Egipt w średniowieczu: Różnice pomiędzy wersjami

'''Średniowieczny Egipt''' – okres w dziejach [[Egipt]]u obejmujący czasy od panowania bizantyńskiego do podboju [[Imperium Osmańskieosmańskie|tureckiego]]. Umownie rozpoczyna się on w roku [[395]], w którym doszło do ostatecznego podziału [[Cesarstwo rzymskie|Cesarstwa Rzymskiego]] na [[Cesarstwo bizantyńskieBizantyńskie|wschodnie]] i [[Cesarstwo zachodniorzymskie|zachodnie]], a kończy wraz z upadkiem [[Egipt Mameluków (nowożytny)|państwa Mameluków]] w [[1517]] i rozpoczęciem panowania tureckiego. Jakkolwiek istnieje również tendencja do utożsamiania historii średniowiecznego Egiptu tylko z przedtureckimi czasami [[Islam|islamskimiislam]]skimi. Wówczas nie wlicza się do tego okresu panowania bizantyńskiego ([[395]]–[[642]]), które było kontynuacją rządów rzymskich<ref>{{cytuj książkę|nazwisko= Ziółkowski |imię=Adam |tytuł= '''Historia powszechna. Starożytność'''|wydawca=Wydawnictwo Naukowe PWN|miejsce= Warszawa|rok=2009 |isbn= 978-83-01-15810-1}}</ref>. Historia Egiptu w [[Średniowiecze|średniowieczu]] da się podzielić na kilka zasadniczych i dość odrębnych okresów. W żadnym z nich nie istniało państwo stricte egipskie, choć w niektórych Egipt był ośrodkiem większych organizmów państwowych, które jednak opierały się na ludności napływowej.

Ostateczny podział Cesarstwa Rzymskiego dokonany w 395 roku przez [[Teodozjusz I Wielki|Teodozjusza Wielkiego]] początkowo niewiele zmienił w sytuacji Egiptu. Prowincja ta ze względu na swoje położenie była na uboczu bieżących problemów imperium i cieszyła się względnym spokojem. Egipt pozostał jednym z najbogatszych krajów nad [[Morze Śródziemne|Morzem Śródziemnym]], a jego ziemie nie były niszczone przez najazdy barbarzyńców doby [[Wielka wędrówka ludów|wielkiej wędrówki ludów]]. Kryzys władzy bizantyńskiej nastąpił w związku z pojawieniem się w [[V wiek]]u [[herezja|herezji]] [[Monofizytyzm|monofizyckiej]], która stała się popularna w prowincjach wschodnich cesarstwa, w tym w Egipcie. Krwawe prześladowania i zaburzenia związane z walkami religijnymi podkopywały supremację Konstantynopola. Ostatecznie Egipt padł ofiarą obcych najazdów w [[VII wiek]]u. Najpierw w latach [[618]]–[[621]] kraj został podbity przez [[Iran|irańską]] (perską) dynastię [[Sasanidzi|Sasanidów]], którzy usiłowali odtworzyć [[Achemenidzi| starożytne imperium]]. Persów zdołał pokonać cesarz bizantyński [[Herakliusz (cesarz bizantyjski)|Herakliusz]] i w [[629]] roku przywrócił na krótko władzę grecką nad prowincją. W [[633]] rozpoczęły się ataki koczowników [[Arabowie|arabskich]], którzy po zajęciu szeregu ziem należących do Bizancjum i Iranu w [[640]] roku rozpoczęli podbój Egiptu. W [[642]] roku upadła stołeczna [[Aleksandria]], a w [[645]] cały Egipt znalazł się pod panowaniem arabskim.

[[ImagePlik:Age-of-caliphs.png|250px|thumb|left|Podboje arabskie{{legend|#a1584e|Za czasów Mahometa, 622-632}} {{legend|#ef9070|Pierwszych kalifów, 632-661}} {{legend|#fad07d|Kalifatu Umajjadów, 661-750}}]]

Nowe państwo i dynastię rządzącą Egiptem ponownie założył przybysz pochodzenia tureckiego, [[Muhammad Ibn Tughdż]], który w roku 935 zerwał z Bagdadem. W odróżnieniu od Tulunidów nowy władca zdołał w roku [[939]] zdobyć uznanie swej władzy ze strony kalifa, który nadał Muhammadowi tytuł „ichszid” (oznaczający po persku „księcia”). Od tytułu tego ukuta została nazwa dynastii. Ibn Tughdż nie zadowolił się tylko panowaniem nad Egiptem i wkrótce opanował Palestynę i Syrię ([[941]]) oraz [[Hidżaz|Al-Hidżaz]] ([[942]]). Potęga dynastii trwała jednak krótko. Po śmierci jej założyciela władzę sprawowali formalnie kolejno jego synowie. W praktyce krajem rządził jako regent czarnoskóry [[eunuch]] rodem z [[Abisynia|Abisynii]] – [[Abu al-Misk Kafur]], który w [[966]] roku sięgnął po pełnię władzy. Za jego rządów kraj musiał odpierać ataki [[Hamdanidzi|Hamdanidów]], którzy zajęli część Syrii. Po śmierci Kafura Egipt został od zachodu najechany i podbity przez nowych zdobywców – [[szyizm|szyicką]] ([[Isma'ilizm|isma'ilicką]]) dynastię [[Fatymidzi|Fatymidów]] ([[969]]).

Pierwszym Fatymidą rządzącym Egiptem był [[Al-Mu'izz]], który dokonał jego podboju w roku 969. Był on znany z tolerancji wobec chrześcijan egipskich. Al-Mu'izz podczas swego panowania zdobył również [[Sycylia|Sycylię]] i wyprawił się na Syrię, gdzie jednak zmarł w roku [[975]]. Jego następcą został młodszy z synów [[Al-Aziz]] (975-[[996]]). Kontynuował on podboje ojca opanowując ostatecznie Palestynę i Syrię oraz narzucając zwierzchnictwo [[Mekka|Mekce]] i [[Medyna (Arabia Saudyjska)|Medynie]]. Za jego rządów państwo Fatymidów osiągnęło apogeum swej potęgi, choć zdobycie Syrii miało spowodować szereg konfliktów z [[Cesarstwo bizantyńskieBizantyńskie|Bizancjum]] i państwami rządzącymi [[Irak|Irakiem]]iem (najpierw Hamdanidami, później [[SeldżukowieSeldżukidzi|Turkami Seldżuckimi]]). Al-Aziz kontynuował politykę tolerancji religijnej zapoczątkowaną przez swego ojca. Wywołał nawet oburzenie wśród muzułmańskich poddanych mianując na wiele ważnych stanowisk żydów i chrześcijan. Jest też znany jako protektor nauki i sztuki. Za jego panowania założono w Kairze jedną z najsławniejszych [[Medresa|medres]] (uczelni) świata islamu – [[Al-Azhar]], która funkcjonuje do dnia dzisiejszego. Następcą Al-Aziza był jego syn [[Al-Hakim]] (996-[[1021]]). Nie kontynuował on polityki podbojów, gdyż coraz trudniej było utrzymać jedność wielkiego imperium. Jeszcze za jego poprzednika utracono kontrolę nad Marokiem ([[987]]). Za rządów zaś Al-Hakima uniezależniła się od Fatymidów Algieria ([[1015]]). W czasie swych rządów Al-Hakim stopniowo odchodził od polityki tolerancyjnej poprzedników i rozpoczął politykę islamizacji żydów i chrześcijan. W roku [[1009]] rozkazał nawet zburzyć [[Bazylika Grobu Świętego|Bazylikę Grobu Świętego]] w [[Jerozolima|Jerozolimie]] (choć jej odbudowę rozpoczęto już 3 lata później). Mimo tego udało mu się ustanowić pokojowe stosunki z Bizancjum. Dochodziło też do kontrowersji pomiędzy wspieranymi przez niego isma'ilitami a stanowiącymi większość mieszkańców państwa [[SunnityzmSunnici|sunnitami]], co związane było z rywalizacją pomiędzy kalifatem kairskim i bagdadzkim.

Egipt został opanowany przez [[Kurdowie|kurdyjską]] dynastię Ajjubidów w czasie wypraw krzyżowych i to właśnie walki i układy z chrześcijanami stały się głównymi problemami nowych panów Egiptu. Kair zdobył w 1169 roku [[Szirkuh]], ale to jego bratanek, [[Saladyn]] ([[1171]]–[[1193]]) był właściwym założycielem dynastii i potęgi nowego państwa. Ajjubidzi – mimo że tytułowali się sułtanami Egiptu – środek ciężkości państwa przenieśli na północ, do Syrii, a [[Damaszek]] był wówczas równorzędną Kairowi stolicą państwa<ref name=Baczkowski>{{cytuj książkę|nazwisko= Baczkowski (red.) |imię=Krzysztof |tytuł= 'Wielka Historia Świata t.5 ''Późne średniowiecze'''|wydawca=Fogra Oficyna Wydawnicza |miejsce= Kraków|rok=2005 |isbn= 83-85719-89-X }}</ref>. Sam Saladyn oprócz Egiptu kontrolował również [[Trypolitania|Trypolitanię]], wschodnią Tunezję, Al-Hidżaz, [[Jemen]], Syrię i zachodnią część [[Mezopotamia|Mezopotamii]]. Był też zdobywcą Palestyny i pogromcą chrześcijańskiego Królestwa Jerozolimy. Świetne zwycięstwo nad armią krzyżowców [[Bitwa pod HattinHittin|pod Hattin]] w roku [[1187]] przyniosło mu nieśmiertelną chwałę w świecie islamu jako jednego z najwybitniejszych pogromców niewiernych. Zdobycie Jerozolimy ściągnęło na jego państwo [[III wyprawa krzyżowa|III wyprawę krzyżową]] ([[1189]]–[[1192]]), którą mimo utraty [[Akka|Akki]] zdołał odeprzeć. Saladyn zasłynął jako polityk zręczny i przy tym umiarkowany, opiekun sztuki i nauki (zwłaszcza medycyny). Po jego śmierci państwo zostało podzielone między jego krewnych – brata i synów, którzy wkrótce rozpoczęli wewnętrzne walki i osłabili potęgę dynastii.

Osobną epokę w historii muzułmańskiego Egiptu stanowią czasy mameluków, którzy rządzili Egiptem przez ponad dwa i pół stulecia i stworzyli najtrwalsze państwo w średniowiecznej historii tego kraju. Państwo to nie cieszy się w [[historiografia|historiografii]] (zwłaszcza egipskiej) dobrą opinią. Wynika to z dwóch faktów. Po pierwsze Mamelucy byli obcego, głównie kaukaskiego pochodzenia. Po drugie po podboju tureckim zachowali swą uprzywilejowaną pozycję i w czasach nowożytnych stali się zarówno rzecznikami tureckiego panowania jak i przeciwnikami nowoczesnych reform. Jednak mimo swej niestabilności państwo Mameluków w Egipcie okazało się trwalsze niż jakiekolwiek inne w epoce średniowiecza. Mamelucy pokonali niezwyciężonych dotychczas [[Imperium Mongolskie|Mongołów]] oraz dali w Kairze schronienie ostatnim kalifom abbasydzkim, którzy musieli uciekać po zniszczeniu przez Mongołów Bagdadu ([[1258]]). Epokę mamelucką tradycyjnie dzieli się na dwa okresy, którym przypisuje się dwie umowne „dynastie”. Byli to pochodzący ze stepów czarnomorskich [[KipczacyPołowcy|kipczaccy]] [[Bahryci]], oraz wywodzący się z regionu [[Kaukaz (kraina historyczna)|kaukaskiego]] [[Czerkiesi|czerkiescy]] [[Burdżyci]]. Nie były to dynastie w znaczeniu rodziny, choć niektórzy władcy byli rzeczywiście ze sobą spokrewnieni.

==== Barsbaj i Ka'itbaj ====

Jedynym znaczącym władcą mameluckim wywodzącym się z otoczenia Barkuka był jeden z jego byłych niewolników, [[Barsbaj]] (1422-1438). Zdołał on złamać przewagę łacinników na morzu i w wyniku kilku wypraw morskich na Cypr sprowadził ten kraj do rzędu podległego. Barsbaj przywrócił też realną i ściślejszą kontrolę Mameluków nad [[Hidżaz|Al-HidżazHidżazem]]em i świętymi miastami islamu. Silna kontrola wybrzeży [[Morze Czerwone|Morza Czerwonego]] i Śródziemnego umożliwiła również czerpanie zysków z handlu [[Europa|Europy]] z [[Indie|Indiami]]. Widząc rosnącą potęgę [[Imperium osmańskie|Turków Osmańskich]] podporządkował Barsbaj Mamelukom szereg państewek i ziem w północnej Syrii, wschodniej Anatolii i Cylicji. Stały się one buforem między wpływami obydwu państw i aż do początku XVI wieku ochraniały Mameluków przed inwazją turecką.

==== Upadek państwa Mameluków ====