Panosza

Panosza (łac. domicellus, lm. domicelli; także dominicellus, lm. dominicelli, zdrobnienie od dominus "pan" będące zapewne bohemizmem)^[1] – w dawnej Polsce i w Czechach określenie pomocniczego rycerza, niepasowanego. Główszczyzna za zabójstwo panoszy według statutu małopolskiego wynosiła 15 grzywien, dwukrotnie mniej niż za zabicie włodyki i czterokrotnie mniej niż za rycerza^[2]. Odpowiednio niższa była nawiązka za zranienie^[3]. Panosze, jak wynika ze sformułowanie militi autem creato de Sculteto vel de Kmethone^[4] ("dla woja utworzonego z sołtysa lub kmiecia"), rekrutowali się z wieśniaków, zapewne z tytułu posiadanej ziemi^[5]. W miarę skupywania sołectw przez szlachtę, zwłaszcza po wydaniu statutu warckiego, warstwa panostwa zanikła.

Przypisy edytuj

↑ Wyrazem pochodnym przetrwałym do czasów obecnych jest czasownik panoszyć się Aleksander Brückner Słownik etymologiczny języka polskiego
↑ Romuald Hube Ustawodawstwo Kazimierza Wielkiego Warszawa 1881 s.109n i 134. "Statuty małopolskie Kazimierza W. znają trojakich milites: właściwych nobiles, włodyków (pół-szlachtę) i rycerzy z sołtysa lub kmiecia, i różną im przyznają główszczyznę: militi famoso, szlachcie, sexaginta marcas, [60 grzywien] scartabello triginta marcas, [30 grzywien] militi creato de sculteto vel kmetone quindecim marcas pro capite, [15 grzywien] a to w razie, jeśli mężobójstwa dopuści się kmieć. Inny zaś artykuł mówi o mężobójstwie popełnionem na szlachcicu przez szlachcica: dum miles parem sibi militem occiderit, pro capite LX... marcas solvere teneatur. [rycerz zabijający równego sobie płaci 60 grzywien]" Stanisław Kutrzeba, Mężobójstwo w prawie polskiem XIV i XV wieku Kraków 1907 s.131.
↑ Za zranienie rycerza 10, włodyki 5, panoszy 3 grzywny. Oswald Balzer Skartabelat w ustroju szlachetstwa polskiego Kraków 1911 s. 3
↑ JanJ. Januszowski JanJ., Statuta prawa y constitucie koronne Łacinskie y Polskie, W Architypográphiiéy Kró: I. M. Łázárowéy, 1600 [dostęp 2019-11-07] (pol.).
↑ "W drugiej połowie XIV i w ciągu XV stulecia upowszechnia się w źródłach polskich rozmaitej treści i pochodzenia wyraz »panosza«. W Biblii królowej Zofii znaczy on sługę, giermka. W rękopisie Bibl. Jagiell. nr. 228 z r. 1437, podobnież w glosie polskiej do kazań łacińskich z r. 1441, słowo »cliens« oddane jest przez »panosza« — takie samo zrównanie wyrazowe łacińsko - polskie, jakie co do panoszów zachodzi w źródłach czeskich. W legendzie o Św. Aleksym z połowy XV w. czytamy zwrot: »A miał bardzo wielki dwór, prócz panosz trzystu rycerzów« (...) Podobne odróżnienie panoszów od rycerzy, z równoczesnem jednak zestawieniem ich jako pojęć zbliżonych, podaje także wiersz o zachowywaniu się przy stole z r. ok. 1400: »lecz rycerz albo panosza«, jako też żywot Św. Błażeja z w. XV: »potem z jutra rycerze i panosze poon przyjęli«. To ostatnie źródło stwierdza zarazem, że panosze, zbiorowo zwani »panostwem«, tworzą rodzaj drużyny przybocznej swojego pana; »łowcy... powiedzieli swemu starzejszemu, jenże przyczyni w więcej panostwa, i posłał je ku św. Błażeju, każą(c) Św. Błażeja przed się przywieść«. W rotach przysiąg wielkopolskich z r. 1393 i 1397 znajdują się ustępy: »i zabił mi panoszą«, »kiedy mi panosza zabili« i w innej rocie z r. 1400: »i panosza jego ranił«; tak samo w początkach XV w. w zapisce czerskiej »jął panoszę mego«; wynika z nich, że panosze zostawali w jakimś stosunku podległości czy podporządkowania wobec panów prywatnych. Najwymowniejszą jest inna zapiska sądowa poznańska z r. 1397, dotycząca procesu o najazd na dobra »cum octo domicellis tam bonis, sicut est solus, et cum octo etiam domicellis vulgariter panozi.«" ["z ośmioma domicelli tak dobrymi jak on sam i z ośmioma domicelli pospolicie zwanych panoszami"] Panosze (domicelli, dominicelli, wyraz łaciński, widocznie żywcem wzorowany na polskim) rozdzieleni tu na dwie kategorye: jedna równa stanem pozwanemu, który był szlachcicem, zatem również szlachta, widocznie zubożałe jednostki, które na dworze możniejszego szukały oparcia dla siebie; druga oczywiście pośledniejsza od tamtej, bo odrębnie od niej wymieniona, więc pochodzenia niższego, gminnego — jedna i druga zależna od pana, bo na jego polecenie dokonywująca najazdu, rodzaj milicyi jego nadwornej (...)" Tamże s. 20 - 22.

[1] Wyrazem pochodnym przetrwałym do czasów obecnych jest czasownik panoszyć się Aleksander Brückner Słownik etymologiczny języka polskiego

[2] Romuald Hube Ustawodawstwo Kazimierza Wielkiego Warszawa 1881 s.109n i 134. "Statuty małopolskie Kazimierza W. znają trojakich milites: właściwych nobiles, włodyków (pół-szlachtę) i rycerzy z sołtysa lub kmiecia, i różną im przyznają główszczyznę: militi famoso, szlachcie, sexaginta marcas, [60 grzywien] scartabello triginta marcas, [30 grzywien] militi creato de sculteto vel kmetone quindecim marcas pro capite, [15 grzywien] a to w razie, jeśli mężobójstwa dopuści się kmieć. Inny zaś artykuł mówi o mężobójstwie popełnionem na szlachcicu przez szlachcica: dum miles parem sibi militem occiderit, pro capite LX... marcas solvere teneatur. [rycerz zabijający równego sobie płaci 60 grzywien]" Stanisław Kutrzeba, Mężobójstwo w prawie polskiem XIV i XV wieku Kraków 1907 s.131.

[3] Za zranienie rycerza 10, włodyki 5, panoszy 3 grzywny. Oswald Balzer Skartabelat w ustroju szlachetstwa polskiego Kraków 1911 s. 3

[4] JanJ. Januszowski JanJ., Statuta prawa y constitucie koronne Łacinskie y Polskie, W Architypográphiiéy Kró: I. M. Łázárowéy, 1600 [dostęp 2019-11-07] (pol.).

[5] "W drugiej połowie XIV i w ciągu XV stulecia upowszechnia się w źródłach polskich rozmaitej treści i pochodzenia wyraz »panosza«. W Biblii królowej Zofii znaczy on sługę, giermka. W rękopisie Bibl. Jagiell. nr. 228 z r. 1437, podobnież w glosie polskiej do kazań łacińskich z r. 1441, słowo »cliens« oddane jest przez »panosza« — takie samo zrównanie wyrazowe łacińsko - polskie, jakie co do panoszów zachodzi w źródłach czeskich. W legendzie o Św. Aleksym z połowy XV w. czytamy zwrot: »A miał bardzo wielki dwór, prócz panosz trzystu rycerzów« (...) Podobne odróżnienie panoszów od rycerzy, z równoczesnem jednak zestawieniem ich jako pojęć zbliżonych, podaje także wiersz o zachowywaniu się przy stole z r. ok. 1400: »lecz rycerz albo panosza«, jako też żywot Św. Błażeja z w. XV: »potem z jutra rycerze i panosze poon przyjęli«. To ostatnie źródło stwierdza zarazem, że panosze, zbiorowo zwani »panostwem«, tworzą rodzaj drużyny przybocznej swojego pana; »łowcy... powiedzieli swemu starzejszemu, jenże przyczyni w więcej panostwa, i posłał je ku św. Błażeju, każą(c) Św. Błażeja przed się przywieść«. W rotach przysiąg wielkopolskich z r. 1393 i 1397 znajdują się ustępy: »i zabił mi panoszą«, »kiedy mi panosza zabili« i w innej rocie z r. 1400: »i panosza jego ranił«; tak samo w początkach XV w. w zapisce czerskiej »jął panoszę mego«; wynika z nich, że panosze zostawali w jakimś stosunku podległości czy podporządkowania wobec panów prywatnych. Najwymowniejszą jest inna zapiska sądowa poznańska z r. 1397, dotycząca procesu o najazd na dobra »cum octo domicellis tam bonis, sicut est solus, et cum octo etiam domicellis vulgariter panozi.«" ["z ośmioma domicelli tak dobrymi jak on sam i z ośmioma domicelli pospolicie zwanych panoszami"] Panosze (domicelli, dominicelli, wyraz łaciński, widocznie żywcem wzorowany na polskim) rozdzieleni tu na dwie kategorye: jedna równa stanem pozwanemu, który był szlachcicem, zatem również szlachta, widocznie zubożałe jednostki, które na dworze możniejszego szukały oparcia dla siebie; druga oczywiście pośledniejsza od tamtej, bo odrębnie od niej wymieniona, więc pochodzenia niższego, gminnego — jedna i druga zależna od pana, bo na jego polecenie dokonywująca najazdu, rodzaj milicyi jego nadwornej (...)" Tamże s. 20 - 22.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]