Panosza (łac. domicellus, lm. domicelli; także dominicellus, lm. dominicelli, zdrobnienie od dominus "pan" będące zapewne bohemizmem)[1] – w dawnej Polsce i w Czechach określenie pomocniczego rycerza, niepasowanego. Główszczyzna za zabójstwo panoszy według statutu małopolskiego wynosiła 15 grzywien, dwukrotnie mniej niż za zabicie włodyki i czterokrotnie mniej niż za rycerza[2]. Odpowiednio niższa była nawiązka za zranienie[3]. Panosze, jak wynika ze sformułowanie militi autem creato de Sculteto vel de Kmethone[4] ("dla woja utworzonego z sołtysa lub kmiecia"), rekrutowali się z wieśniaków, zapewne z tytułu posiadanej ziemi[5]. W miarę skupywania sołectw przez szlachtę, zwłaszcza po wydaniu statutu warckiego, warstwa panostwa zanikła.

Przypisy

edytuj
  1. Wyrazem pochodnym przetrwałym do czasów obecnych jest czasownik panoszyć się Aleksander Brückner Słownik etymologiczny języka polskiego
  2. Romuald Hube Ustawodawstwo Kazimierza Wielkiego Warszawa 1881 s.109n i 134. "Statuty małopolskie Kazimierza W. znają trojakich milites: właściwych nobiles, włodyków (pół-szlachtę) i rycerzy z sołtysa lub kmiecia, i różną im przyznają główszczyznę: militi famoso, szlachcie, sexaginta marcas, [60 grzywien] scartabello triginta marcas, [30 grzywien] militi creato de sculteto vel kmetone quindecim marcas pro capite, [15 grzywien] a to w razie, jeśli mężobójstwa dopuści się kmieć. Inny zaś artykuł mówi o mężobójstwie popełnionem na szlachcicu przez szlachcica: dum miles parem sibi militem occiderit, pro capite LX... marcas solvere teneatur. [rycerz zabijający równego sobie płaci 60 grzywien]" Stanisław Kutrzeba, Mężobójstwo w prawie polskiem XIV i XV wieku Kraków 1907 s.131.
  3. Za zranienie rycerza 10, włodyki 5, panoszy 3 grzywny. Oswald Balzer Skartabelat w ustroju szlachetstwa polskiego Kraków 1911 s. 3
  4. Jan Januszowski, Statuta prawa y constitucie koronne Łacinskie y Polskie, W Architypográphiiéy Kró: I. M. Łázárowéy, 1600 [dostęp 2019-11-07] (pol.).
  5. "W drugiej połowie XIV i w ciągu XV stulecia upowszechnia się w źródłach polskich rozmaitej treści i pochodzenia wyraz »panosza«. W Biblii królowej Zofii znaczy on sługę, giermka. W rękopisie Bibl. Jagiell. nr. 228 z r. 1437, podobnież w glosie polskiej do kazań łacińskich z r. 1441, słowo »cliens« oddane jest przez »panosza« — takie samo zrównanie wyrazowe łacińsko - polskie, jakie co do panoszów zachodzi w źródłach czeskich. W legendzie o Św. Aleksym z połowy XV w. czytamy zwrot: »A miał bardzo wielki dwór, prócz panosz trzystu rycerzów« (...) Podobne odróżnienie panoszów od rycerzy, z równoczesnem jednak zestawieniem ich jako pojęć zbliżonych, podaje także wiersz o zachowywaniu się przy stole z r. ok. 1400: »lecz rycerz albo panosza«, jako też żywot Św. Błażeja z w. XV: »potem z jutra rycerze i panosze poon przyjęli«. To ostatnie źródło stwierdza zarazem, że panosze, zbiorowo zwani »panostwem«, tworzą rodzaj drużyny przybocznej swojego pana; »łowcy... powiedzieli swemu starzejszemu, jenże przyczyni w więcej panostwa, i posłał je ku św. Błażeju, każą(c) Św. Błażeja przed się przywieść«. W rotach przysiąg wielkopolskich z r. 1393 i 1397 znajdują się ustępy: »i zabił mi panoszą«, »kiedy mi panosza zabili« i w innej rocie z r. 1400: »i panosza jego ranił«; tak samo w początkach XV w. w zapisce czerskiej »jął panoszę mego«; wynika z nich, że panosze zostawali w jakimś stosunku podległości czy podporządkowania wobec panów prywatnych. Najwymowniejszą jest inna zapiska sądowa poznańska z r. 1397, dotycząca procesu o najazd na dobra »cum octo domicellis tam bonis, sicut est solus, et cum octo etiam domicellis vulgariter panozi.«" ["z ośmioma domicelli tak dobrymi jak on sam i z ośmioma domicelli pospolicie zwanych panoszami"] Panosze (domicelli, dominicelli, wyraz łaciński, widocznie żywcem wzorowany na polskim) rozdzieleni tu na dwie kategorye: jedna równa stanem pozwanemu, który był szlachcicem, zatem również szlachta, widocznie zubożałe jednostki, które na dworze możniejszego szukały oparcia dla siebie; druga oczywiście pośledniejsza od tamtej, bo odrębnie od niej wymieniona, więc pochodzenia niższego, gminnego — jedna i druga zależna od pana, bo na jego polecenie dokonywująca najazdu, rodzaj milicyi jego nadwornej (...)" Tamże s. 20 - 22.