Czeski aleksandryn
Czeski aleksandryn – wzorzec metryczny występujący w dwudziestowiecznej poezji czeskiej, oparty na schemacie aleksandrynu francuskiego, jeśli chodzi o rozmiar sylabiczny i podział średniówkowy, ale pod względem akcentowym dostosowany do specyfiki akcentuacji języka czeskiego[1]. Czeski aleksandryn charakteryzuje się dwuznaczną interpretacją stopową, wahającą się między sześciostopowcem jambicznym akatalektycznym (sSsSsS//sSsSsS) lub hiperkatalektycznym (sSsSsS//sSsSsSs), a czterostopowcem daktylicznym akatalektycznym (SssSss//SssSss) lub hiperkatalektycznym SssSss//SssSsss).
Geneza edytuj
Prekursorem stosowania czeskiego aleksandrynu był Karel Hynek Mácha, jednak jego wersyfikacyjne propozycje zostały na długi czas zapomniane i reaktywowane dopiero w dwudziestoleciu międzywojennym. Mácha użył aleksandrynu w czwartej poematu Máj (Maj):
- Krásný máj uplynul, pohynul jarní květ,
- a léto vzplanulo; — pak letní přešel čas,
- podzim i zima též — i jaro vzešlo zas;
- až mnohá léta již přenesl časů let.
- (Karel Hynek Mácha, Máj)
- SsSSss//SssSsS
- sSsSss//sSsSsS
- SssSsS//sSsSsS
- sSsSsS//SssSsS
Budowa edytuj
Dla metrycznej tożsamości czeskiego aleksandrynu podstawową kwestią jest zachowywanie jego formuły średniówkowej, przy równoczesnym swobodnym rozłożeniu akcentów. W praktyce stałe są tylko akcenty na sylabie czwartej i dziesiątej wersu (na sylabie czwartej pierwszego i drugiego członu). Cechą charakterystyczną aleksandrynu jest używanie słów trójsylabowych (po czesku daktylicznych):
- Byl asi sedmý rok, poslední v roce den;
- hluboká na něj noc. — S půlnocí nový rok
- právě se počínal. V vůkolí pevný sen,
- jen blíže jezera slyšeti koně krok.
- (Karel Hynek Mácha, Máj)
Zastosowanie słów trójzgłoskowych nie tylko urozmaica rytm pierwotnie ściśle jambicznego formatu, ale pozwala na wykorzystywanie wszystkich właściwie typów słów, jednozgłoskowych, dwuzgłoskowych, trójzgłoskowych i czterozgłoskowych.
Użycie w twórczości oryginalnej edytuj
Czeskim aleksandrynem posługiwali się między innymi Karel Hlaváček (Hrál kdosi na hoboj)[2], Vitězslav Nezval, Jiří Orten, Ivan Blatný i Oldřich Vyhlídal. Jiří Orten użył aleksandrynu w swoich najważniejszych dziełach, między innymi w poemacie Jeremiášův pláč i w elegiach, trzeciej i siódmej:
- Padaly slzy mé, padaly do močálů,
- padaly za živé království běd a žalu,
- padaly nestoudně, Karino, píši vám,
- poproste náhrobek, jejž deštěm omývám.
- (Sedmá elegie)
Orten stosował aleksandryn również w innych utworach (Takový smutný den, Daleké svítání).
Użycie w twórczości przekładowej edytuj
Czeski aleksandryn był wykorzystywany w tłumaczeniach, nie tylko z francuskiego, ale również z polskiego. Vladimír Holan i Vlasta Dvořáčková tłumaczyli nim sonety Adama Mickiewicza. Erich Sojka przełożył przy użyciu aleksandrynu Pana Tadeusza Mickiewicza. O użyciu aleksandrynu w charakterze funkcjonalnego odpowiednika greckiego i łacińskiego heksametru daktylicznego pisał czeski badacz Robert Ibrahim[3].
Przypisy edytuj
- ↑ Josef Brukner, Poetický slovník, Jiří Filip, wyd. Vyd. 2., upravené; v Mladé frontě 1, Praha: Mladá fronta, 1997, s. 18-19, ISBN 80-204-0650-6, OCLC 40059353.
- ↑ Utwór ten przełożył z zachowaniem jego formy wersyfikacyjnej Jacek Baluch. Zobacz: Wiktor Jarosław Darasz, Mały przewodnik po wierszu polskim, Kraków 2003, s. 16. ISBN 83-900829-6-9.
- ↑ Robert Ibrahim, Český alexandrín jako náhrada řeckého a latinského hexametru a pentametru http://versologie.cz/pdf/studie/ri2009.pdf
Bibliografia edytuj
- Jacek Baluch, Piotr Gierowski. Czesko-polski słownik terminów literackich, Kraków 2016.
- Miroslav Červenka, O semantyce czeskiego aleksandrynu, przeł. Lucylla Pszczołowska, [w:] Wiersz i poezja, red. Jacek Trzynadlowski, Wrocław 1966, s. 21–32.
- Jiří Levý, W sprawie ścisłych metod analizy wiersza, tłum. Maria Renata Mayenowa, [w:] Poetyka i matematyka. Praca zbiorowa pod redakcją Marii Renaty Mayenowej, PIW, Warszawa 1965, s. 23-71.