes, Lee Wallace, Actor in ‘The Taking of Pelham One Two Three’ and ‘Batman,’ Dies at 90 [online], The Hollywood Reporter, 25 grudnia 2020 [dostęp 2022-08-05] (ang.).
  19. ↑ Jack Pooley, Batman 1989 Movie Cast – Where Are They Now? [online], WhatCulture.com, 11 sierpnia 2021 [dostęp 2022-08-05] (ang.).
  20. ↑ .::BATMAN ON FILM -- A preview of Jett’s interview with Michael Uslan::. [online], 27 września 2013 [dostęp 2022-08-05] [zarchiwizowane z adresu 2013-09-27].
  21. ↑ The ‘Batman’ that never was: When Bill Murray and Eddie Murphy almost played the Dynamic Duo [online], yahoo.com [dostęp 2022-08-05] (ang.).
  22. ↑ Richard Corliss, Show Business: The Caped Crusader Flies Again, „Time”, 19 czerwca 1989, ISSN 0040-781X [dostęp 2022-08-05] (ang.).
  23. ↑ 10 Things You Didn’t Know About ‘Pee-wee’s Big Adventure’ [online], Decider, 8 sierpnia 2015 [dostęp 2022-08-05] (ang.).
  24. ↑ Reinhart 2013 ↓, s. 104.
  25. ↑ Reinhart 2013 ↓, s. 124.
  26. ↑ Warren Skaaren; Reworked 'Batman,' ‘Top Gun’ Scripts [online], Los Angeles Times, 3 stycznia 1991 [dostęp 2022-08-05] (ang.).
  27. ↑ Daniel Rennie, The Controversy Behind Michael Keaton’s Casting As Batman–And Why Tim Burton Chose Him [online], Bold Entrance, 28 kwietnia 2020 [dostęp 2022-08-05] (ang.).
  28. ↑ a b c d Batman 1989: The Long Journey and Enduring Legacy of a Superhero Classic [online], Den of Geek, 21 września 2019 [dostęp 2022-08-05] (ang.).
  29. ↑ Simon Gallagher, 10 Actors Almost Cast As Batman (Who Would Have Sucked Way More Than Affleck) [online], WhatCulture.com, 1 września 2013 [dostęp 2022-08-05] (ang.).
  30. ↑ The story of how Bill Murray was almost cast as Batman [online], faroutmagazine.co.uk, 8 sierpnia 2021 [dostęp 2022-08-05] (ang.).
  31. ↑ Harrison Ford Almost Played This Legendary Superhero – FandomWire [online], fandomwire.com, 20 czerwca 2021 [dostęp 2022-08-05] (ang.).
  32. ↑ Hilary de Vries: Batman Battles for Big Money. New York Times, 1989-02-05. [dostęp 2023-01-31]. (ang.).
  33. ↑ Christina Nunn: When Michael Keaton Was Announced as Batman, Fans Ripped Up Promos and Wrote 50,000 Letters to Warner Bros. Criticizing the Choice. Showbiz CheatSheet, 2021-12-02. [dostęp 2023-01-31]. (ang.).
  34. ↑ Tim Burton Almost Cast Tim Curry as the Joker in Batman (1989) [online], iHorror, 28 kwietnia 2017 [dostęp 2022-08-05] (ang.).
  35. ↑ The Crazy 1980s Batman Movie That Never Happened (But We Secretly Wish Did) [online], thevintagenews, 23 sierpnia 2021 [dostęp 2022-08-05] (ang.).
  36. ↑ Nick Romano, John Lithgow Regrets Not Playing the Joker for Tim Burton’s ‘Batman’ [online], EW.com [dostęp 2022-08-05] (ang.).
  37. ↑ Batman’s Joker was originally Brad Dourif, not Jack Nicholson, says Dourif [online], the Guardian, 15 października 2013 [dostęp 2022-08-05] (ang.).
  38. ↑ Ray Liotta Says Tim Burton Wanted To Meet With Him For 'B | The Playlist [online], 3 września 2014 [dostęp 2022-08-05] [zarchiwizowane z adresu 2014-09-03].
  39. ↑ James Woods [online], Zimbio [dostęp 2022-08-05] (ang.).
  40. ↑ a b Reinhart 2013 ↓, s. 105.
  41. ↑ Joseph Baxter, How a Batman 1989 Deleted Scene Cost Sean Young the Co-Starring Role [online], Den of Geek, 23 marca 2021 [dostęp 2022-08-06] (ang.).
  42. ↑ Reinhart 2013 ↓, s. 106.
  43. ↑ Kiel Phegley, R.I.P. Michael Gough AKA „Alfred” [online], CBR, 17 marca 2011 [dostęp 2022-08-06] (ang.).
  44. ↑ Peter Martin: Decades After Tim Burton's 'Batman,' Billy Dee Williams Will finally became Two-Face. Fandango, 2016-12-01. [dostęp 2023-01-31]. (ang.).
  45. ↑ Mike Cecchini: Batman ’89 Writer Reveals Original Two-Face Sequel Plan. Den of Geek, 2022-04-14. [dostęp 2023-01-31]. (ang.).
  46. ↑ Joshua Issak, Tim Burton’s Version of Two-Face Fixes Batman Forever’s Worst Mistake [online], ScreenRant, 17 kwietnia 2022 [dostęp 2022-08-06] (ang.).
  47. ↑ Marion Dougherty, Robert Roussel, My Casting Couch Was Too Short, Xlibris Corporation, 14 stycznia 2015, ISBN 978-1-5035-2952-6 [dostęp 2022-08-06] (ang.).
  48. ↑ Alex Leadbeater, 8 Little Known Ways Jack Nicholson Made Burton’s Joker Awesome [online], WhatCulture.com, 9 września 2014 [dostęp 2022-08-06] (ang.).
  49. ↑ WB tried to make Mel Gibson their Batman [online], Moviehole, 15 stycznia 2021 [dostęp 2022-08-06] (ang.).
  50. ↑ Reinhart 2013 ↓, s. 106–107.
  51. ↑ Mike Sprague, This Day in Horror History: Tim Burton’s BATMAN Opened in 1989 [online], Dread Central, 23 czerwca 2020 [dostęp 2022-08-06] (ang.).
  52. ↑ Anton Furst, 47, the Set Designer For ‘Batman’ and ‘Awakenings’, „The New York Times”, 27 listopada 1991, ISSN 0362-4331 [dostęp 2022-08-06] (ang.).
  53. ↑ a b Film in 1990 | BAFTA Awards [online], awards.bafta.org [dostęp 2022-08-22].
  54. ↑ a b Danny Elfman – Batman (Original Motion Picture Score). [dostęp 2022-08-06].
  55. ↑ Hahn 2003 ↓, s. 156.
  56. ↑ Hahn 2003 ↓, s. 156-157.
  57. ↑ Thomas Curtis-Horsfall: Michael Jackson and Prince's feud explained: Why the pop rivals hated each other. Smooth Radio, 2022-10-25. [dostęp 2023-01-31]. (ang.).
  58. ↑ a b Salisbury i Burton 2008 ↓.
  59. ↑ Kelly Konda: 4 Things I Didn’t Know About Prince’s Work on the 1989 Batman Soundtrack. We Minored in Film, 2016-04-22. [dostęp 2023-02-01]. (ang.).
  60. ↑ Todd Gilchrist, Prince’s ‘Batman’ at 30: How the Film Saved His Career From ‘Horrible’ Financial Straits [online], Variety, 24 czerwca 2019 [dostęp 2022-08-22] (ang.).
  61. ↑ a b Album: Batman - Prince Vault [online], princevault.com [dostęp 2022-08-22].
  62. ↑ This Is What The ‘Batman’ Premiere Looked Like 25 Years Ago [online], HuffPost, 23 czerwca 2014 [dostęp 2022-08-06] (ang.).
  63. ↑ Tim Burton’s “Batman” released [online], HISTORY [dostęp 2022-08-06] (ang.).
  64. ↑ Ernest Kubica: Zmiany w kraju, zmiany w kinach. Amerykańskie superprodukcje w natarciu- rok 1990 w polskich kinach. Box Office'owy Zawrót Głowy, 2018-09-01. [dostęp 2023-01-31]. (ang.).
  65. ↑ Przemysław Mazur: 30 lat Batmana według Tima Burtona. Paradoks.net, 2019-06-19. [dostęp 2023-02-01]. (pol.).
  66. ↑ Esensja: ‹Batman› – Tim Burton [online], Esensja.pl [dostęp 2023-02-01] (pol.).
  67. ↑ Facebook i inni, A Blockbuster Weekend: ‘Batman’ Propels Box Office Toward Record Summer, Los Angeles Times, 27 czerwca 1989 [dostęp 2022-08-06] (ang.).
  68. ↑ HOLY RECORD BOOKS! ‘BATMAN’ MAKES $100 MILLION IN 10 DAYS, Deseret News, 4 lipca 1989 [dostęp 2022-08-06] (ang.).
  69. ↑ Batman [online], Box Office Mojo [dostęp 2022-08-06].
  70. ↑ DC Comics Movies at the Box Office – Box Office Mojo [online], web.archive.org, 22 października 2019 [dostęp 2022-08-06] [zarchiwizowane z adresu 2019-10-22].
  71. ↑ Batman. [dostęp 2022-08-22].
  72. ↑ Batman. [dostęp 2022-08-22].
  73. ↑ Richard Fink, The Batman Earns Higher CinemaScore Than Batfleck’s DCEU Movies [online], ScreenRant, 5 marca 2022 [dostęp 2022-08-22] (ang.).
  74. ↑ a b Review: Batman (1989) [online], preview.reelviews.net [dostęp 2022-08-22].
  75. ↑ Batman, Variety, 31 grudnia 1988 [dostęp 2022-08-22] (ang.).
  76. ↑ a b c Miłosz Kłobukowski, O pewnej tendencji kina popularnego, „Kwartalnik Filmowy” (66), 2009, s. 200–201.
  77. ↑ a b c Marcin Andrys, „Batman” – recenzja [online], Paradoks, 21 września 2019 [dostęp 2022-08-22] (pol.).
  78. ↑ a b Jan L. Hassan, Recenzja :: Batman :: Filmy fantastyczne :: Game Exe [online], gexe.pl [dostęp 2022-08-22] (pol.).
  79. ↑ Peter C. Kunze, The Use of German Expressionism and American Exceptionalism, [w:] Johnson Cheu (red.), Tim Burton: Essays on the Films, McFarland, 23 grudnia 2015, s. 205, ISBN 978-1-4766-2391-7 [dostęp 2022-08-27] (ang.).
  80. ↑ Peter C. Kunze, The Use of German Expressionism and American Exceptionalism, [w:] Johnson Cheu (red.), Tim Burton: Essays on the Films, McFarland, 23 grudnia 2015, s. 206, ISBN 978-1-4766-2391-7 [dostęp 2022-08-27] (ang.).
  81. ↑ a b Yvonne Tasker, Tim Burton, [w:] Yvonne Tasker, Fifty contemporary film directors, London: Routledge, 2010, s. 72, ISBN 978-0-203-84434-2, OCLC 671751452 [dostęp 2022-08-27].
  82. ↑ C.M. Lucas, Which Batman Movies Have Been Nominated For Oscars? [online], TheThings, 22 stycznia 2022 [dostęp 2022-08-22] (ang.).
  83. ↑ Batman [online], goldenglobes.com [dostęp 2022-08-22].
  84. ↑ Batman (1989) – Tim Burton, Peter MacDonald | Awards | AllMovie. [dostęp 2022-08-22].
  85. ↑ Batman [online], DANNY ELFMAN [dostęp 2022-08-22] (ang.).
  86. ↑ Michael Dakota, Cleveland Orchestra to perform Tim Burton’s 1989 Batman at Severance Hall [online] [dostęp 2022-08-22] (ang.).
  87. ↑ Batman [online], fdb.pl [dostęp 2022-08-22] (pol.).
  88. ↑ 1989 GRAMMY WINNERS [online], Grammy [dostęp 2022-08-22].
  89. ↑ 1990 Hugo Awards [online], The Hugo Awards, 26 lipca 2007 [dostęp 2022-08-22] (ang.).
  90. ↑ Ben Rolph, Batman '89 Confirms The Worst Sequels Aren’t in Tim Burton’s Universe [online], ScreenRant, 20 sierpnia 2021 [dostęp 2022-08-22] (ang.).
  91. ↑ New documentary reveals why Val Kilmer only played Batman one time: ‘It’s very isolating’ [online], SYFY Official Site, 16 sierpnia 2021 [dostęp 2022-08-22] (ang.).
  92. ↑ Vincent Cotroneo, George Clooney as Batman: Reexamining the Good and the Bad [online], MovieWeb, 11 lipca 2022 [dostęp 2022-08-22] (ang.).

Bibliografia edytuj

Linki zewnętrzne edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Batman_(film_1989)&oldid=73032937”