Wikipedia

Kritozaur: Różnice pomiędzy wersjami

Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
drobne redakcyjne
drobne merytoryczne, drobne redakcyjne
Linia 25:
| commons = Category:Kritosaurus
}}
'''Kritozaur''' (''Kritosaurus'', [[Łacina|łac.]] "rozdzielony jaszczur") – rodzaj [[hadrozaury|dinozaura kaczodziobego]]. Jego nazwa bywa błędnie interpretowana jako "nobliwy jaszczur"<ref name=NHM>{{cytuj stronę|url=http://internt.nhm.ac.uk/jdsml/nature-online/dino-directory/detail.dsml?Genus=Kritosaurus |tytuł=''Kritosaurus'' |opublikowany=Natural History Museum|data dostępu=2713 czerwcalipca 2011 2009|język=en}}</ref>, odnosi się ona do domniemanego orlego nosa zwierzęcia<ref name=BC07>{{cytuj książkę
| nazwisko = Creisler
| imię = Benjamin S.
Linia 48:
| seria = Geological Society of America Special Paper 40
}}
</ref>. Do potencjalnych [[autapomorfia|autapomorfii]] kritozaura należą: [[kość przedzębowa]] bez ząbkowania, ostre, zmierzające w dół zgięcie [[szczęka|szczęki]] w kierunku żuchwy oraz ciężka, prawie prostokątna [[szczęka|szczękę]]{{r|JIKetal06}}.
 
Całkowitą długość zwierzęcia szacuje się na około 8 m{{r|NHM}}.
Linia 55:
''Kritosaurus'' należy do rodziny [[hadrozaury|hadrozaurów (dinozaurów kaczodziobych)]] i podrodziny [[hadrozaury płaskogłowe|Hadrosaurinae]] (lub [[Saurolophinae]] w rozumieniu Prieto-Márqueza{{r|APM10}}). Jego pozycja [[filogeneza|filogenetyczna]] wewnątrz tej grupy nie jest jednak dokładnie poznana. ''Naashoibitosaurus'' i ''„K.” australis'', bardzo do siebie podobne, w analizie filogenetycznej kaczodziobych przeprowadzonej przez [[Jack Horner|Jacka Hornera]] i współpracowników tworzą [[klad]] z [[zaurolof]]em. W tej samej pracy ''Kritosaurus navajovius'' uznano za takson odrębny na poziomie gatunkowym i równocześnie za ''[[nomen dubium]]''{{r|HWF04}}. Lokalizacja, czas oraz kilka cech budowy czaszki odróżniają kritozaura od nieco starszego od niego [[grypozaur]]a, którego szczątki odnaleziono początkowo w [[Kanada|Kanadzie]]{{r|JIKetal06}}.
 
== OdkrycieHistoria odkryć ==
[[Plik:Kritosaurus Brown original.jpg|thumb|left|Wstępna płaskogłowa rekonstrukcja czaszki kritozaura wg Barnuma Browna]]
W 1904 roku [[Barnum Brown]] odkrył [[holotyp]] – znalezisko ([[Amerykańskie Muzeum Historii Naturalnej|AMNH]] 5799) –w pobliżu bliskopiaskowca [[Ojo Alamo]] w [[hrabstwo San Juan (Nowy Meksyk)|hrabstwie San Juan]] w [[Nowy Meksyk|Nowym Meksyku]] w [[Stany Zjednoczone|USA]], kontynuującgdy kontynuował swą poprzednią ekspedycję{{r|BB10}}. Początkowo nie potrafił definitywnejednoznacznie powiązaćprzypisać go zdo jednostkąkonkretnej jednostki [[stratygrafia|stratygraficznąstratygraficznej]], lecz odprzed 1916 mógłustalił, jużże określićpochodzi jeona naz późnyosadów należących obecnie do [[kampan|górnokampańskiego]] iogniwa przypisać doDe-na-zin formacji zwanej dzisiaj [[formacja Kirtland|Kirtland]]<ref name=CWG16>{{cytuj pismo
| autor = Charles Whitney Gilmore
| tytuł = Contributions to the geology and paleontology of San Juan County, New Mexico. 2. Vertebrate faunas of the Ojo Alamo, Kirtland and Fruitland Formations
Linia 74:
| strony = 191–213
| rozdział = Review of Hadrosauridae (Dinosauria, Ornithischia) from the San Juan Basin, New Mexico
| seria = New Mexico Museum of Natural History and Science Bulletin, 17
|język=en
}}
</ref>. W czasie odkrycia większa część przodu czaszki była już zerodowana i niekompletna – Brown zrekonstruował ją wzorując się na szczątkach hadrozaura nazwanego później ''[[anatotytan|Anatotitan]]'', pomijając wiele kawałków<ref name=BB10/>. Choć zauważył pewneSpostrzegł różnice pomiędzyw fragmentamibudowie skamieniałości, jednak przypisał je zmiażdżeniu szczątków<ref name=SG14>{{cytuj pismo
| autor = William J. Sinclair, Walter Granger | tytuł = Paleocene deposits of the San Juan Basin, New Mexico
| czasopismo = Bulletin of the American Museum of Natural History
Linia 97:
</ref>. Epitet gatunkowy został utrzymany, co stworzyło kombinację ''K. navajovius''.
 
W 1914 publikacja o posiadającymmającym łukowaty pysk grypozaurze<ref name=LL14>{{Cytuj pismo
| nazwisko = Lambe
| imię = Lawrence M.
Linia 109:
|język=en
}}
</ref> zmieniła poglądy Browna na anatomię pyska kritozaura. Powracając do wspomnianych już fragmentów, zmieniłZmienił swą rekonstrukcję, dodając łukowaty grzebień nosowy przypominającypodobny do obecnego u grypozaurzygrypozaura<ref name=SG14/>. Zsynonimizował też oba rodzaje<ref name=BB14>{{cytuj pismo
| autor = Barnum Brown
| tytuł = Cretaceous Eocene correlation in New Mexico, Wyoming, Montana, Alberta
Linia 118:
|język=en
}}
</ref>, co wsparł [[Charles Whitney Gilmore]]<ref name=CWG16/>. Było to uznawane przez lata dwudzieste XX wieku ([[William Parks]] określiłpoczątkowo opisał kanadyjski gatunek jako ''Kritosaurus incurvimanus''<ref name=WAP20>{{Cytuj pismo
| autor = William Parks
| tytuł = The osteology of the trachodont dinosaur </em>Kritosaurus incurvimanus<em>
Linia 127:
|język=en
}}
</ref>. Obecnie jest on uznawany za synonim ''Gryposaurus notabilis''{{r|notabilis}}) i stało się standardem po publikacji przez [[Richard Swann Lull|Richarda Swanna Lulla]] i [[Nelda Wright|NeldyNeldę Wright]] w 1942 wpływowej [[monografia|monografii]] na temat północnoamerykańskich hadrozaurów<ref name=LW42b>{{cytuj książkę
| nazwisko = Lull
| imię = Richard Swann
Linia 139:
|język=en
}}
</ref>. Od tego czasu aż do roku 1990 do rodzaju ''Kritosaurus'' składałzaliczano sięgatunek z typowego gatunkutypowy ''K. navajovius'', a także ''K. incurvimanus'' i ''K. notabilis'', wcześniejszego– wcześniejszy gatunkugatunek typowegotypowy grypozaura. Kiepsko znany ''[[hadrozaur|Hadrosaurus breviceps]]'' ([[Othniel Charles Marsh|Marsh]], 1889)<ref name=OCM89>{{cytuj pismo
| nazwisko = Marsh
| imię = O.C.
Linia 162:
}}</ref>.
 
WPod późnychkoniec latachlat siedemdziesiątych70. i wczesnychna osiemdziesiątychpoczątku wywiązała80. sięniektórzy dyskusjaautorzy sugerowali, w którejże ''[[hadrozaur|Hadrosaurus]]'' rozważany był jako możliwymoże synonimbyć dlasynonimem taksonów ''Kritosaurus'', ''Gryposaurus'', a nawet obu, szczególnie w na półwpół specjalistycznych "słownikach dinozaurów"<ref name=DFG82>{{cytuj książkę
| nazwisko = Glut
| imię = Donald F.
Linia 185:
|język=en
}}
</ref>. W pracy [[David B. Norman|Davida Normana]] ''The Illustrated Encyclopedia of Dinosaurs'' używa sięużyto nazwy ''Kritosaurus'' dla kanadyjskich szczątków grypozaura, zaś zmontowany szkielet gatunku ''K. incurvimanus'' przypisujeprzypisano hadrozaurowido rodzaju ''Hadrosaurus''<ref name=DBN85>{{cytuj książkę
| nazwisko = Norman
| imię = David. B.
Linia 198:
|język=en
}}
</ref>. W tamtym1984 okresieroku do rodzaju ''Kritosaurus'' włączony został drugikolejny gatunek., W 1984 rokugdy argentyński [[paleontologia|paleontolog]] [[José Bonaparte]] i współpracownicy nadali nazwę ''K. australis'' ([[Łacina|łac.]] ''australis'' – południowy<ref>{{cytuj książkę |tytuł=Słownik łacińsko-polski |nazwisko=Kumaniecki |imię=Kazimierz |miejsce=Warszawa |wydawca=Państwowe Wydawnictwa Naukowe |strony=227}}</ref>) kościom dinozaura kaczodziobego z późnego kampanu lub wczesnego [[mastrycht]]u z [[formacja Los Alamitos|formacji Los Alamitos]] z [[Patagonia|patagońskiej]] prowincji [[Río Negro (prowincja)|Río Negro]] w Argentynie<ref name=JBetal84>{{Cytuj pismo
| nazwisko = Bonaparte
| imię = José
Linia 206:
| czasopismo = Revista de la Asociación Geología Argentina
| wolumin = 39
| wydanie = 3–43-4
| strony = 284–299
| rok = 1984
| język = es
}}
</ref>. Gatunek ten jest problematyczny i prawdopodobnie nie należy do rodzaju ''Kritosaurus'', co sugerowano w obu wydaniach ''The Dinosauria''{{r|HWF04}}{{r|WH90}}. W 2010 roku Prieto-Márquez i Salinas zsynonimizowali go z ''[[secernozaur|Secernosaurus koerneri]]'', wskazując na kombinację cech kości [[kość biodrowa|biodrowej]] i [[kość łonowa|łonowej]] niewystępującą u innych taksonów. Według analizy [[filogeneza|filogenetycznej]] przeprowadzonej przez autorów secernozaur nie jest najbliższym krewnym kritozaura{{r|PMS10}}.
 
Kolejny zwrot w historii taksonomicznej kritozaura nastąpił w 1990 roku, gdy [[Jack Horner]] i [[David B. Weishampel]] raz jeszcze odłączylirozdzielili od''Kritosaurus'' niegoi grypozaura''Gryposaurus'', wskazując na niepewności związane z drugą niekompletnąniekompletnością czaszkączaszki. Horner w 1992 opisał jeszcze dwie czaszki z Nowego Meksyku, twierdząc, że należały do kritozaura. Pokazał, że znacznie różniły się od grypozaurzych<ref name=JRH92>{{cytuj pismo
| nazwisko = Horner
| imię = John R.
Linia 237:
|język=en
}}
</ref>. Nie wszyscy autorzy zgodzili się z tym, szczególnie [[Thomas E. Williamson]] bronił tezy Hornera<ref name=TEW00/>. Co najmniej dwie obecnenowe publikacje podtrzymują jednak zasadność wyodrębnienia osobnych rodzajów{{r|JIKetal06}}<ref name=SGLetal06>{{Cytuj książkę
| autor = Lucas, Spencer G.; Spielman, Justin A.; Sullivan, Robert M.; Hunt, Adrian P.; Gates, Terry; Lucas, S.G.; Sullivan, Robert M. (red.)
| tytuł = Late Cretaceous Vertebrates from the Western Interior
Linia 245:
| strony = 293–297
| rozdział = ''Anasazisaurus'', a hadrosaurian dinosaur from the Upper Cretaceous of New Mexico
| seria = New Mexico Museum of Natural History and Science Bulletin, 35
|język=en
}}</ref>.
 
W końcu północnoamerykański zasięg geograficzny potencjalnych pozostałościKości kritozaura rozszerzył się. Odnaleziono jego kości, w tym również czaszkę, odnaleziono później także w późnokampańskiejgórnokampańskiej [[formacja Aguja|formacji Aguja]] w [[Teksas]]ie<ref name=JTS01>{{cytuj pismo
| nazwisko = Sankey
| imię = Julia T.
Linia 271:
|język=en
}}
</ref>, co wpłynęło na poszerzenie znanego [[zasięg (biogeografia)|zasięgu]] rodzaju. Poza tym nowo odkryte szczątki z [[Coahuila]] w [[Meksyk]]u mogą reprezentować nowy gatunek, o około 20% większy niż ''K. navajovius'' (około 11&nbsp;metrów długości),. cechujeCechuje je osobliwie skręcona [[kość kulszowa]]. Zwierzę to byłoby więc największym znanym i dobrze udokumentowanym północnoamerykańskim hadrozaurem płaskogłowym. Nieszczęśliwie [[kość nosowa|kościKości nosowe]] znówokazu są jednak niekompletne{{r|JIKetal06}}.
 
== Paleoekologia ==
[[Plik:Kritosaurus.jpg|thumb|''K. navajovius'' – czaszka, [[Amerykańskie Muzeum Historii Naturalnej]]]]
Materiał typowy ''Kritosaurus'' został odkryty w ogniwie De-na-zin w [[formacja Kirtland|formacji Kirtland]], datowanej na późny [[kampan]] (74–70 milionów lat temu, późna kreda)<ref name=TEW00/>. Znaleziono tam także szczątki dinozaurów należących do rodzajów: ''[[parazaurolof|Parasaurolophus]]'', ''[[Pentaceratops]]'', ''[[nodocefalozaur|Nodocephalosaurus]]'', ''[[zaurornitolest|Saurornitholestes]]''{{r|WETAL04}} oraz [[tyranozauroidy|tyranozauroida]] z rodzaju ''[[Bistahieversor]]''{{r|CW10}}. FormacjaOsady formacji Kirtland powstałareprezentują zprawdopodobnie równinrzeczny zalewanych[[obszar przezzalewowy]] rzekępowstały uchodzącąpo docofnięciu wielkiegosię śródlądowegowód morza[[Morze przebiegającegoŚrodkowego wtedy południkowo przezZachodu|Morza środekŚrodkowego kontynentuZachodu]]. Wśród [[rośliny|roślin]] dominowały [[iglaste]]. Pośród roślinożerców odpospolitsze hadrozaurychod popularniejszehadrozaurów wydawaływydają się [[Ceratopsinae|chasmozaury]]<ref name=DAR89>{{cytuj książkę
| nazwisko = Russell
| imię = Dale A.
Linia 290:
== Paleobiologia ==
=== Pożywienie ===
Jak inne dinozaury kaczodziobe, kritozaur był dużym dwunożnym roślinożercą o specyficznej budowie czaszki pozwalającej na miażdżące ruchy przypominające żucie. JegoUzębienie zęby układałyskładało się wz bateriebaterii zębowezębowych zawierającezawierających ichsetki setkizębów, zspośród których tylko niewielkiej części dinozaur kiedykolwiek używał. Nowe stale zastępowały zużyte. Materiał roślinny ornitopod zrywał za pomocą dzioba, w przetrzymywaniu go pomagał narząd przypominający [[policzek|policzki]]. Zwierzę karmiłomogło pożywiać się od poziomu gruntu do wysokości przekraczającejokoło 4 metrymetrów{{r|HWF04}}. Nie wiadomo, czy jeślikritozaur rzeczywiściei mamy''Naashoibitosaurus'' do– czynieniajeśli zsą odrębnymione rodzajami,w kritozaurrzeczywistości iodrębnymi ''Naashoibitosaurus''taksonami – żywiły się nieco innym pokarmem.
 
=== Grzebień nosowy ===
Grzebień nosowy kritozaura, jakkolwiek naprawdę wyglądał, mógł spełniać różne funkcje społeczne, jak identyfikacja [[płeć|płci]], gatunku czy statusu osobnika{{r|HWF04}}. BoczniePo bokach mogły się w nim znajdować napełnialne worki powietrzne grające rolę w przekazywaniu sygnałów wzrokowych i słuchowych<ref name=JAH75>{{Cytuj pismo
| autor = James A. Hopson
| tytuł = The evolution of cranial display structures in hadrosaurian dinosaurs
Linia 303:
|język=en
}}
</ref>. Kritozaur wiódłprowadził prawdopodobnie stadny tryb życia, co zapewniało mu większe bezpieczeństwo<ref>{{cytuj stronę|tytuł=''Kritosaurus''|url=http://animals.howstuffworks.com/dinosaurs/kritosaurus.htm |opublikowany=HowStuffWorks |język=en|data dostępu=2713 czerwcalipca 20092011}}</ref>.
 
== W kulturze ==
Synonimizacja kritozaura i grypozaura trwająca od drugiej dekady do lat dziewięćdziesiątych XX wieku doprowadziła do zniekształcenia oryginalnych wizerunków obu rodzajów. Kanadyjskie szczątki były o wiele pełniejszebardziej kompletne, w związku z czym większość przedstawieńrekonstrukcji i dyskusji w XX wieku, jak np. praca poruszająca temat zdobień czaszki autorstwa Jamesa Hopsona<ref name=JAH75/> czy jej adaptacja dla szerszego kręgu odbiorców w ''The Illustrated Encyclopedia of Dinosaurs''<ref name=DBN85b>{{cytuj książkę
| nazwisko = Norman
| imię = David B.
Linia 322:
{{Przypisy|2|przypisy=
<ref name=JIKetal06>{{Cytuj książkę
| autor r = James I. Kirkland, René Hernández-Rivera, Terry Gates, Gregory S. Paul, Sterling Nesbitt, Claudia Inés Serrano-Brañas, Juan Pablo Garcia-de la Garza | tytuł = Late Cretaceous Vertebrates from the Western Interior | wydawca = New Mexico Museum of Natural History and Science | miejsce = Albuquerque, New Mexico | rok = 2006 | strony = 299–315 | rozdział = Large hadrosaurine dinosaurs from the latest Campanian of Coahuila, Mexico | seria = New Mexico Museum of Natural History and Science Bulletin, 35}}</ref>
<ref name=HWF04>{{Cytuj książkę | autor r = John R. Horner, David B. Weishampel, Catherine A. Forster | tytuł = The Dinosauria |autor=David B. Weishampel, Peter Dodson, Halszka Osmólska (red.) | wydanie = drugie | wydawca = University of California Press | miejsce = Berkeley | rok = 2004 | strony = 438–463 | rozdział = Hadrosauridae | isbn = 0-520-24209-2}}</ref>
<ref name=BB10>{{Cytuj pismo | autor = Barnum Brown | tytuł = The Cretaceous Ojo Alamo beds of New Mexico with description of the new dinosaur genus </em>Kritosaurus<em> | url = http://hdl.handle.net/2246/1398 | czasopismo = Bulletin of the American Museum of Natural History | wolumin = 28 | strony = 267–274 | rok = 1910 |język=en}}</ref>
Linia 330:
<ref name=WH90>{{Cytuj książkę |autor r=David B. Weishampel, John R. Horner |autor=David B. Weishampel, Peter Dodson, Halszka Osmólska (red.) |tytuł=The Dinosauria |wydanie=pierwsze |wydawca=University of California Press |miejsce=Berkeley |rok=1990 |strony=534–561 |rozdział=Hadrosauridae |isbn=0-520-06727-4}}</ref>
<ref name=APM10>{{Cytuj pismo |autor=Albert Prieto-Márquez |tytuł=Global phylogeny of Hadrosauridae (Dinosauria: Ornithopoda) using parsimony and Bayesian methods |czasopismo=Zoological Journal of the Linnean Society |wolumin=159 |wydanie=2 |strony=435–502 |rok=2010 |doi=10.1111/j.1096-3642.2009.00617.x |język=en}}</ref>
<ref name=notabilis>{{Cytuj pismo |autor=Albert Prieto-Márquez |tytuł=The braincase and skull roof of </em>Gryposaurus notabilis<em> (Dinosauria, Hadrosauridae), with a taxonomic revision of the genus |czasopismo=Journal of Vertebrate Paleontology |wolumin=30 |wydanie=3 |strony=838–854 |rok=2010 |doi=10.1080/02724631003762971 |język=en}}</ref>
}}
 
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/wiki/Kritozaur”