Wikipedia

Wikiprojekt:Tłumaczenie artykułów/Definicja planety

< Wikiprojekt:Tłumaczenie artykułów
Tłumaczenia z języka angielskiego

Tłumaczone artykuły

Propozycje tłumaczeń

ca • cs • de • en • bg • es • fr • hu • it • ja • pt • ru • sr • sv • szl • uk

Zdjęcie planety Neptun (duży, w tle) i jego księżyc Tryton (księżyc) (mały, na pierwszym planie); zrobione przez sondę Voyager 2, gdy znalazła się w "zewnętrznym układzie słonecznym".

Od początków świata klasycznego określenie "wędrujące gwiazdy" jako wyjaśnienie definicji planety pełne było życzeniowego myślenia i niejednoznaczności. W ciągu swojego długiego istnienia znaczyło ono wiele różnych rzeczy, czasem jednocześnie [sprzecznych]. Przez tysiąclecia użycie tego terminu nie było ścisłe, a jego znaczenie było rozmyte i przekręcane, by włączać [w nie] lub wykluczać wachlarz różnych obiektów; od Słońca i księżyca, po satelity i asteroidy. Przyrost wiedzy na temat wszechświata spowodował obrośnięcie słowa "planeta" nowymi znaczeniami i odrzucenie starych, lecz nigdy nie osiągnęło ono jednej, precyzyjnej definicji.

Pod koniec XIX wieku, słowo "planeta" funkcjonowało, bez zdefiniowania, jako bardzo wygodne pojęcie robocze. Opisywało ono jedynie obiekty w Układzie Słonecznym, których liczba była wystarczająco mała, by jakiekolwiek różnice [ich atrybutów] sprowadzić do jednostkowej podstawy [przypisać podleganie pojęciu]. Po roku 1992 astronomom udało się odkrywać coraz więcej kolejnych obiektów poza orbitą Neptuna, położonych poza Układem Słonecznym (okrążających inne gwiazdy), a ich ilość liczona w setkach. Odkrycia te zwiększyły liczbę potencjalnych planet oraz poszerzyły zakres ich różnorodności i niezwykłości. Niektóre z nich były niemal wielkości gwiazd, podczas gdy inne wielkości mniejszej niż Księżyc. Owe odkrycia były wyzwaniem do daleko idących i wszechstronnych rozważań na temat tego czym planeta może być.

Kwestia dookreślenia definicji planety doszła do głosu w 2005 roku przy okazji odkrycia obiektu poza orbitą Neptuna karłowatej planety Eris, ciała większego od najmniejszej uznanej planety, Plutona. Zareagowała na to w 2006 roku Międzynarodowa Unia Astronomiczna (IAU - International Astronomical Union) złożona z astronomów, instytucji odpowiedzialnej za rozwiązanie tego problemu w nazewnictwie, publikując swoją decyzję w tej sprawie [1]. Definicja ta stosuje się tylko do Układu Słonecznego i stanowi, że planetą jest ciało posiadające orbitę wokół Słońca; ma rozmiary wystarczające, by wytworzyć siłę ciążenia, która umożliwia takiemu ciału przyjęcie kształtu kulistego; i oczyściło swoje sąsiedztwo z mniejszych obiektów. Zgodnie z tą definicją Pluton oraz inne obiekty transneptunowe, nie zaliczają się do planet. Decyzja IAU nie rozwiała kontrowersji i, podczas gdy wielu naukowców przyjęło tę definicję, niektórzy członkowie społeczności astronomów odrzucili ją kategorycznie.

Historia edytuj

  Zobacz też: Teoria geocentryczna, Heliocentryzm i Ciało niebieskie.

Planety w starożytności edytuj

 
Filozof Platon

Wiedza na temat planet sięga czasów prehistorycznych i występuje w większości cywilizacji, lecz słowo planeta występuje dopiero w Starożytnej Grecji. Grecy wierzyli, że Ziemia jako centrum wszechświata jest nieruchoma (model geocentryczny), a ciała niebieskie jako samo niebo są rozciągnięte wokół niej. Greccy astronomowie utworzyli pojęcie asteres planetai, czyli "wędrujących gwiazd",[2] [3] dla opisania świecących, podobnym gwiazdom obiektów, które zmieniały swoją pozycję na niebie w cyklu rocznym, dla odróżnienia ich od "gwiazd stałych" asteres aplanis, które pozostawały w bezruchu w stosunku do siebie nawzajem.

Pięć obiektów znanych Grekom i przez nich nazwanych "planetami", widocznych gołym okiem to: Merkury, Wenus, Mars, Jowisz i Saturn.

Greko-romańska kosmologia rozważała istnienie siedmiu planet wliczając w to Słońce i Księżyc (jak to ma miejsce we współczesnej astrologii [?]); jednakże, w tym punkcie występowały rozbieżności, jako że wielu antycznych astronomów oddzielało pięć "gwiazdopodobnych" planet od Słońca i Księżyca. Dziewiętnastowieczny niemiecki naturalista Alexander von Humboldt zaznaczył w swojej pracy Cosmos:

Pośród siedmiu ciał niebieskich, których ciągła zmienność pozycji i odległość je dzieląca (od najdawniejszych czasów odróżnianie były "niewędrujące kule" od "stałych gwiazd") zdawały się zachowywać w przybliżeniu swoje położenie i odległość; pięć z nich: Merkury, Wenus, Mars, Jowisz i Saturn - posiadały wygląd gwiazd - "cinque stellas errantes" [łac. pięć planet wędrujących]; podczas gdy Słońce i Księżyc, poprzez rozmiary swoich tarcz, ich znaczenie dla człowieka i miejsce zajmowane przez nie w mitach i wierzeniach, były klasyfikowane oddzielnie.[4]

 
Tak pojmowano planety przed akceptacją modelu heliocentrycznego.

W swoim Timajosie, napisanym około 360 r. p. n. e., Platon wymienił "Słońce i Księzyc i pięć innych gwiazd, które nazywamy planetami".[5]

Jego uczeń Arystoteles uczynił podobne rozróżnienie w swoim Na Niebiosach: "Ruchy słońca i księżyca są mniejsze niż ruchy innych planet".[6]

Poeta Aratos opisuje w swoich Fenomenach, które miały być rozprawą naukową pisaną przez filozofa Eudoksosa około roku 350 p. n. e.[7], że jest "pięć innych ciał, które mieszają się z gwiazdozbiorami i zataczają kręgi w każdej części dwunastu znaków Zodiaku.[8]

Ptolemeusz za to w swoim Almageście napisanym w drugim wieku naszej ery odnosi się do "Słońca, Księżyca i pięciu planet."[9]

Hygin wyraźnie wspomina o "pięciu gwiazdach, z których wiele nazywa się wędrującymi, i które Grecy nazywają Planetami."[10]

Marcus Manilius, łaciński pisarz, który żył za czasów Oktawiana Augusta stworzył poemat Astronomica, w którym rozważa główne twierdzenia współczesnej astrologii, mówi: "Teraz pierwsze poruszenie jest podzielone na pięć części, z których wiele jest gwiazdami zwanymi wędrowcami, które w przechodniej jasności błyszczą na niebie."[11]

Rzut oka na siedem planet można znaleźć w Śnie Scypiona Cycerona napisanym w okolicach roku 53 p. n. e., gdzie duch Scypiona Afrykańskiego głosi: "Siedem z tych kul to planety, każda kula jest planetą, a wszystkie poruszają się naprzeciw ruchom nieba."[12]

Pliniusz Starszy w, napisanej 77 roku n. e., Historii naturalnej odnosi się do "siedmiu gwiazd, które mają przynależny im ruch, nazywamy planetami, gdyż żadne inne gwiazdy nie wędrują tak bardzo jak one."[13]

Nonnos z Panopolis, poeta z V w. prawi w swoich Dionizjakach: "Mam wyrocznie historii na siedem tabel, a tabele noszą nazwy siedmiu planet."[10]

Planety w średniowieczu edytuj

 
John Gower

Średniowieczni i renesansowi pisarze [writers] przyjęli w ogólności pomysł siedmiu planet. Kanoniczne średniowieczne wprowadzenie do astronomii autorstwa Sacrobosco De sphaera mundi, zalicza w poczet planet Słońce i Księżyc[14], na wyższym poziomie zaawansowania Theorica planetarum przedstawia "teorię siedmiu planet" [15], podczas gdy instrukcje do...

Alfonsine Tables show how "to find by means of tables the mean motuses of the sun, moon, and the rest of the planets."[16] In his Confessio Amantis, 14th century poet John Gower, referring to the planets' connection with the craft of alchemy, writes, "Of the planetes ben begonne/The gold is tilted to the Sonne/The Mone of Selver hath his part...", indicating that the Sun and the Moon were planets.[17] Even Nicolaus Copernicus, who rejected the geocentric model, was ambivalent concerning whether the Sun and Moon were planets. In his De Revolutionibus, Copernicus clearly separates "the sun, moon, planets and stars";[18] however, in his Dedication of the work to Pope Paul III, Copernicus refers to, "the motion of the sun and the moon... and of the five other planets."[19]

Ziemia edytuj

 
Wizerunek Mikołaja Kopernika

Przyjęcie Kopernikańskiego modelu heliocentrycznego na miejsce geocentrycznego spowodowało włączenie Ziemi do kategorii planet, a Słońce i Księżyc zostały przedefiniowane. Efektem czego pojmowanie czym jest planeta zostało zrewolucjonizowane (tzw. przewrót kopernikański), co zaznaczył w swojej książce The Structure of Scientific Revolutions [20] historyk nauki Thomas Kuhn

Kopernik zaprzeczywszy tradycji mówiącej, że Słońce jest planetą ... zmienił znaczenie pojęcia 'planeta', co umożliwiło ciągłość dla użytecznego sformułowania 'ciała niebieskie' ... zmieniło to zupełnie dotychczasowy sposób patrzenia na nie ... Postrzeganie księżyca w przewrocie kopernikańskim ... mówi: "Kiedyś brałem Księżyc za (albo widziałem Księżyc jako) planetę, ale się myliłem."

Kopernik zdecydowanie określał Ziemię jako planetę w De Revolutionibus, gdy stwierdzał: "Podejmując się opisania ruchów ziemi, co uczyniłem dalej w tomie, poprzez długie i żmudne studia ostatecznie odkryłem to, iż ruchy innych planet są powiązane z ruchem orbitalnym ziemi..."[18][pełny cytat: [21]] Galileusz także, choć nie wprost, stwierdził, że Ziemia jest planetą w Dialogu o dwu najważniejszych układach świata: "Ziemia, nie mniej niż Księżyc czy jakakolwiek inna planeta, jest zaliczana do naturalnych ciał, które wykonują ruch obrotowy." [22]

"Nowoczesne" planety edytuj

 
William Herschel, odkrywca planety Uran

In 1781, the astronomer William Herschel was searching the sky for elusive stellar parallaxes, when he observed what he termed a comet in the constellation of Taurus. Unlike stars, which remained mere points of light even under high magnification, this object's size increased in proportion to the power used. That this strange object might have been a planet simply did not occur to Herschel; the five planets beyond Earth had been part of humanity's conception of the universe since antiquity. As the asteroids had yet to be discovered, comets were the only moving objects one expected to find in a telescope.[23] However, unlike a comet, this object's orbit was nearly circular and within the ecliptic plane. Before Herschel announced his discovery of his "comet", his colleague, British Astronomer Royal Nevil Maskelyne, wrote to him, saying, "I don't know what to call it. It is as likely to be a regular planet moving in an orbit nearly circular to the sun as a Comet moving in a very eccentric ellipsis. I have not yet seen any coma or tail to it."[24] The "comet" was also very far away, too far away for a mere comet to resolve itself. Eventually it was recognised as the seventh planet and named Uranus after the father of Saturn.

Gravitationally induced irregularities in Uranus's observed orbit led eventually to the discovery of Neptune in 1846, and presumed irregularities in Neptune's orbit subsequently led to the search which ultimately located Pluto in 1930. Initially believed to be roughly the mass of the Earth, observation gradually shrank Pluto's estimated mass until it was revealed to be a mere five hundredth as large; far too small to have influenced Neptune's orbit at all.[23] In 1989, Voyager 2 determined the irregularities to be due to an overestimation of Neptune's mass.[25]

Satelity edytuj

 
Galileo Galilei

Gdy Kopernik umieścił Ziemię pośród planet, a Księżyc na orbicie wokół Ziemi, wytyczył Księżyc pierwszym zidentyfikowanym naturalnym satelitą. Odkrycie przez Galileusza czterech satelitów Jowisza w 1610 roku podniosło wagę argumentów Kopernika, bo jeśli inne planety mogą mieć księżyce, to Ziemia też może je mieć. Jednakże pozostawała niepewność czy obiekty te są 'planetami'; Galileusz odnosił się do nich jako do "czterech planet krążących wokół gwiazdy Jowisz w nierównych interwałach i okresach z cudowną szybkością." [26]


Similarly, Christiaan Huygens, upon discovering Saturn's largest moon Titan in 1655, employed many terms to describe it, including "planeta", (planet) "stella" (star) "Luna" (moon), and the more modern "satellite".[27] Giovanni Cassini, in announcing his discovery of Saturn's moons Iapetus and Rhea in 1671 and 1672, described them as Nouvelles Planetes autour de Saturne ("New planets around Saturn").[28] However, when the "Journal de Scavans" reported Cassini's discovery of two new Saturnian moons in 1686, it referred to them strictly as "satellites".[29] When William Herschel announced his discovery of two objects in orbit around Uranus in 1787, he referred to them as "satellites" and "secondary planets".[30] All subsequent reports of natural satellite discoveries used the term "satellite" exclusively,[31] though the 1868 book, "Smith's Illustrated Astronomy" referred to satellites as "secondary planets".[32]

Planety mniejsze edytuj

 
Giuseppe Piazzi, odkrywca Ceresa

One of the unexpected results of William Herschel's discovery of Uranus was that it appeared to validate Bode's law, a mathematical function which generates the size of the semimajor axis of planetary orbits. Astronomers had considered the "law" a meaningless coincidence, but Uranus fell at very nearly the exact distance it predicted. Since Bode's law also predicted a body between Mars and Jupiter that at that point had not been observed, astronomers turned their attention to that region in the hope that it might be vindicated again. Finally, in 1801, astronomer Giuseppe Piazzi found a miniature new world, Ceres, lying at just the correct point in space. The object was hailed as a new planet.[33]

Then in 1802, Heinrich Olbers discovered Pallas, a second "planet" at roughly the same distance from the Sun as Ceres. That two planets could occupy the same orbit was an affront to centuries of thinking; even Shakespeare had ridiculed the idea ("Two stars keep not their motion in one sphere").[34] Even so, in 1804, another world, Juno, was discovered in a similar orbit.[33] In 1807, Olbers discovered a fourth object, Vesta, at a similar orbital distance.

Herschel suggested that these four worlds be given their own separate classification, asteroids (meaning "starlike" since they were too small for their disks to resolve and thus resembled stars), though most astronomers preferred to refer to them as planets.[33] This conception was entrenched by the fact that, due to the difficulty of distinguishing asteroids from yet-uncharted stars, those four remained the only asteroids known until 1845.[35][36] Science textbooks in 1828, after Herschel's death, still numbered the asteroids among the planets.[33] With the arrival of more refined star charts, the search for asteroids resumed, and a fifth and sixth were discovered by Karl Ludwig Hencke in 1845 and 1847.[36] By 1851 the number of asteroids had increased to 15, and a new method of classifying them, by affixing a number before their names in order of discovery, was adopted, inadvertently placing them in their own distinct category. Ceres became "(1) Ceres", Pallas became "(2) Pallas", and so on. By the 1860s, the number of known asteroids had increased to over a hundred, and observatories in Europe and the United States began referring to them collectively as "minor planets", or "small planets", though it took the first four asteroids longer to be grouped as such.[33] To this day, "minor planet" remains the official designation for all small bodies in orbit around the Sun, and each new discovery is numbered accordingly in the IAU's Minor Planet Catalogue.[37]

Pluton edytuj

  Osobny artykuł: Obiekt transneptunowy.
 
Clyde Tombaugh, odkrywca Plutona

The long road from planethood to reconsideration undergone by Ceres is mirrored in the story of Pluto, which was named a planet soon after its discovery by Clyde Tombaugh in 1930. Uranus and Neptune had been declared planets based on their circular orbits, large masses and proximity to the ecliptic plane. None of these applied to Pluto, a tiny and icy world in a region of gas giants with an orbit that carried it high above the ecliptic and even inside that of Neptune. In 1978, astronomers discovered Pluto's largest moon, Charon, which allowed them to determine its mass. Pluto was found to be much tinier than anyone had expected: only one sixth the mass of Earth's Moon. However, as far as anyone could yet tell, it was unique. Then, beginning in 1992, astronomers began to detect large numbers of icy bodies beyond the orbit of Neptune that were similar to Pluto in composition, size, and orbital characteristics. They concluded that they had discovered the long-hypothesised Kuiper belt (sometimes called the Edgeworth-Kuiper belt), a band of icy debris that is the source for "short-period" comets—those with orbital periods of up to 200 years.[38]

Pluto's orbit lay within this band and thus its planetary status was thrown into question. Many scientists concluded that tiny Pluto should be reclassified as a minor planet, just as Ceres had been a century earlier. Mike Brown of the California Institute of Technology suggested that a "planet" should be redefined as "any body in the Solar System that is more massive than the total mass of all of the other bodies in a similar orbit."[39] Those objects under that mass limit would become minor planets. In 1999, Brian Marsden of Harvard University's Minor Planet Center suggested that Pluto be given the minor planet number 10000 while still retaining its official position as a planet.[40][41] The prospect of Pluto's "demotion" created a public outcry, and in response the International Astronomical Union clarified that it was not at that time proposing to remove Pluto from the planet list.[42][43]

 
Michael E. Brown, odkrywca Eris

The discovery of several other trans-Neptunian objects approaching the size of Pluto, such as Quaoar and Sedna, continued to erode arguments that Pluto was exceptional from the rest of the trans-Neptunian population. On July 29, 2005, Mike Brown and his team announced the discovery of a trans-Neptunian object confirmed to be larger than Pluto,[44] named Eris.[45]

In the immediate aftermath of the object's discovery, there was much discussion as to whether it could be termed a "tenth planet". NASA even put out a press release describing it as such.[46] However, acceptance of Eris as the tenth planet implicitly demanded a definition of planet that set Pluto as an arbitrary minimum size. Many astronomers, claiming that the definition of planet was of little scientific importance, preferred to recognise Pluto's historical identity as a planet by "grandfathering" it into the planet list.[47]

Definicja IAU edytuj

 
Największe znane obiekty transneptunowe


The discovery of Eris forced the IAU to act on a definition. In October 2005, a group of 19 IAU members, which had already been working on a definition since the discovery of Sedna in 2003, narrowed their choices to a shortlist of three, using approval voting. The definitions were:

  • A planet is any object in orbit around the Sun with a diameter greater than 2000 km. (eleven votes in favour)
  • A planet is any object in orbit around the Sun whose shape is stable due to its own gravity. (eight votes in favour)
  • A planet is any object in orbit around the Sun that is dominant in its immediate neighbourhood. (six votes in favour)[48][49]

Since no overall consensus could be reached, the committee decided to put these three definitions to a wider vote at the IAU General Assembly meeting in Prague in August 2006,[50] and on August 24, the IAU put a final draft to a vote, which combined elements from two of the three proposals. It essentially created a medial classification between planet and rock (or, in the new parlance, small Solar System body), called dwarf planet and placed Pluto in it, along with Ceres and Eris.[51][52] The vote was passed, with 424 astronomers taking part in the ballot.[53][54][55]

Szablon:Cquote

The IAU also resolved that "planets and dwarf planets are two distinct classes of objects", meaning that dwarf planets, despite their name, would not be considered planets.[55]

On September 13, 2006, the IAU placed Eris, its moon Dysnomia, and Pluto into their Minor Planet Catalogue, giving them the official minor planet designations (134340) Pluto, (136199) Eris, and (136199) Eris I Dysnomia.[56] Other dwarf planet candidates, such as 2003 EL61, 2005 FY9, Sedna and Quaoar, were left in temporary limbo until a formal decision could be reached regarding their status.

On June 11, 2008, the IAU executive committee announced the establishment of a subclass of dwarf planets comprising the aforementioned "new category of trans-Neptunian objects" to which Pluto is a prototype. This new class of objects, termed plutoids, would include Pluto, Eris and any other future trans-Neptunian dwarf planets, but excluded Ceres. The IAU also determined that, for naming purposes, only those TNOs with an absolute magnitude brighter than H = +1 would be allowed into the category. To date, only two other TNOs, 2003 EL61 and 2005 FY9, meet the absolute magnitude requirement, while other potential dwarf planets, such as Sedna, Orcus and Quaoar, do not.[57] On July 11, 2008, the Working Group on Planetary Nomenclature included FY9 in the Plutoid class, naming it Makemake.[58] On September 17, 2008, 2003 EL61 joined the category with the name Haumea.[59]

Akceptacja definicji edytuj

 
Plot of the current positions of all known Kuiper belt objects, set against the outer planets

Among the most vocal proponents of the IAU's decided definition are Mike Brown, the discoverer of Eris, and Steven Soter, professor of astrophysics at the American Museum of Natural History.

In an article in the January 2007 issue of Scientific American, Soter cited the definition's incorporation of current theories of the formation and evolution of the Solar System; that as the earliest protoplanets emerged from the swirling dust of the protoplanetary disc, some bodies "won" the initial competition for limited material and, as they grew, their increased gravity meant that they accumulated more material, and thus grew larger, eventually outstripping the other bodies in the Solar System by a very wide margin. The asteroid belt, disturbed by the gravitational tug of nearby Jupiter, and the Kuiper belt, too widely spaced for its constituent objects to collect together before the end of the initial formation period, both failed to win the accretion competition.

When the numbers for the winning objects are compared to those of the losers, the contrast is quite striking; if we accept Soter's concept that each planet occupies an "orbital zone,"[a] then the least orbitally dominant planet, Mars, is larger than all other collected material in its orbital zone by a factor of 5100. Ceres, the largest asteroid, only accounts for one third of the material in its orbit; Pluto's ratio is even lower, at around 7 percent.[61] Mike Brown asserts that this massive difference in orbital dominance leaves "absolutely no room for doubt about which objects do and do not belong."[62]

Dalsze kontrowersje edytuj

Pomimo deklaracji IAU, pewna liczba krytyków pozostała nieprzekonana. Definicja postrzegana jest przez wielu jako arbitralna i myląca, a wielu zwolenników "Plutona jako planety", w szczególności Alan Stern, główny naukowiec misji New Horizons na Plutona, człowiek NASA, wystosował petycję podpisywaną przez astronomów, by zmienić definicję. Twierdzi on, że mniej niż 5 procent astronomów głosowało za takim, a nie innym kształtem dokumentu, a decyzja nie była reprezentatywna dla całej społeczności astronomów.[53] [63] Pomimo wykluczenia tych kontrowersji, pozostaje kilka niejasności w tej definicji.

Oczyszczanie sąsiedztwa edytuj

One of the main points at issue is the precise meaning of "cleared the neighbourhood around its orbit". Alan Stern objects that "it is impossible and contrived to put a dividing line between dwarf planets and planets,"[64] and that since neither Earth, Mars, Jupiter, nor Neptune have entirely cleared their regions of debris, none could properly be considered planets under the IAU definition.[b]

 
The asteroids of the inner Solar System; note the Trojan asteroids (green), trapped into Jupiter's orbit by its gravity

Mike Brown counters these claims by saying that, far from not having cleared their orbits, the major planets completely control the orbits of the other bodies within their orbital zone. Jupiter may coexist with a large number of small bodies in its orbit (the Trojan asteroids), but these bodies only exist in Jupiter's orbit because they are in the sway of the planet's huge gravity. Similarly, Pluto may cross the orbit of Neptune, but Neptune long ago locked Pluto and its attendant Kuiper belt objects, called plutinos, into a 3:2 resonance, i.e., they orbit the Sun twice for every three Neptune orbits. The orbits of these objects are entirely dictated by Neptune's gravity, and thus, Neptune is gravitationally dominant.[62]

Whatever definition of "clearing the neighbourhood" is ultimately accepted by the IAU, it is still an ambiguous concept. Mark Sykes, director of the Planetary Science Institute in Tucson, Arizona and organiser of the petition, explained the ambiguity to National Public Radio. Since the definition does not categorise a planet by composition or formation, but, effectively, by its location, a Mars-sized or larger object beyond the orbit of Pluto would be considered a dwarf planet, since it would not have time to clear its orbit and would therefore be surrounded by objects of similar mass, whereas an object smaller than Pluto orbiting in isolation would be considered a planet.[67]

Brown notes, however, that were the "clearing the neighbourhood" criterion to be abandoned, the number of planets in the Solar System could rise from eight to more than 50, with hundreds more potentially to be discovered.[68]

 
Proteus, a moon of Neptune, is irregular, despite being larger than many spherical objects.

Równowaga hydrostatyczna edytuj

  Osobny artykuł: równowaga hydrostatyczna.

The IAU's definition mandates that planets be large enough for their own gravity to form them into a state of hydrostatic equilibrium; this means that they will reach a shape that is, if not spherical, then spheroidal. Up to a certain mass, an object can be irregular in shape, but beyond that point gravity begins to pull an object towards its own centre of mass until the object collapses into a sphere. Relaxing the demand for strict sphericity was mandated by the fact that many large objects in the Solar System, such as the planets Jupiter and Saturn, the moons Mimas, Enceladus and Miranda, and the planeta karłowata Haumea,[69] have been distorted into oblate or prolate spheroids by rapid rotation or tidal forces.

However, there is no one point at which an object can be said to have reached hydrostatic equilibrium. As Soter noted in his article,"How are we to quantify the degree of roundness that distinguishes a planet? Does gravity dominate such a body if its shape deviates from a spheroid by 10 percent or by 1 percent? Nature provides no unoccupied gap between round and nonround shapes, so any boundary would be an arbitrary choice."[61] Furthermore, the point at which an object's mass compresses it into a sphere varies depending on the chemical makeup of the object. Objects made of ices,[c] such as Enceladus and Miranda, assume that state more easily than those made of rock, such as Vesta and Pallas.[68] Heat energy, from gravitational collapse, impacts, tidal forces, or radioactive decay also factors into whether an object will be spherical or not; Saturn's icy moon Mimas is spheroidal, but Neptune's larger moon Proteus, which is similarly composed but colder because of its greater distance from the Sun, is irregular.

Planety podwójne i księżyce edytuj

  Osobny artykuł: Planeta podwójna.
 
Teleskopowy obraz Plutona i Charona.

Definicja wyklucza satelity z kategorii planet karłowatych nie definiując jednak pojęcia "satelita" .[55]

In the original draft proposal, an exception was made for Pluto and its largest satellite, Charon, which possess a barycenter outside the volume of either body. The initial proposal classified Pluto/Charon as a double planet, with the two objects orbiting the Sun in tandem. However, the final draft made clear that, even though they are similar in relative size, only Pluto would currently be classified as a dwarf planet.[55]

Under the same definition, the Earth-Moon system is not formally recognised as a double planet, despite the Moon's large relative size, since the barycenter lies within the Earth. As the Moon is slowly receding from the Earth, the Earth-Moon system may eventually become a double planet system on the basis of this barycentric definition.

 
A diagram illustrating the Moon's co-orbit with the Earth

However, some have suggested that our Moon nonetheless deserves to be called a planet. In 1975, Isaac Asimov noted that the timing of the Moon's orbit is in tandem with the Earth's own orbit around the Sun — looking down on the ecliptic, the Moon never actually loops back on itself, and in essence it orbits the Sun in its own right.[72]

Also many moons, even those that do not orbit the Sun directly, often exhibit features in common with true planets. There are 19 moons in our Solar System that have achieved hydrostatic equilibrium and would be considered planets if only the physical parameters are considered. Both Jupiter's moon Ganymede and Saturn's moon Titan are larger than Mercury, and Titan even has a substantial atmosphere, thicker than the Earth's. Moons such as Io and Triton demonstrate obvious and ongoing geological activity, and Ganymede has a magnetic field. Just as stars in orbit around other stars are still referred to as stars, so some astronomers argue that objects in orbit around planets that share all their characteristics could also be called planets.[73][74][75] Indeed Mike Brown makes just such a claim in his dissection of the issue, saying:[62]

Trudno utrzymać argument, że 400 km bryła lodu powinna być wliczona do planet, ponieważ może mieć ciekawą geologię, podczas gdy 5000 km satelita posiadający potężną atmosferę, metanowe jeziora i spektakularne burze (Tytan) nie powinien zostać włączony do tej kategorii, jakkolwiek to nazwiecie.

Mimo tego, kontynuując swoją wypowiedź, mówi, że "Dla większości ludzi, rozważania tyczące się satelitów (włączając nasz Księżyc) "planet" pogwałcają ideę tego, czym planety są."[62]

Planety poza Układem Słonecznym i brązowe karły edytuj

  Osobne artykuły: Planeta pozasłoneczna i Brązowy karzeł.

Odkrycie do 1992 roku ponad 400 planet poza Układem Słonecznym, ciał planetopodobnych wokół innych gwiazd poszerzyło dyskusje na temat istoty czym jest planeta na niespodziewane tory. Wiele z tych planet miało porównywalne rozmiary osiągające masę małych gwiazd, natomiast gro nowo odkrytych brązowych karłów, przeciwnie, miało rozmiary wykluczające możliwość zaliczenia ich jako planety. [76]

 
The brown dwarf Gliese 229B in orbit around its star.

Tradycyjnie cechą charakteryzującą gwiazdę była zdolność obiektu do syntezy atomów wodoru w jego jądrze.

However, stars such as brown dwarfs have always challenged that distinction. Too small to commence sustained hydrogen fusion, they have been granted star status on their ability to fuse deuterium. However, due to the relative rarity of that isotope, this process lasts only a tiny fraction of the star's lifetime, and hence most brown dwarfs would have ceased fusion long before their discovery.[77] Binary stars and other multiple-star formations are common, and many brown dwarfs orbit other stars. Therefore, since they do not produce energy through fusion, they could be described as planets. Indeed, astronomer Adam Burrows of the University of Arizona claims that "from the theoretical perspective, however different their modes of formation, extrasolar giant planets and brown dwarfs are essentially the same."[78] Burrows also claims that such stellar remnants as white dwarfs should not be considered stars,[79] a stance which would mean that an orbiting white dwarf, such as Sirius B could be considered a planet. However, the current convention among astronomers is that any object massive enough to have possessed the capability to sustain atomic fusion during its lifetime should be considered a star.[80]

The confusion does not end with brown dwarfs. Maria Rosa Zapatario-Osorio et al. have discovered many objects in young star clusters of masses below that required to sustain fusion of any sort (currently calculated to be roughly 13 Jupiter masses).[81] These have been described as "free floating planets" because current theories of Solar System formation suggest that planets may be ejected from their star systems altogether if their orbits become unstable.[82]

 
The solitary Cha 110913-773444 (middle), a candidate sub-brown dwarf, set to scale against the Sun (left) and the planet Jupiter (right).

However, it is also possible that these "free floating planets" could have formed in the same manner as stars.[83] The material difference between a low-mass star and a large gas giant is not clearcut; apart from size and relative temperature, there is little to separate a gas giant like Jupiter from its host star. Both have similar overall compositions: hydrogen and helium, with trace levels of heavier elements in their atmospheres. The generally accepted difference is one of formation; stars are said to have formed from the "top down"; out of the gases in a nebula as they underwent gravitational collapse, and thus would be composed almost entirely of hydrogen and helium, while planets are said to have formed from the "bottom up"; from the accretion of dust and gas in orbit around the young star, and thus should have cores of silicates or ices.[84] As yet it is uncertain whether gas giants possess such cores. If it is indeed possible that a gas giant could form as a star does, then it raises the question of whether such an object, even one as familiar as Jupiter or Saturn, should be considered an orbiting low-mass star rather than a planet.

In 2003, the IAU officially released a statement[85] to define what constitutes an extrasolar planet and what constitutes an orbiting star. To date, it remains the only official decision reached by the IAU on this issue. The 2006 committee did not attempt to challenge it, or to incorporate it into their definition, claiming that the issue of defining a planet was already difficult to resolve without also considering extrasolar planets.[86] Szablon:Cquote

 
CHXR 73 b, a star which lies at the border between planet and brown dwarf

Like defining a planet by having cleared its neighbourhood, this definition creates ambiguity by making location, rather than formation or composition, the determining characteristic for planethood. A free-floating object with a mass below 13 Jupiter masses is a "sub-brown dwarf," whereas such an object in orbit round a fusing star is a planet, even if, in all other respects, the two objects may be identical.

This ambiguity was highlighted in December 2005, when the Spitzer Space Telescope observed Cha 110913-773444 (above), the least massive brown dwarf yet found, only eight times Jupiter's mass with what appears to be the beginnings of its own planetary system. Were this object found in orbit round another star, it would have been termed a planet.[87]

It was highlighted again in September 2006, when the Hubble Space Telescope imaged CHXR 73 b (left), an object orbiting a young companion star at a distance of roughly 200 AU. At 12 Jovian masses, CHXR 73 b is just under the threshold for deuterium fusion, and thus technically a planet; however, its vast distance from its parent star suggests it could not have formed inside the small star's protoplanetary disc, and therefore must have formed, as stars do, from gravitational collapse.[88]

Kryteria wyznaczania "plutoidów" edytuj

  Osobny artykuł: Plutoid.

Obecne kryterium wyznaczone przez IAU dla klasyfikacji obiektów jako "plutoidów" wymaga, by jego absolutna wielkość wynosiła więcej niż H= +1. W efekcie oznacza to, że każdy nowy plutoid klasyfikowany będzie nie przez wielkość, ale przez jego jasność. Jak zapisał w swoim blogu Mike Brown, jasność nie jest absolutnym czynnikiem powodującym osiągnięcie przez obiekt równowagi hydrostatycznej:

Jeśli weźmiemy Plutona i pokryjemy go pyłem, już nie będzie Plutoidem. Albo weźmy coś dużo mniejszego i pokryjmy to śniegiem zamiast skałami, a może to stać się Plutoidem. Albo, mój ulubiony przykład, jeśli weźmiemy Eris, która obecnie jest sama w sobie najjaśniejszym obiektem, przysuniemy ją bliżej Słońca (jak to się stanie za 290 lat), stopimy trochę lodu na powierzchni i odsłonimy pewne jej ciemniejsze obszary; może ona stać się na tyle ciemna, by nie być już Plutoidem. Teraz to widzicie; teraz nie.[89]

Znaczenie edytuj

Z punktu widzenia lingwistyki istnieje dychotomia między definicją IAU "planety" i "karłowatej planety". Pojęcie "karłowata planeta" zawiera dwa sprzeczne słowa, rzeczownik (planeta) i przymiotnik (karłowata), co może sugerować, że karłowata planeta jest rodzajem planety, podczas gdy IAU wyraźnie zaznacza, że "karłowata planeta" to nie jest planeta. Poprzez taką formułę, nazwy 'karłowata planeta' i 'mniejsza planeta' najlepiej rozpatrywać jako epitety. Benjamin Zimmer z bloga Language Log podsumowuje zamieszanie tak: "Faktem jest, że IAU chce, byśmy myśleli o karłowatych planetach jako o oddzielonych od rzeczywistości kawałkach planet, leksykalny przedmiot 'karłowata planeta' [umieszczają] pośród takich dziwactw [językowych] jak 'walijski królik' [Welsh rabbit = welsh rarebit] (właściwie nie królik) i 'ostrygi z Rocky Mountain' [potrawa z jąder bawoła] (właściwie nie ostrygi)." [90] Dava Sobel, historyk i popularyzatorka nauki, uczestnicząca we wczesnej fazie ustaleń IAU w październiku 2006 roku, wyraziła następujące zdanie w wywiadzie dla National Public Radio: "Karłowata planeta, to nie planeta, a w astronomii istnieją karłowate gwiazdy, które są gwiazdami i karłowate galaktyki, które są galaktykami i w końcu istnieje pojęcie, którego nikt nie pokocha - karłowata planeta." [91] Mike Brown powiedział w wywiadzie ze Smithsonian:"Większość ludzi w obozie postępowym właściwie nie chciało [przyjąć] słowa 'karłowata planeta', ale zostało ono przeforsowane przez obóz zwolenników Plutona [jako planety], więc pozostaliśmy z tym niedorzecznym bagażem karłowatych planet, które nie są planetami." [66] Odwrotnie, astronom Robert Cumming z obserwatorium w Sztokholmie zauważył, że "Nazwa 'planeta mniejsza' była mniej więcej synonimem 'asteroidy' przez bardzo długi czas. Jest dla mnie zatem szaleństwem utyskiwanie nad dwuznacznością lub ryzykiem nieporozumienia w przypadku wprowadzenia określenia 'planeta karłowata'." [90]

Zobacz też edytuj

Szablon:Wiktionary

Uwagi edytuj

  1. ↑ Defined as the region occupied by two bodies whose orbits cross a common distance from the Sun, if their orbital periods differ less than an order of magnitude. In other words, if two bodies occupy the same distance from the Sun at one point in their orbits, and those orbits are of similar size, rather than, as a comet's would be, extending for several times the other's distance, then they are in the same orbital zone.[60]
  2. ↑ In 2002, in collaboration with dynamicist Harold Levison, Stern wrote, "we define an überplanet as a planetary body in orbit around a star that is dynamically important enough to have cleared its neighboring planetesimals ... And we define an unterplanet as one that has not been able to do so," and then a few paragraphs later, "our Solar System clearly contains 8 überplanets and a far larger number of unterplanets, the largest of which are Pluto and Ceres."[65] While this may appear to contradict Stern's objections, Stern noted in an interview with Smithsonian Air and Space that, unlike the IAU's definition, his definition still allows unterplanets to be planets: "I do think from a dynamical standpoint, there are planets that really matter in the architecture of the solar system, and those that don’t. They’re both planets. Just as you can have wet and dry planets, or life-bearing and non-life-bearing planets, you can have dynamically important planets and dynamically unimportant planets."[66]
  3. ↑ The density of an object is a rough guide to its composition: the lower the density, the higher the fraction of ices, and the lower the fraction of rock. The n denser objects, Vesta and Juno, are composed almost entirely of rock with very little ice, and have a density close to the Moon's, while the less dense, such as Proteus and Enceladus, are composed mainly of ice.[70][71]

Przypisy edytuj

  1. ↑ IAU 2006 General Assembly: Result of the IAU Resolution votes. [dostęp 2010-05-23]. (ang.).
  2. ↑ Merriam-Webster OnLine: Definition of planet. [dostęp 2007-07-23]. (ang.).
  3. ↑ Wordsources.info: Words For Our Modern Age: Especially words derived from Latin and Greek sources. [dostęp 2007-07-23]. (ang.).
  4. ↑ Alexander von Humboldt: Cosmos: A Sketch of a Physical Description of the Universe. 1849, s. 297. [dostęp 2007-07-23].
  5. ↑ Timaeus by Plato. [w:] The Internet Classics [on-line]. [dostęp 2007-02-22].
  6. ↑ On the Heavens by Aristotle, Translated by J. L. Stocks, volume II. [w:] University of Adelaide Library [on-line]. 2004. [dostęp 2007-02-24].
  7. ↑ Phaenomena Book I — ARATUS of SOLI. [dostęp 2007-06-16].
  8. ↑ A. W. & G. R. Mair (translators): ARATUS, PHAENOMENA. [w:] theoi.com [on-line]. [dostęp 2007-06-16].
  9. ↑ R. Gatesby Taliaterro (trans.): The Almagest by Ptolemy. University of Chicago Press, 1952, s. 270.
  10. ↑ a b theoi.com: Astra Planeta. [dostęp 2007-02-25].
  11. ↑ GP Goold (trans.): Marcus Manilius: Astronomica. Harvard University Press, 1977, s. 141.
  12. ↑ Richard Hooker (translator): Roman Philospohy: Cicero: The Dream of Scipio. 1996. [dostęp 2007-06-16].
  13. ↑ IH Rackham: Natural History vol 1. William Heinemann Ltd., 1938, s. 177, viii.
  14. ↑ Sacrobosco, "On the Sphere", in Edward Grant, ed. A Source Book in Medieval Science, (Cambridge: Harvard University Press, 1974), s. 450. "every planet except the sun has an epicycle."
  15. ↑ Anonymous, "The Theory of the Planets," in Edward Grant, ed. A Source Book in Medieval Science, (Cambridge: Harvard University Press, 1974), s. 452.
  16. ↑ John of Saxony, "Extracts from the Alfonsine Tables and Rules for their use", in Edward Grant, ed. A Source Book in Medieval Science, (Cambridge: Harvard University Press, 1974), p. 466.
  17. ↑ P. Heather. The Seven Planets. „Folklore”, s. 338–361, 1943. 
  18. ↑ a b Edward Rosen (trans.): The text of Nicholas Copernicus' De Revolutionibus (On the Revolutions), 1543 C.E.. [w:] Calendars Through the Ages [on-line]. [dostęp 2007-02-28].
  19. ↑ Nicholas Copernicus: Dedication of the Revolutions of the Heavenly Bodies to Pope Paul III. [w:] The Harvard Classics. 1909–14 [on-line]. [dostęp 2007-02-23].
  20. ↑ Thomas S. Kuhn, (1962) The Structure of Scientific Revolutions, 1st. ed., (Chicago: University of Chicago Press), pp. 115, 128-9.
  21. ↑ Having thus assumed the motions which I ascribe to the earth later on in the volume, by long and intense study I finally found that if the motions of the other planets are correlated with the orbiting of the earth, and are computed for the revolution of each planet, not only do their phenomena follow therefrom but also the order and size of all the planets and spheres, and heaven itself is so linked together that in no portion of it can anything be shifted without disrupting the remaining parts and the universe as a whole.
  22. ↑ Dialogue Concerning the Two Chief World Systems. [w:] Calendars Through the Ages [on-line]. [dostęp 2008-06-14].
  23. ↑ a b Croswell, Ken: Planet Quest: The Epic Discovery of Alien Solar Systems. Oxford University Press pp. 48, 66 (ISBN 0-19-288083-7), 1999.
  24. ↑ Patrick Moore: William Herschel: Astronomer and Musician of 19 New King Street, Bath. PME Erwood, 1981, s. 8.
  25. ↑ Ken Croswell: Hopes Fade in hunt for Planet X. 1993. [dostęp 2007-11-04].
  26. ↑ Galileo Galilei: Siderius Nuncius. University of Chicago Press, 1989, s. 26.
  27. ↑ Christiani Hugenii (Christiaan Huygens): Systema Saturnium: Sive de Causis Miradorum Saturni Phaenomenon, et comite ejus Planeta Novo. Adriani Vlacq, 1659, s. 1–50.
  28. ↑ Giovanni Cassini: Decouverte de deux Nouvelles Planetes autour de Saturne. Sabastien Mabre-Craniusy, 1673, s. 6–14.
  29. ↑ Cassini. An Extract of the Journal Des Scavans. of April 22 st. N. 1686. Giving an Account of Two New Satellites of Saturn, Discovered Lately by Mr. Cassini at the Royal Observatory at Paris. „Philosophical Transactions”. 16, s. 79–85, 1686. DOI: 10.1098/rstl.1686.0013. [dostęp 2007-02-24]. 
  30. ↑ William Herschel: An Account of the Discovery of Two Satellites Around the Georgian Planet. Read at the Royal Society. J. Nichols, 1787, s. 1–4.
  31. ↑ See primary citations in Timeline of discovery of Solar System planets and their moons
  32. ↑ Asa Smith: Smith's Illustrated Astronomy. Nichols & Hall, 1868.
  33. ↑ a b c d e Hilton, James L.: When did asteroids become minor planets?. [w:] U.S. Naval Observatory [on-line]. [dostęp 2006-05-25].
  34. ↑ William Shakespeare: King Henry the Fourth Part One in The Globe Illustrated Shakespeare: The Complete Works Annotated. Granercy Books, 1979, s. 559.
  35. ↑ The Planet Hygea. [w:] spaceweather.com [on-line]. 1849. [dostęp 2008-06-24].
  36. ↑ a b Keith Cooper. Call the Police! The story behind the discovery of the asteroids. „Astronomy Now”. 21 (6), s. 60–61, June 2007. 
  37. ↑ The MPC Orbit (MPCORB) Database. [dostęp 2007-10-15].
  38. ↑ Weissman, Paul R.: The Kuiper Belt. [w:] Annual Review of Astronomy and Astrophysics [on-line]. [dostęp 2006-10-04].
  39. ↑ Brown, Mike.: A World on the Edge. [w:] NASA Solar System Exploration [on-line]. [dostęp 2006-05-25].
  40. ↑ Is Pluto a giant comet?. Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics. [dostęp 2008-06-25].
  41. ↑ Kenneth Chang: Xena becomes Eris -- Pluto reduced to a number. [w:] New York Times [on-line]. 2006. [dostęp 2008-06-18].
  42. ↑ The Status of Pluto:A clarification. [w:] International Astronomical Union, Press release [on-line]. 1999. [dostęp 2006-05-25]. Copy kept at the Argonne National Laboratory.
  43. ↑ Witzgall, Bonnie B.: Saving Planet Pluto. [w:] Amateur Astronomer article [on-line]. 1999. [dostęp 2006-05-25].
  44. ↑ Brown, Mike: The discovery of 2003 UB313, the 10th planet.. [w:] California Institute of Technology [on-line]. 2006. [dostęp 2006-05-25].
  45. ↑ M. E. Brown, C. A. Trujillo, and D. L. Rabinowitz: DISCOVERY OF A PLANETARY-SIZED OBJECT IN THE SCATTERED KUIPER BELT. [w:] The American Astronomical Society. [on-line]. 2005. [dostęp 2006-08-15].
  46. ↑ NASA-Funded Scientists Discover Tenth Planet. [w:] Jet Propulsion Laboratory [on-line]. 2005. [dostęp 2007-02-22].
  47. ↑ Dr. Bonnie Buratti: Topic — First Mission to Pluto and the Kuiper Belt; "From Darkness to Light: The Exploration of the Planet Pluto". [w:] Jet Propulsion Laboratory [on-line]. 2005. [dostęp 2007-02-22].
  48. ↑ McKee, Maggie: Xena reignites a planet-sized debate. [w:] NewScientistSpace [on-line]. 2006. [dostęp 2006-05-25].
  49. ↑ Croswell, Ken: The Tenth Planet's First Anniversary. 2006. [dostęp 2006-05-25].
  50. ↑ Planet Definition. [w:] IAU [on-line]. 2006. [dostęp 2006-08-14].
  51. ↑ IAU General Assembly Newspaper. 2006-08-24. [dostęp 2007-03-03].
  52. ↑ The Final IAU Resolution on the Definition of "Planet" Ready for Voting. IAU (News Release — IAU0602), 2006-08-24. [dostęp 2007-03-02].
  53. ↑ a b Robert Roy Britt: Pluto demoted in highly controversial definition. [w:] Space.com [on-line]. 2006. [dostęp 2006-08-24]. (ang.).
  54. ↑ IAU 2006 General Assembly: Resolutions 5 and 6. IAU, 2006-08-24. [dostęp 2009-06-23].
  55. ↑ a b c d IAU 2006 General Assembly: Result of the IAU Resolution votes. 2006-08-24. [dostęp 2007-12-31]. (orig link)
  56. ↑ Central Bureau for Astronomical Telegrams, International Astronomical Union: Circular No. 8747. 2006. [dostęp 2007-02-23].
  57. ↑ Plutoid chosen as name for Solar System objects like Pluto. International Astronomical Union (News Release — IAU0804), 2008-06-11, Paris. [dostęp 2008-06-11].
  58. ↑ Dwarf Planets and their Systems. Working Group for Planetary System Nomenclature (WGPSN), 2008-07-11. [dostęp 2008-07-13].
  59. ↑ USGS Gazetteer of Planetary Nomenclature. [dostęp 2008-09-17].
  60. ↑ Steven Soter: What is a Planet?. 2006-08-16. [dostęp 2006-08-24]. submitted to The Astronomical Journal, 16 August 2006
  61. ↑ a b Steven Soter: What is a Planet?. [w:] Department of Astrophysics, American Museum of Natural History [on-line]. 2007. [dostęp 2007-02-21].
  62. ↑ a b c d Michael E. Brown: The Eight Planets. [w:] Caltech [on-line]. 2006. [dostęp 2007-02-21].
  63. ↑ Robert Roy Britt: Pluto: Down But Maybe Not Out. [w:] Space.com [on-line]. 2006. [dostęp 2006-08-24]. (ang.).
  64. ↑ Paul Rincon: Pluto vote 'hijacked' in revolt. [w:] BBC News [on-line]. 2006-08-25. [dostęp 2007-02-28].
  65. ↑ S. Alan Stern, and Levison, Harold F.. Regarding the criteria for planethood and proposed planetary classification schemes. „Highlights of Astronomy”. 12, s. 205–213, as presented at the XXIVth General Assembly of the IAU–2000 [Manchester, UK, 7–18 August 2000], 2002. 
  66. ↑ a b Pluto's Planethood: What Now?. [w:] Smithsonian Air and Space [on-line]. 2006. [dostęp 2007-08-21]. (ang.).
  67. ↑ Sykes Mark: Astronomers Prepare to Fight Pluto Demotion. 2006-09-08. [dostęp 2006-10-04].
  68. ↑ a b Mike Brown: The Dwarf Planets. [dostęp 2007-08-04].
  69. ↑ Brown, Michael E.: 2003EL61. [w:] California Institute of Technology [on-line]. [dostęp 2006-05-25].
  70. ↑ Righter, Kevin; Drake, Michael J.: A magma ocean on Vesta: Core formation and petrogenesis of eucrites and diogenites. [w:] METIC [on-line]. 1997. [dostęp 2006-05-25].
  71. ↑ Johanna Torppa, Mikko Kaasalainen, Tadeusz Michałowski, Tomasz Kwiatkowski, Agnieszka Kryszczyńska, Peter Denchev, and Richard Kowalski: Shapes and rotational properties of thirty asteroids from photometric data. [w:] Astronomical Observatory, Adam Mickiewicz University, [on-line]. 2003. [dostęp 2006-05-25].
  72. ↑ Asimov, Isaac (1975). Just Mooning Around, In: Of time and space, and other things. Avon.
  73. ↑ Marc W. Buie: Definition of a Planet. Southwest Research Institute, March 2005. [dostęp 2008-07-07].
  74. ↑ IAU Snobbery. NASA Watch (not a NASA Website), June 15, 2008. [dostęp 2008-07-05].
  75. ↑ Serge Brunier: Solar System Voyage. Cambridge University Press, 2000, s. 160–165.
  76. ↑ IAU General Assembly: Definition of Planet debate. [dostęp 2006-09-24].
  77. ↑ Gibor Basri. Observations of Brown Dwarfs. „Annual Review of Astronomy and Astrophysics”. 38, s. 485, 2000. DOI: 10.1146/annurev.astro.38.1.485. 
  78. ↑ Burrows, Adam, Hubbard, W.B., Lunine, J., Leibert, James: The Theory of Brown Dwarfs and Extrasolar Giant Planets. [w:] Department of Astronomy and Steward Observatory, and Lunar and Planetary Laboratory, The University of Arizona [on-line]. 2001. [dostęp 2006-06-09].
  79. ↑ Croswell p. 119
  80. ↑ Croswell, Ken: Planet Quest: The Epic Discovery of Alien Solar Systems. Oxford University Press p. 119 (ISBN 0-19-288083-7), 1999.
  81. ↑ Zapatero M. R. Osorio, V. J. S. Béjar, E. L. Martín, R. Rebolo, D. Barrado y Navascués, C. A. L. Bailer-Jones, R. Mundt: Discovery of Young, Isolated Planetary Mass Objects in the Sigma Orionis Star Cluster. [w:] Division of Geological and Planetary Sciences, California Institute of Technology [on-line]. 2000. [dostęp 2006-05-25].
  82. ↑ J.J. Lissauer. Timescales for Planetary Accretion and the Structure of the Protoplanetary disk. „Icarus”. 69, s. 249–265, 1987. DOI: 10.1016/0019-1035(87)90104-7. 
  83. ↑ Rogue planet find makes astronomers ponder theory. [w:] Reuters [on-line]. 2000-10-06. [dostęp 2006-05-25].
  84. ↑ G. Wuchterl: Giant planet formation. [w:] Institut für Astronomie der Universität Wien [on-line]. 2004. [dostęp 2006-10-04].
  85. ↑ Working Group on Extrasolar Planets (WGESP) of the International Astronomical Union. [w:] IAU [on-line]. 2001. [dostęp 2006-05-25].
  86. ↑ General Sessions & Public Talks. International Astronomical Union, 2006. [dostęp 2008-11-28].
  87. ↑ Clavin, Whitney: A Planet With Planets? Spitzer Finds Cosmic Oddball. [w:] Spitzer Science Center [on-line]. 2005. [dostęp 2006-05-25].
  88. ↑ Planet or failed star? Hubble photographs one of the smallest stellar companions ever seen. [w:] ESA Hubble page [on-line]. 2006. [dostęp 2007-02-23].
  89. ↑ Mike Brown: Plutoid fever. [w:] Mike Brown's Planets [on-line]. 2008. [dostęp 2008-06-13]. (ang.).
  90. ↑ a b Benjamin Zimmer: New planetary definition a "linguistic catastrophe"!. [w:] Language Log [on-line]. 2006-10-04. [dostęp 2010-05-27]. (ang.).
  91. ↑ A Travel Guide to the Solar System. [w:] National Public Radio [on-line]. 2006. [dostęp 2006-11-18]. (ang.).

Bibliografia edytuj

Category:Planetary science Category:Planets of the Solar System Category:Planets Category:History of astronomy


ca:Definició de planeta et:Planeedi definitsioon es:Definición de planeta fa:تعریف سیاره fr:Définition des planètes ko:행성의 정의 it:Definizione di pianeta mk:Дефиниција на планета ja:惑星の定義 pt:Definição de planeta ru:Определение планеты fi:Planeetan määritelmä sv:Definition av planet zh:行星定義

start połowa integracja PAnM medal
         

Skopiowano z [1]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Wikiprojekt:Tłumaczenie_artykułów/Definicja_planety&oldid=66440913”