Wikipedia

Monety oblężnicze Gdańska (1577)

(Przekierowano z Monety oblężnicze Gdańska)

Monety oblężnicze Gdańska – monety bite w roku 1577, jako następstwo opowiedzenia się Gdańska po drugiej wolnej elekcji po stronie cesarza Maksymiliana i nieuznawania za króla Stefana Batorego.

Mapa Gdańska z XVII wieku
Szeląg (1577)
Grosz (1577) Goebla
Grosz (1577) Tellemana
Talar (1577) – Muzeum Narodowe w Krakowie
Dukat (1577) – Muzeum Narodowe w Krakowie
Odbitka w brązie dukata (1577)
5 dukatów (1577) – Muzeum Narodowe w Krakowie
XIX w. nowe bicie dukata (1577) – Muzeum Narodowe w Krakowie
XXI-wieczna replika grosza (1577)
XXI-wieczna replika talara (1577)

Po koronacji 23 kwietnia 1576 r. Stefana Batorego na króla, Gdańsk, chcąc wynegocjować warunki hołdu, wysłał swoje poselstwa[1]. Miastu chodziło przede wszystkim o zniesienie ograniczeń praw i swobód narzuconych w Statutach Karnkowskiego. Widząc, że król prze do konfrontacji, już od końca maja 1576, do 18 marca 1577 r., miasto zajmowało i spisywało kosztowności będące w posiadaniu[1]:

  • kościołów, poza używanymi paramentami liturgicznymi,
  • kamlarii (kasy miejskiej) i
  • w skrzyniach cechowych.

Zimą 1576/1577 wojsko koronne zablokowało Gdańsk od lądu, a w czerwcu zamknięto oblężenie[1].

Ostatecznie, po 10 miesiącach oblężenia, cele Gdańska zostały osiągnięte – skasowano Statuty Karnkowskiego – za cenę złożenia Stefanowi Batoremu hołdu (16 grudnia 1577 r.) oraz wniesienia kontrybucji w wysokości 200 tys. złotych polskich[1][2][3].

Z wyjątkiem dukatów bitych na stopę węgierską i przeznaczonych na zastąpienie w obiegu lżejszych zagranicznych dukatów, wszystkie inne monety oblężnicze wybijane w Gdańsku w r. 1577 miały stopę znacznie niższą od swej nominalnej wartości i dlatego, edyktem króla Stefana Batorego z dnia 10 lipca 1578 r., zostały wywołane z obiegu. Wtedy też rada miejska wykupiła ostatnie monety wielkiego bezkrólewia[2].

Mennictwo edytuj

Spisane srebra, w tym pomnikowe dzieła gotyckiego złotnictwa, od 5 czerwca 1577 r. wydawano w celu przebicia na monety. Na początku do przerobu poszły srebra z kościoła Panny Marii. Łącznie przetopiono 540 kg srebra, co dało 20 768 talarów[1].

Bicie srebrnych monet zlecono pierwotnie Kacprowi Goebelowi – wynalazcy prasy menniczej. Goebel prowadził mennicę miejską wspólnie z Wilhelmem Schrciehenem do końca sierpnia 1577 r., kiedy oskarżono go o przywłaszczenie przeszło 4000 sztuk wybitych już talarów. W konsekwencji 14 października miasto powierzyło emisję srebrnych nominałów innemu mincerzowi, sprowadzonemu z Lubeki Walterowi Tallemanowi[4].

31 sierpnia rada miejska zawarła umowę z jednym ze swoich obywateli Gracjanem Gonsalo na bicie złotych dukatów według stopy węgierskiej[4].

Monety edytuj

W czasie oblężenia bito[1]:

Te ostatnie produkowano w odrębnej mennicy złotej[1].

Wobec antyprotestanckich wypowiedzi pojawiających się po polskiej stronie, na awersie zamiast popiersia królewskiego, umieszczono półpostać Chrystusa z globem w dłoni, jako Króla Królów, otoczonego legendą[1]:

DEFENDE NOS CHRISTE SALVATOR

(pol. broń nas Chryste zbawicielu), skracanego na monetach mniejszych nominałów.

Srebrne edytuj

Bito je na podstawie wcześniejszych przywilejów królewskich, za pomocą nowo urządzonej prasy walcowej. Monety przewyższały zarówno pod względem artystycznym jak i technicznym inne wybijane w tym czasie pieniądze. Rysunek Chrystusa i litery legendy były wykonany bardzo starannie.

Monetami bitymi przez Goebla były:

Monetami bitymi przez Tallemana były:

Różniły się od goeblowskich głównie znakiem kawki (gołąbka) rozdzielającym napisy na awersie lub rewersie. Monety Tallemana bito stemplem płytkim, dlatego stan ich zachowania w XXI w. jest zwykle gorszy.

Szelągi[5] edytuj

  • średnica: 20 mm,
  • masa: 1,13 grama,
  • awers: półpostać Chrystusa, dookoła napis: „DEFENDE NOS CHRISTE”
  • rewers: herb Gdańska, rok 15–77, dookoła napis: „SOLIDVS CIVI GEDANENSIS”.

Pomiędzy poszczególnymi słowami legendy na awersie mogą występować różne znaki separacyjne (+, x, •).

Znanych jest 6 odmian. Istnieją również odbitki w złocie o masie półdukata.

Grosze[6] edytuj

  • średnica: 23 mm,
  • masa: 1,90 grama,
  • awers: półpostać Chrystusa, dookoła napis: „DEFENDE NOS CHRISTE”,
  • rewers: herb gdański i rok 15–77, dookoła napis: „GROSSVS CIVI GEDANENSIS”.

Pomiędzy poszczególnymi słowami legendy na awersie mogą występować różne znaki separacyjne (*, +, •, mały trójkąt).

Znanych jest ponad 30 odmian. Istnieją również odbitki w złocie.

Monety bite przez Tallemana odróżniane są po kawce (gołąbku). Położenie tego znaku generuje 3 zasadnicze odmiany, w kilku wariantach.

Półtalary[7][8] edytuj

  • średnica: 35 mm,
  • masa: 13,75 grama,
  • awers: półpostać Chrystusa, w lewej ręce kula ziemska z krzyżem, prawą błogosławi, dookoła napis: „DEFENDE NOS CHRISTE SALVATOR”,
  • rewers: dwa lwy z tarczą gdańską, nad nią rok 1577, dookoła napis: „MONETA NOVA CIVI GEDANENSIS”.

Pomiędzy poszczególnymi słowami legendy na awersie mogą występować różne znaki separacyjne (*, +, •). Napis na rewersie zaczyna się od kawki.

W XXI w. półtalary są monetami rzadkimi. Znane są 4 odmiany. Istnieją również odbitki w złocie.

Pod względem jakości bicia ze wszystkich tallemanowskich monet, półtalary posiadają najmniej wad. Okazy bite w złocie wykonano bardzo starannie. Srebrne bywają zwykle nieodbite z jednego albo drugiego boku.

Talary[9] edytuj

  • średnica: 41 mm,
  • masa: 27,50 grama,
  • awers: półpostać Chrystusa, w lewej ręce kula ziemska z zatkniętym krzyżem, prawą błogosławi, dookoła napis: „DEFENDE NOS CHRISTE SALVATOR”,
  • rewers: dwa lwy z tarczą gdańską, nad nią rok 1577, dookoła napis: „MONETA NOVA CIVITATIS GEDANENSIS +.”

W niektórych odmianach zamiast „+” jest kawka (gołąbek).

Znanych jest 17 odmian. Rozpoznano 6 odmian rysunku półpostaci Chrystusa. Istnieją również odbitki w złocie.

Talary mają rysunek Chrystusa odmienny niż na groszach, z ręką błogosławiącą wystawioną do przodu. Po obu stronach postaci występuje wzór zbliżony do perełkowego. Istnieją talary bite tym samym stemplem, ale o masie dwukrotnie większej (dwutalary).

Monety bite przez Tallemana różnią się głównie znakiem kawki (gołąbka) rozdzielającym napis na awersie lub rewersie. Bito je stemplem płytkim, dlatego w XXI w. stan ich zachowania jest zwykle gorszy. Rysunek monet wykonany jest niestarannie. Są nieco rzadsze od goeblowskich.

Złote edytuj

Dukaty były bite przez Gonsalo na stopę węgierską po 56 sztuk z grzywny 23,5 karatowego złota, a więc jako pełnowartościowe monety o masie dukata. Monety w XXI w. są bardzo rzadkie. Pojawiały się nawet opinie, że te znane wśród kolekcjonerów są monetami nowego bicia stemplami odnalezionymi w archiwum gdańskim w 1901 r. Istnieją falsyfikaty Feina i Schneidera, które jednak można odróżnić od XVI-wiecznych oryginałów[10].

Dukaty[10] edytuj

  • średnica: 22 mm,
  • masa: 3,57 grama,
  • awers: Chrystus w pełnej postaci, prawą ręką błogosławiący, a w lewej trzymający kulę ziemską, rok 1577, dookoła napisy: „DEFENDE NOS – SALVATOR”
  • rewers:
    • dwa lwy z tarczą gdańską oraz napis otokowy: „MONE NO AVR CIVI GEDANENS”, a po nim rozeta
    • jak wyżej lecz nad herbem Gdańska litera R,
    • jak wyżej lecz napis otokowy: „MONETA NOVA CIVITATIS GEDANENSIS”.

Znanych jest 8 odmian. Istnieją monety o masie 4 oraz 5,5 dukata.

Kontrasygnowane edytuj

 
Kontrasygnatura na szelągu pruskim
 
Kontrasygnatura na trojaku pruskim
 
 
Dukat węgierski z kontrasygnaturą Gdańska

Do obiegu wprowadzano również kontrasygnowane herbem Gdańska obce monety złote po wyższym kursie, przede wszystkim dukaty węgierskie, a także śląskie, cesarskie, wyjątkowo litewskie, oraz ryale angielskie. Wątpliwymi są jednak kontrasygnaty niderlandzkiego dwudukata typu hiszpańskiego. Znane są nieliczne kontrasygnatury monet srebrnych, głównie groszy i trojaków księcia Albrechta pruskiego. Kontrasygnatura do walorów srebrnych przedstawiała prywatny gmerk, być może mincerza do złota, Gracjana Gonsalo[1][11].

Znaki kontrasygnatury[12] edytuj

  • hak pionowy dwukrotnie przekrzyżowany z wypustkami u góry i dołu zwróconymi w prawo,
  • hak ozdobny z wypustkami zwróconymi w obu kierunkach,
  • hak podobny w większym rozmiarze,
  • trzy haki razem przekrzyżowane,
  • herb gdański bez obramowania.

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. ↑ a b c d e f g h i Borys Paszkiewicz, Podobna jest moneta nasza do urodnej panny. Mała historia pieniądza polskiego, Warszawa: Warszawskie Centrum Numizmatyczne, 2012, s. 84, ISBN 978-83-62939-00-8.
  2. ↑ a b Adam Dylewski, Historia pieniądza na ziemiach polskich, wyd. pierwsze, Warszawa: Carta Blanca Sp. z o.o. Grupa Wydawnicza PWN, 2011, s. 174–175, ISBN 978-83-7705-068-2.
  3. ↑ Marian Gumowski, Mennica gdańska, Antoni Domaradzki (red.), Marta Męclewska, Jarosław Dutkowski, Gdańsk: Polskie Towarzystwo Archeologiczne i Numizmatyczne, Oddział w Gdańsku, 1990, s. 83.
  4. ↑ a b Marian Gumowski, Mennica gdańska, Antoni Domaradzki (red.), Marta Męclewska, Jarosław Dutkowski, Gdańsk: Polskie Towarzystwo Archeologiczne i Numizmatyczne, Oddział w Gdańsku, 1990, s. 84.
  5. ↑ Marian Gumowski, Mennica gdańska, Antoni Domaradzki (red.), Marta Męclewska, Jarosław Dutkowski, Gdańsk: Polskie Towarzystwo Archeologiczne i Numizmatyczne, Oddział w Gdańsku, 1990, s. 85.
  6. ↑ Marian Gumowski, Mennica gdańska, Antoni Domaradzki (red.), Marta Męclewska, Jarosław Dutkowski, Gdańsk: Polskie Towarzystwo Archeologiczne i Numizmatyczne, Oddział w Gdańsku, 1990, s. 86–87.
  7. ↑ Marian Gumowski, Mennica gdańska, Antoni Domaradzki (red.), Marta Męclewska, Jarosław Dutkowski, Gdańsk: Polskie Towarzystwo Archeologiczne i Numizmatyczne, Oddział w Gdańsku, 1990, s. 88.
  8. ↑ Stefan Batory. Półtalar oblężniczy 1577, Gdańsk [online], archiwum.niemczyk.pl [dostęp 2021-12-11].
  9. ↑ Marian Gumowski, Mennica gdańska, Antoni Domaradzki (red.), Marta Męclewska, Jarosław Dutkowski, Gdańsk: Polskie Towarzystwo Archeologiczne i Numizmatyczne, Oddział w Gdańsku, 1990, s. 88–89.
  10. ↑ a b Marian Gumowski, Mennica gdańska, Antoni Domaradzki (red.), Marta Męclewska, Jarosław Dutkowski, Gdańsk: Polskie Towarzystwo Archeologiczne i Numizmatyczne, Oddział w Gdańsku, 1990, s. 90.
  11. ↑ Marian Gumowski, Mennica gdańska, Antoni Domaradzki (red.), Marta Męclewska, Jarosław Dutkowski, Gdańsk: Polskie Towarzystwo Archeologiczne i Numizmatyczne, Oddział w Gdańsku, 1990, s. 90–91.
  12. ↑ Marian Gumowski, Mennica gdańska, Antoni Domaradzki (red.), Marta Męclewska, Jarosław Dutkowski, Gdańsk: Polskie Towarzystwo Archeologiczne i Numizmatyczne, Oddział w Gdańsku, 1990, s. 91.

Literatura edytuj

  • Kazimierz Władysław Stężyński-Bandtkie – Numismatyka krajowa, 1839–1840
  • F.A.Vossberg – Geschichte der Preussischen Munzen und Siegel von Fruhester. Zeit bis zum Ende der Herrschaft der Deutschen Ordens – Berlin 1843
  • A. Vossberg – Münzen und Siegel der preussischen Stadte Danzig, Elbing, Thorn, so wie der Herzoge von Pomerallen in Mittelalter – Berlin 1841
  • E. Hutten-Czapski – Catalogue de la Collection Petersburg, tom 1-5 – Kraków, 1871–1916
  • M. Gumowski – Podręcznik numizmatyki polskiej, Kraków, 1914
  • H. Mańkowski – Fałszywe monety polskie, Poznań, 1939
  • I. Zagórski – Monety dawnej Polski, Warszawa, 1945
  • M. Gumowski – Mennica Gdańska, Gdańsk, 1990
  • Catalog der polnischen Münzen und Medaillen der Mathy'schen Sammlung... – catalogue des monnaies et médailles polonaises composant le Cabinet Mathy – publikowany: Danzig : Druck von Edwin Groening, 1858

Tekst pierwotny artykułu bazował na źródłach pochodzących z XIX i XX w. Język XIX w. został zmieniony, z wykorzystaniem XXI w. znaczeń pojęć numizmatycznych.

Linki zewnętrzne edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Monety_oblężnicze_Gdańska_(1577)&oldid=73159709”