Styl narodowy: Różnice pomiędzy wersjami

Postulat stworzenia stylu narodowego realizowany był na trzech poziomach: prostego wprowadzania do dzieła elementów rodzimych (ludowych bądź z przeszłości), wypracowywania całego stylu, opartego na przekształconych formach dawnych lub ludowych i wreszcie tworzenia zupełnie nowego, oryginalnego stylu<ref>K. Stefański, ''Polska architektura sakralna w poszukiwaniu stylu narodowego'', Łódź 2002, s. 10.</ref>.

 

Niemcy były krajem, w którym najwcześniej (bo już z końcem XVIII wieku) pojawił się postulat tworzenia sztuki narodowej. O architekturze narodowej pisał [[Johann Wolfgang von Goethe|Goethe]] w 1773 roku w artykule ''Von deutscher Baukunst''. Za styl narodowy uznano [[neogotyk]]; do jego spopularyzowania przyczyniła się inicjatywa ukończenia budowy [[Katedra św. Piotra i NMP w Kolonii|katedry w Kolonii]], która od średniowiecza stała niedokończona. Neogotyk dominował w XIX-wiecznych kościołach i budynkach publicznych. Po zjednoczeniu Niemiec w 1871 roku funkcję gotyku przejął [[neorenesans]], potem [[neoromanizm]] i [[Architektura neobarokowa|neobarok]].

 

Pod wpływami angielskimi powstał, obecny także w Austrii, [[Heimatstil]] – miejscowa odmiana romantyzmu narodowego, obecna głównie w budownictwie mieszkalnym.

 

[[Plik:Katedra Chrystusa Zbawiciela w Moskwie 2.jpg|thumb|K. Ton, katedra Chrystusa Zbawiciela, Moskwa]]

Także w Rosji poszukiwanie stylu narodowego uobecniło się jeszcze w 1. połowie XIX wieku. Stworzony wówczas styl, nazywany bizantyjskim, sięgał do tradycyjnych form architektury cerkiewnej. W latach 20. XIX w. powstały cerkwie zaprojektowane przez [[Wasilij Stasow|Wasilija Stasowa]] (w Kijowie, 1826–1830 i Poczdamie, 1827–1832). Styl spopularyzował przede wszystkim [[Konstantin Ton|Konstantin Ton (Thon)]], autor [[Cerkiew Chrystusa Zbawiciela|katedry Chrystusa Zbawiciela]] (1839–1843) i pałacu kremlowskiego w Moskwie (1839–49). Od około połowy wieku styl bizantyński był już uważany za narodowy; popierali go carowie.

Następnym krokiem była twórczość kilku artystów, którzy tradycyjne motywy przetwarzali w duchu fantazyjno-eklektycznym: [[Wiktor Gartman|Wiktora Gartmana]] (autora m.in. Muzeum Politechniki w Moskwie, ok. 1870) i [[Iwan Ropet|Iwana Ropeta]]. Z końcem XIX wieku obaj stworzyli kilka obiektów w [[Abramcewo|Abramcewie]] dla Sawwy Mamontowa, zaliczanych już do nurtu neorosyjskiego. Ich naśladowcy (np. [[Wiktor Wasniecow]]), cały czas posługując się rodzimymi formami, tworzyli dzieła silnie je przetwarzające, fantazyjne i bardziej ekspresyjne.

 

Próby stworzenia stylu narodowego w krajach peryferyjnych, takich jak Węgry, Skandynawia, Rumunia, Polska, pojawiły się na fali tzw. romantyzmu narodowego w latach 80. XIX wieku. Początkowo sięgano do wzorów sztuki wysokiej. W Czechach do renesansu nawiązywał [[Antonin Wiehl]]. W Rumunii stworzono tzw. styl neorumuński, oparty na architekturze XVII i XVIII wieku. Na Węgrzech do stworzenia tzw. stylu węgierskiego przyczynił się [[Ödön Lechner]], tworzący budowle łączące motywy barokowe i orientalne (te drugie miały nawiązywać do wschodniego pochodzenia [[Węgrzy|Madziarów]]). W Skandynawii nawiązywano do nordyckich tradycji, zwłaszcza z czasów romańskich. W Polsce (o czym mowa jest niżej) sięgano po miejscowe odmiany gotyku, tworząc tzw. gotyk wiślano-bałtycki i nadwiślański.

 

Pod koniec stulecia na poszukiwania stylu narodowego wpływ miały: działalność ruchu [[Arts and Crafts]] oraz [[secesja (sztuka)|secesja]], powstałe w opozycji do tradycji klasycznych i akademizmu oraz sięgające po wzory sztuki niskiej, lokalnej. W Czechach tworzył [[Dušan Jurkovič]]; na Węgrzech [[Ede Torczkay-Wigand]] i [[Károly Kós]].

 

Dla Polaków pozbawionych w XIX wieku samodzielnego państwa poszukiwanie stylu narodowego związane było z chęcią podkreślenia własnej niezależności i wagi dorobku kulturalnego. Ważną rolę odegrało zainteresowanie kulturą (a zwłaszcza architekturą) ludową, obecne w działalności m.in. [[Oskar Kolberg|Oskara Kolberga]], [[Jan Aleksander Karłowicz|Jana Karłowicza]] czy [[Władysław Matlakowski|Władysława Matlakowskiego]]. Ta fascynacja polską ludowością, która – oprócz chęci zachowania tożsamości narodowej – powodowana była także oświeceniową potrzeba poznania i romantycznym zachwytem dla tego, co ludowe, stała się podstawą dla tworzenia stylu narodowego. Poszukiwania prowadzono także w obrębie stylów z przeszłości: [[gotyk]]u, [[renesans]]u czy [[barok]]u.

 

Pierwsze polemiki na temat architektury narodowej miały miejsce około połowy XIX wieku. W 1847 roku [[Lucjan Siemieński]] pisał, że duch narodu jest obecny w wiejskich kościółkach i kapliczkach<ref>L.S., ''O architekturze chrześcijańskiej'', "Przyjaciel Ludu", 1847, s. 228. Za: K. Stefański, ''Polska architektura sakralna w poszukiwaniu stylu narodowego'', Łódź 2002, s. 19–20.</ref>. [[Józef Ignacy Kraszewski]] stwierdzał: [..] ''na wsiach więc prawdziwie polsko-słowianskiego<!--pisownia oryginalna, "n" zamiast "ń"--> budownictwa rozwoju szukać trzeba''<ref>J.I. Kraszewski, ''Listy'', "Gazeta Warszawska", 1852, nr 1, s. 6. Za: K. Stefański, ''Polska architektura sakralna w poszukiwaniu stylu narodowego'', Łódź 2002, s. 20.</ref>. W odpowiedzi na ten głos [[Franciszek Tournelle]] postulował odrodzenie polskiej architektury poprzez sięgnięcie do sztuki rodzimej<ref>F.T., ''Listy z Włocławka'', "Gazeta Warszawska", 1952, nr 13, s. 6. Za: K. Stefański, ''Polska architektura sakralna w poszukiwaniu stylu narodowego'', Łódź 2002, s. 20.</ref>. Wtedy też pojawiły się wypowiedzi podkreślające piękno i odrębność polskich kościołów gotyckich. [[Józef Kremer]] pisał: ''A ten Marjacki kościół nasz i z duszy i z ciała jest istnym przedstawcą wszystkich polskich kościołów z epoki gotyckiego stylu''; a w formie wieży mariackiej, jego zdaniem, ''się zebrały wszystkie uczucia, wszystkie tęsknoty naszego kraju''<ref>Józef Kremer, ''O tryptyku z wystawy archeologicznej krakowskiej'', Wilno 1859, s. 55–91. Za: K. Stefański, ''Polska architektura sakralna w poszukiwaniu stylu narodowego'', Łódź 2002, s. 20–21.</ref>; autor pod pseudonimem Ostoja na łamach "Wiadomości Krajowych i Zagranicznych" zauważył, że stworzenie architektury narodowej powinno bazować na formach gotyckich<ref>Ostoja, ''Kilka słów o architekturze narodowej'', ''Kronika'', "Wiadomości Krajowe i Zagraniczne", 1860, nr 15, s. 3–4. Za: K. Stefański, ''Polska architektura sakralna w poszukiwaniu stylu narodowego'', Łódź 2002, s. 21.</ref>. [[Rafał Krajewski]] odpowiedział, że stylu narodowego nie można po prostu stworzyć – musi on narodzić się samoistnie<ref>R. Krajewski, ''O architekturze narodowej'', "Gazeta Codzienna", 1860, nr 125, s. 1. Za: K. Stefański, ''Polska architektura sakralna w poszukiwaniu stylu narodowego'', Łódź 2002, s. 20.</ref>. Po tych pierwszych głosach bardziej pogłębione polemiki miały miejsce w ostatniej ćwierci XIX wieku.

 

[[Plik:Kosciol sw floriana .JPG|thumb|J.P.Dziekoński, kościół św. Floriana, Warszawa]]

Jedną z propozycji stylu narodowego stał się tzw. [[styl wiślano-bałtycki]] – odmiana [[neogotyk]]u, stosowana głównie w architekturze sakralnej. Koncepcję tę wypracowali w latach 60. i 70. krakowscy badacze [[Władysław Łuszczkiewicz]] i [[Józef Łepkowski]] w oparciu o przekonanie o wspólnych cechach gotyku Pomorza i ziem polskich. Łuszczkiewicz postulował badanie polskich zabytków i uważał, że współczesna architektura powinna odrodzić się na bazie rodzimej odmiany stylów średniowiecznych. Podobne idee propagował Łepkowski, pisząc: ''Tylko długie studiowanie zabytków na stumilowej przestrzeni od Marienburga przez Litwę, Płockie, Wielkopolskę, Wiślicę, aż po Przeworsk, w jedną ujęte całość zgromadzić by mogło wzory na odbudowanie naszej starej szkoły''<ref>J. Łepkowski, ''Sztuka. Zarys jej dziejów...'', Kraków 1872, s. 157–160. Za: K. Stefański, ''Polska architektura sakralna w poszukiwaniu stylu narodowego'', Łódź 2002, s. 25.</ref>. Koncepcje tych badaczy przyniosły jednak znaczny odzew z pewnym opóźnieniem i przede wszystkim w [[Królestwo Kongresowe|Królestwie Polskim]].

Styl ten, tak popularny w Królestwie, w Galicji został negatywnie oceniony. Łuszczkiewicz jako alternatywę dla stylu wiślano-bałtyckiego proponował formy małopolskiego gotyku. Sprzyjały temu badania nad krakowską sztuką średniowieczną, prowadzone na Uniwersytecie Jagiellońskim, Akademii Umiejętności i w [[Grono Konserwatorów Galicji Zachodniej|Gronie Konserwatorów Galicji Zachodniej]] oraz [[Grono Konserwatorów Galicji Wschodniej|Wschodniej]]. Architekci tacy jak [[Sławomir Odrzywolski]] (kościół w Miejscu Piastowym, 1886) czy [[Jan Sas-Zubrzycki]] (kościół w Szczurowej, 1887–1888; kościół w Trześni) stosowali tzw. '''styl przejściowy''' (między romanizmem a gotykiem), który w kolejnych latach stał się charakterystyczny dla Galicji. Kościoły w tym stylu najczęściej łączyły w sobie cegłę i kamień; kształtowane były bardziej indywidualnie, niż miało to miejsce w przypadku stylu wiślano-bałtyckiego. Sas-Zubrzycki, uważający style średniowieczne za najbardziej odpowiednie dla współczesnych kościołów, w połowie lat 90. wprowadził termin '''styl nadwiślański'''. Miała to być małopolska odmiana gotyku o rodzimych cechach, która wyraża ''nasz rys narodowy, potężny, śmiały i zgodny z usposobieniem słowiańskim''<ref>J. Sas-Zubrzycki, ''Styl nadwiślański jako odcień sztuki średniowiecznej'', Kraków 1910. Za: K. Stefański, ''Polska architektura sakralna w poszukiwaniu stylu narodowego'', Łódź 2002, s. 67.</ref>. W zasadzie jedynym dziełem zrealizowanym przez architekta w tym stylu był [[kościół św. Józefa w Krakowie (Podgórze)|kościół św. Józefa]] w krakowskim [[Podgórze (Kraków)|Podgórzu]]. Sas-Zubrzycki wraz z Odrzywolskim i [[Teodor Talowski|Teodorem Talowskim]] zdominowali budownictwo kościelne przełomu XIX i XX wieku w Galicji.

 

{{main|Styl zakopiański}}

[[Plik:Zakopane-Koliba-2006-Ejdzej.jpg|thumb|S. Witkiewicz, ''Koliba'', Zakopane]]

 

 

[[Plik:Bazylika Limanowa.jpg|thumb|Z. Mączeński, kościół w Limanowej]]

Z początkiem XX wieku nasilały się głosy krytyczne wobec powszechnie panującego historyzmu. Szczególnie chętnie w tym okresie posługiwano się terminem '''swojskości''', jako poszukiwanego charakteru sztuki narodowej. Tak o swojskości pisano w 1910 roku przy okazji konkursu na kościół w Orłowie: ''Owo poszukiwanie swojskości nie jest odgadywaniem jakiejś tajemnicy, dotychczas ukrytej, a tkwiącej gdzieś w stanie gotowym, ani tez szukaniem za wszelką cenę nowych form, które jako narodowe uznane kiedyś będą. Istnieje tylko ogólne dążenie do charakteru, do własnego wyrazu w budownictwie, pragnienie piękna, które by się za swoje chętnie przyjęło''<ref> Redakcya, ''Konkurs na projekt kościoła na wsi Orłów'', „Architekt”, 1910, nr 4, s.58. Za: K. Stefański, Polska architektura sakralna w poszukiwaniu stylu narodowego, Łódź 2002, s. ??.</ref>. Równoległe pogłębiało się zainteresowanie sztuką ludową (co wynikało także z wpływu koncepcji stylu zakopiańskiego), budownictwem drewnianym i ochroną zabytków. [[Antoni Jabłoński-Jasieńczyk]] postulował zwrot ku ''prostocie ludowych budowli''<ref>A. Jabłoński, ''Dwa konkursy'', "Kurier Warszawski", 1902, nr 202, s. 2. Za: K. Stefański, Polska architektura sakralna w poszukiwaniu stylu narodowego, Łódź 2002, s. 114.</ref>. Podobne opinie formułował ks. [[Władysław Górzyński]]: ''Duch nasz, duch swojski, całkowicie się wcielił li tylko w architekturę drzewną, tu go szukać należy''<ref>W. Górzyński, ''Dwa konkursy'', s. 210. Za: K. Stefański, Polska architektura sakralna w poszukiwaniu stylu narodowego, Łódź 2002, s. 114.</ref>. Równolegle pojawiło się zainteresowanie formami renesansowymi, barokowymi i klasycznymi. Spectrum motywów, po które sięgano, było więc szerokie. Zauważył to w 1913 roku [[Tadeusz Mokłowski]]: ''"Modernizm" każe szukać motywów w pobliżu siebie, w zabytkach sztuki krajowej i na niej się uczyć sztuki tworzenia. Idąc za tą wskazówką, studiuyąc nasze zabytki przeszłości ''[...]'' możemy mieć nadzieję, że dojdziemy do stylu narodowego. ''[...]'' Jedni zwrócili się ku stylowi zakopiańskiemu i ludowej sztucy, drudzy starali się tworzyć w gotyku krakowskim czy nadwiślańskim, inni znowu szukali motywów w renesansie polskim'' [...]<ref>T. Mokłowski, ''O architekturze w Polsce'', "Czasopismo Techniczne", Lwów 1913, nr 31, s. 367–368. Za: K. Stefański, Polska architektura sakralna w poszukiwaniu stylu narodowego, Łódź 2002, s. 145.</ref>.

W drugiej połowie lat 20. w architekturze świeckiej wygasał styl dworkowy<ref>K. Stefański, ''Polska architektura sakralna w poszukiwaniu stylu narodowego'', Łódź 2002, s. 170.</ref>. Choć w latach 30. nadal wznoszono (zwłaszcza na prowincji) obiekty w stylu swojskim, to problem stylu narodowego niemal zniknął z prasy. Architektura zmierzała w stronę [[modernizm (architektura)|modernizmu]], co widać np. w [[kościół św. Rocha w Białymstoku|kościele św. Rocha w Białymstoku]] (po 1927, proj. [[Oskar Sosnowski|O. Sosnowski]]).

 

Ostatnią<ref>K. Stefański, ''Polska architektura sakralna w poszukiwaniu stylu narodowego'', Łódź 2002, s. 171.</ref> próbą stworzenia polskiego stylu narodowego była twórczość z kręgu polskiej sztuki dekoracyjnej, [[Warsztaty Krakowskie|Warsztatów Krakowskich]], [[formizm]]u i [[art déco]]. Przedstawiciele tego nurtu także nawiązywali do polskiej sztuki ludowej, renesansowej i barokowej, tworząc takie dzieła jak Dom Profesorów UJ ([[Ludwik Wojtyczko]], pl. Inwalidów, Kraków). Kierunek ten odniósł sukces na Międzynarodowej Wystawie Sztuk Dekoracyjnych w Paryżu w 1925 roku, na której polski pawilon ozdobiony był malowidłami [[Zofia Stryjeńska|Zofii Stryjeńskiej]]. II wojna światowa przerwała te działania.

 

Jak pisze historyk sztuki [[Andrzej Szczerski]]: ''Po 1989 roku problem "stylu narodowego", definiowanego w międzywojennych kategoriach, stracił na aktualności. Przede wszystkim współczesny świat artystyczny nie posługiwał się pojęciem tak rozumianej ekskluzywnej "kultury narodowej"''<ref name="Szczerski">A. Szczerski, ''Czas sztuki nowoczesnej'', "Dziennik Polski", 12.01.2009.</ref>. Co więcej, fascynacja kulturą zachodnią i otwarciem na Europę zepchnęła na dalszy plan zainteresowanie rodzimym dorobkiem, a punktem odniesienia i wzorem stało się to, co europejskie. Nie oznacza to jednak, że problem polskości zniknął – teraz jednak miejsce dawnych poszukiwań formalnych zajęły raczej odwołania do ''kontekstu lokalnego. W ostatnich latach kluczową rolę odgrywa tu problem historii i pamięci, zbiorowej i indywidualnej, poprzez które można dotrzeć do specyfiki określonej kultury''<ref name="Szczerski"/>.

 

{{Przypisy|2}}

 

* T. Dobrowolski, ''Sztuka polska'', Kraków 1974.

* A. Majdowski, ''O poglądach na styl wiślano-bałtycki w polskiej architekturze sakralnej XIX wieku'' [w:] ''Nasza Przeszłość: studia z dziejów Kościoła i kultury katolickiej w Polsce'', Kraków 1992, t. 78 [dostępne także na: [http://kpbc.umk.pl/dlibra/docmetadata?id=31645&from=pubindex&dirids=109&lp=15 kpbc.umk.pl]].