Ekspresjonizm (literatura): Różnice pomiędzy wersjami

'''Ekspresjonizm''' (łac. ''expressio'' – wyraz, wyrażenie) – [[Awangarda (sztuka)|awangardowy]] [[prąd literacki]], który pojawił się około [[1910]] roku w Niemczech i trwał do końca [[Lata 20. XX wieku|lat 20. XX wieku]]. Miał liczne odpowiedniki w literaturach narodowych Europy, ale nigdzie nie uzyskał takiego stopnia zaawansowania jak na niemieckim obszarze językowym<ref name="jeden">{{Cytuj książkę r| nazwisko= | imię= | autor= | autor link= | inni= | tytuł= Słownik terminów literackich | data=2000 | wydawca=Zakład Narodowy im. Ossolińskich | miejsce=Wrocław | isbn= | strony= 124jeden}}</ref>.

Ekspresjonizm był reakcją na kryzys polityczno-społeczny I wojny światowej i czasów powojennych. Twórców przeraziła pustka i jałowość duchowa współczesności, [[materializm]] oraz przerost technokracji i mechanizacji. Był formą sprzeciwu wobec [[Naturalizm (literatura)|naturalizmu]] (z powodu jego wąskich założeń programowych) i [[Młoda Polska|modernizmu]] (za brak poczucia odpowiedzialności wobec świata). Za przyczynę kryzysu współczesności uważali odwrócenie się człowieka od duchowych wartości i norm moralnych. Żądali powrotu do źródeł kultury -– odwoływali się do [[Mitologia grecka|mitologii greckiej]] i [[Mitologia rzymska|rzymskiej]] oraz do tradycyjnej dla niej symboliki. Podstawową [[Kategoria estetyczna|kategorią estetyczną]] nowego nurtu była ekspresja, rozumiana jako przekazywanie za wszelką cenę [[Emocja|emocji]] jednostki, bez zwracania uwagi na [[forma (sztuka)|formę]] [[Dzieło literackie|dzieła literackiego]]. Według ekspresjonistów każdy tekst literacki powinien ocierać się o [[absolut]].

Nowy nurt odcisnął największe piętno w [[Liryka|liryce]], chociaż jego twórcy chętnie korzystali także z innych [[Rodzaj literacki|rodzajów]] i [[Gatunek literacki|gatunków literackich]]. Tematyka wierszy obejmowała niepokojące, niezrozumiałe i ekstatyczne wizje, przypominające sny<ref name="{{r|jeden"/>}}.

Ekspresjonizm ukształtował się pod wpływem modnego na początku XX w. nurtu filozoficznego zwanego [[Monizm|monizmem spirytualistycznym]]. Zakładał on, że jedynym istotnym bytem jest byt duchowy, dzięki któremu odbywa się wszelka rewolucja, oraz że życie to nieprzerwana ewolucja. Monizm łączył w sobie [[pragmatyzm]] [[William James|Williama Jamesa]], [[dionizyjskość]] [[FryderykFriedrich Nietzsche|Fryderyka Nietzschego]] i filozofię [[Henri Bergson]]a.

Pierwsze próby sformułowania założeń teoretycznych nowego [[Prąd literacki|prądu literackiego]] pojawiły się w czasopiśmie monachijskim ''Die Erde'' w latach [[1905]]-[[1906]], jednak rzeczywista ekspansja ekspresjonizmu nastąpiła dopiero w [[1910]] roku dzięki takim czasopismom jak: ''Pan'', ''Die Aktion'' i ''Der Sturm'', ''Die Weissen Blätter'', ''Literarisches Echo'', ''Das Ziel'' czy ''Genius''<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Hutnikiewicz | imię= Artur | autor= | autor link= | inni= | tytuł= Od czystej formy do literatury faktu | data= 1976 | wydawca= Wiedza Powszechna | miejsce= Warszawa | isbn= | strony= 73hut73}}</ref>.

Na ukształtowanie ekspresjonizmu duży wpływ miała także twórczość [[Walt Whitman|Walta Whitmana]], [[Émile Verhaeren|Émilego Verhaerena]], [[Fiodor Dostojewski|Fiodora Dostojewskiego]], [[Arthur Rimbaud|Arthura Rimbauda]] oraz niemieckich poetów poprzedniego pokolenia ([[Richard Dehmel|Richarda Dehmela]], [[Hugo von Hofmannsthal]]a)<ref name="{{r|jeden"/>}}.

Twórczość liryczną reprezentują [[Georg Trakl]], [[Else Lasker-Schüler]], [[Georg Heym]], [[Franz Werfel]] i [[Bertolt Brecht]]. Ich wiersze cechuje rytmizacja, [[dytyramb]]iczność<ref name="dwa">{{Cytuj książkę r| nazwisko= | imię= | autor= | autor link= | inni= | tytuł= Słownik terminów literackich | data=2000 | wydawca=Zakład Narodowy im. Ossolińskich | miejsce=Wrocław | isbn= | strony= 125dwa}}</ref>, odchodzenie od reguł językowych, preferowanie [[Językjęzyk potoczny|mowy potocznej]] oraz tworzenie [[neologizm]]ów.

Przedstawicielami ekspresjonizmu w prozie są: [[Alfred Döblin]], [[Franz Werfel]], [[Max Brod]], [[Alfred Henschke|Klabund]], [[Leonhard Frank]]. Podobnie jak w przypadku dramatów, odchodzili oni od mimetyzmu i [[psychologizm]]u. Wprowadzali [[Ironia|ironię]], [[Satyra|satyrę]], [[Groteska|groteskę]] oraz [[Naturalizm (literatura)|naturalistyczny]] [[opis]]. Łączyli kosmiczne wizje ze scenami życia codziennego, a język wzniosły z potocznym. Twórczość prozatorska ekspresjonistów wywarła wpływ na pisarstwo [[Hermann Hesse|Hermanna Hessego]], [[Heinrich Mann|Heinricha Manna]], [[Georg Britting|Georga Brittinga]], [[Jakob Wassermann|Jakoba Wassermanna]] oraz [[Franz Kafka|Franza Kafki]]<ref name="{{r|dwa"/>}}.

W literaturze polskiej tendencje ekspresjonistyczne pojawiły się jeszcze przed sformułowaniem założeń teoretycznych. Takie wiersze pisał w okresie [[Młoda Polska|Młodej Polski]] [[Tadeusz Miciński]]<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Hutnikiewicz | imię= Artur | autor= | autor link= | inni= | tytuł= Od czystej formy do literatury faktu | data= 1976 | wydawca= Wiedza Powszechna | miejsce= Warszawa | isbn= | strony= 76hut76}}</ref>, a elementy poetyki ekspresjonistycznej można odnaleźć także w twórczości [[Stanisław Przybyszewski|Przybyszewskiego]] i [[Wacław Berent|Berenta]]. Ale jako świadomy [[Prąd literacki|nurt literacki]] polski ekspresjonizm pojawił się pod koniec I wojny światowej. Jego inicjatorem był ziemianin [[Jerzy Hulewicz]], który w [[1917]] roku rozpoczął w Poznaniu publikację czasopisma ''[[Zdrój (dwutygodnik)|Zdrój]]'' (ukazywało się do [[1922]] roku). Dwutygodnik ten nie posiadał jasno sformułowanego [[Program literacki|programu literackiego]]. Redaktor naczelny stopniowo publikował swoje przemyślenia, które zostały wydane w roku [[1921]] pod postacią książki pt. ''Ego eimi. E ewangeliey Jezu Chrysta według spisania Janowego. Rzecz o Duchu uźrzana''<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Hutnikiewicz | imię= Artur | autor= | autor link= | inni= | tytuł= Od czystej formy do literatury faktu | data= 1976 | wydawca= Wiedza Powszechna | miejsce= Warszawa | isbn= | strony= 77hut77}}</ref>. Była to niedogmatyczna interpretacja ''Ewangelii św. Jana'', dotykająca spraw transcendentnych i kosmogonicznych. Autor nie formułował jednak zasad nowej poezji. Kwestię ekspresjonizmu poruszał także w swoich artykułach Przybyszewski (''Powrotna fala (Naokoło ekspresjonizmu)'', ''Ekspresjonizm, Słowacki i Genezis z ducha''), ale jego teksty nie wniosły żadnych nowych koncepcji.

W [[1918]] roku grupa młodych pisarzy i poetów, pod nazwą "[[Bunt (grupa artystyczna)|Bunt]]" urządziła wystawę obrazów w Poznaniu, jednocześnie publikując jako dodatek do ''Zdroju'' tzw. "Zeszyt ''Buntu''". Poza redaktorem naczelnym poznańskiego czasopisma do do grupy należał także jego brat, [[Witold Hulewicz]], oraz: Małgorzata i Stanisław Kubiccy, Władysław Skotarek, Adam Bederski, [[August Zamoyski]], Jan Stur (Feingold) oraz [[Zenon Kosidowski]]. Grupa ta była już wyraźnie ekspresjonizująca. Od czasu włączenia się wymienionych twórców do redagowania ''Zdroju'' czasopismo zaczęło nabierać wyrazistości programowej. Teksty Jana Stura ''Czego chcemy'' oraz Zenona Kosidowskiego ''Z zagadnień twórczości'' niosły pełny, jasno sformułowany program ekspresjonistów. Twórcom nie wystarczyło jednak środków finansowych, aby wdrożyć swoje założenia w życie – nie powstały bowiem żadne wartościowe dzieła firmowane ich nazwiskami<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Hutnikiewicz | imię= Artur | autor= | autor link= | inni= | tytuł= Od czystej formy do literatury faktu | data= 1976 | wydawca= Wiedza Powszechna | miejsce= Warszawa | isbn= | strony= 79hut79}}</ref>. Wkrótce po upadku czasopisma rozproszyli się, rzadko publikując na własną rękę.

Zastrzeżenia [[Krytyka literacka|krytyków]] budziła od początku poetyka ekspresjonizmu, czyli antypsychologizm, dążenie do uogólnień, [[typizacja]] postaci, zastąpienie bohaterów mających indywidualne cechy reprezentatywnymi [[symbol]]ami. Zarzucano abstrakcyjność, ilustracyjność, schematyzm. Odrzucenie czynnika intelektualnego w procesie tworzenia dzieła groziło dekompozycją i brakiem jakiejkolwiek formy. [[Profetyzm]] szybko doprowadził do karykaturalnego [[Patos (estetyka)|patosu]] i krzykliwości graniczącej z [[Kakofonia|kakofonią]]. Nie przywiązywanie wagi do języka i norm językowych z kolei – według krytyków – powodowało nierozumienie treści dzieła<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Hutnikiewicz | imię= Artur | autor= | autor link= | inni= | tytuł= Od czystej formy do literatury faktu | data= 1976 | wydawca= Wiedza Powszechna | miejsce= Warszawa | isbn= | strony= 92hut92}}</ref>.