Ludwik XV: Różnice pomiędzy wersjami

|król król = Ludwik XV Ukochany

|tytulatura tytulatura = Z Bożej łaski Arcychrześcijański król Francji i Nawarry

|grafika grafika = [[Plik:Louis XV France by Louis-Michel van Loo 002.jpg|250px]]

| herb grafika = [[Plik:Grand Royal Coat of Arms of France & Navarre.svg|120px]]

|tytuł tytuł = [[Władcy Francji|Król Francji]]

|od od = [[1 września]] [[1715]]

|do do = [[10 maja]] [[1774]]

|poprzednik poprzednik = [[Ludwik XIV|Ludwik XIV Burbon]]

|następca następca = [[Ludwik XVI|Ludwik XVI Burbon]]

|dynastia dynastia = [[Burbonowie]]

|urodzony urodzony = [[15 lutego]] [[1710]]<br />[[Wersal]]

|zmarł zmarł = [[10 maja]] [[1774]]<br />[[Wersal]]

|ojciec ojciec = [[Ludwik Burbon (książę Burgundii)]]

|matka matka = [[Maria Adelajda Sabaudzka]]

|żona żona = [[Maria Leszczyńska]]

|dzieci dzieci = [[Maria Ludwika Elżbieta Burbon|Ludwika Elżbieta Burbon]]<br />[[Anna Henrietta Burbon|Henrietta Anna Burbon]]<br />[[Ludwik Ferdynand Burbon]]<br />[[Maria Adelajda Burbon]]<br />[[Wiktoria Ludwika Burbon]]<br />[[Zofia Filipa Burbon]]<br />[[Ludwika Maria Burbon]]

Ludwik Burbon, książę Andegawenii, urodził się [[15 lutego]] [[1710]] r., kiedy jego pradziadek, król [[Ludwik XIV]], wciąż zasiadał na tronie. Rodzice księcia Andegawenii, [[Ludwik Burbon (książę Burgundii)|Ludwik, książę Burgundii]], i [[Maria Adelajda Sabaudzka]] byli zgodną i kochającą się parą, co było rzadkością w Wersalu. Ludwik d'Anjoud’Anjou miał starszego o 3 lata brata, [[Ludwik Burbon (książę Bretanii)|Ludwika, księcia Bretanii]]. Książę Burgundii był najstarszym synem [[Ludwik Burbon|Ludwika Wielkiego Delfina]], jedynego syna Ludwika XIV. Miał on młodszych braci, [[Filip V Hiszpański|Filipa]], [[władcy Hiszpanii|króla Hiszpanii]], i [[Karol (książę de Berry)|Karola, księcia de Berry]]. Ludwik XIV miał więc jednego syna, trzech wnuków i dwóch prawnuków. Wydawało się, że sukcesja domu Burbonów została całkowicie zabezpieczona.

Kiedy regencję sprawował Filip Orleański, mały Ludwik zamieszkał w [[Vincennes]], 7 kilometrów na wschód od [[Paryż]]a, gdzie powietrze było zdrowsze niż w mieście. Później zamieszkał w pałacu [[Tuileries|Tuilerie]], niedaleko [[Palais-Royal]], siedziby księcia Orleanu. Zgodnie z tradycją królewskiego domu Francji, po ukończeniu 7 roku życia, Ludwik przeszedł spod kurateli kobiet pod opiekę mężczyzn. W lutym [[1717]] r. został odseparowany od madame de Ventadour. Jego wychowawcami zostali [[Franciszek Villeroi|książę de Villeroi]] i [[André Hercule de Fleury]], późniejszy [[kardynał]]. Książę de Villeroi, stary i doświadczony dworzanin, uczył młodego króla dworskich zachowań. Ludwik nauczył się maskować swoje uczucia i swoją nieśmiałość.

Fleury kierował właściwą edukacją króla. Do pomocy dobrał sobie najznakomitszych profesorów epoki, takich jak geograf [[Guillaume Delisle]]. Ludwik XV był bardzo zdolnym dzieckiem i miał otwarty umysł. Dużo czytał, popierał naukę i nowe technologie. Utworzył wydziały fizyki ([[1769]] r.) i mechaniki ([[1773]] r.) na [[Collège de France]]. Ludwik darzył wielkim szacunkiem Fleury'egoFleury’ego, który do końca życia wywierał wielki wpływ na króla.

Kardynał był ostrożnym i cierpliwym politykiem. Nie interesowały go nowinki i uparcie przywracał stan rzeczy z czasów Ludwika XIV. Rozwijała się gospodarka. Dzięki rozsądnej polityce skarbowej [[Philibert Orry]], [[francuscy ministrowie finansów|generalny kontroler finansów]], zamknął budżet państwa z nadwyżką, co było ewenementem w czasach ''[[ancien régime|ancien régime'urégime’u]]''. W [[1733]] r., za radą [[francuscy ministrowie spraw zagranicznych|sekretarza spraw zagranicznych]] [[Germain Louis Chauvelin|Germaina Louisa Chauvelina]], przystąpił do [[wojna o sukcesję polską|wojny o sukcesję polską]]. Dzięki tej wojnie udało się Francji uzyskać [[Lotaryngia|Lotaryngię]]. Miała ona być, co prawda, oddana Stanisławowi Leszczyńskiemu, ale po jego śmierci miała przypaść Francji, jako posag królowej Marii.

Kardynał Fleury zmarł w [[1743]] r. Ludwik XV, reprezentacyjny i urodziwy 33-latek obdarzony przydomkiem "Ukochanego"„Ukochanego”, rozpoczął faktyczne rządy osobiste. Nie zaufał już żadnemu ministrowi tak, jak zmarłemu kardynałowi. Często ich zmieniał i wygrywał ich między sobą. Duży wpływ na politykę Francji w następnych latach miały królewskie metresy. Król był człowiekiem religijnym i troszczył się o zbawienie swojej duszy. Konserwatywny, wierny przyzwyczajeniom, na swój sposób uparty, pragnął utrzymać monarchię w kształcie odziedziczonym po Fleurym. Jednakże zmieniały się czasy i zmieniało się społeczeństwo.

Życie uprzywilejowanych stało się łatwe i beztroskie. Głównym siedliskiem ostentacyjnego bogactwa, swobody obyczajów i marnotrawstwa finansowego był niewątpliwie dwór królewski. Ludwik XV utrzymywał na nim wiele swych faworyt, wśród których wyróżniała się zdecydowanie [[Madame Pompadour|Madame de Pompadour]]. Z jej protekcji liczni wielcy filozofowie i artyści [[oświecenie (okres)|oświecenia]] otrzymywali wsparcie i zamówienia na swe dzieła; m.in. dzięki niej zbudowane zostały reprezentacyjne obiekty przy [[Place de la Concorde]] w Paryżu i pałacyk [[Petit Trianon]] w Wersalu. Madame de Pompadour organizowała też huczne zabawy w Wersalu na koszt króla. Jej przypisuje się powiedzenie "Po„Po nas choćby potop!"”.

Ludwik XV kontynuował tradycję pradziada, obłaskawiając arystokrację szczodrze rozdawanymi pensjami dworskimi i kościelnymi beneficjami. Zerwał z oszczędną polityką kardynała Fleury'egoFleury’ego i powiększył liczbę urzędników administracji. Wzrastały też wydatki na dworski przepych. Dochody państwa wprawdzie również rosły, ale nie w takim tempie, żeby zrównoważyć wydatki. Szlachta i duchowieństwo zachowały immunitety stanowe, w obronie których twardo występowały stany prowincjonalne. Między stanami jak i wewnątrz stanów trwały jednak konflikty, których monarchia nie chciała lub nie potrafiła wykorzystać. Na własnym dworze musiał zmierzyć się z dworskimi koteriami "dewotów"„dewotów” i "filozofów"„filozofów”.

Wewnątrz stanu duchownego trwał antagonizm pomiędzy bogatym episkopatem a biednym niższym duchowieństwem. Rozpowszechnioną wśród niższego duchowieństwa ideologią był [[richeryzm]], głoszący niezależność proboszczów i parlamentarną strukturę Kościoła. Dążąc do zaostrzenia dyscypliny kościelnej, [[biskupi i arcybiskupi Paryża|arcybiskup Paryża]] [[Christophe de Beaumont]] zakazał klerowi udzielania sakramentów osobom, które nie posiadały zaświadczenia o spowiedzi (''billet de confession'') podpisanego przez księdza, który potępiał [[jansenizm]]. Przeciwko temu wystąpiły parlamenty, ale po stronie hierarchii stanął król, namawiany do tego przez partię "dewotów"„dewotów”. Ostry spór toczący się na początku lat 50. rozstrzygnięto kompromisowo w [[1756]] r. zniesieniem zaświadczenia. W toku walki król nie zdecydował się jednak na opodatkowanie kleru, czego domagały się parlamenty.

Król musiał również toczyć walkę z parlamentami, zwłaszcza z parlamentem paryskim. Przysługujące parlamentowi prawo remonstacji, czyli odmowę rejestracji ustaw królewskich, zinterpretowano jako całkowite i ostateczne odrzucenie prawa. Chodziło tutaj głównie o sprawy kościelne, gdyż parlamenty broniły immunitetów szlachty. Parlamenty toczyły również spory z zakonem [[jezuici|jezuitów]] o kontrolę nad szkolnictwem. W tym sporze po stronie parlamentów stanął król, popierany przez "filozofów"„filozofów”, aczkolwiek sympatie królewskie znajdowały się po stronie jezuitów. W [[1762]] r. paryski parlament wydał dekret znoszący zakon jezuitów we Francji i nakładający [[sekwestr]] na ich majątek. W [[1764]] r. król zatwierdził ich decyzje.

Największy wpływ na politykę Francji w tym okresie wywierała metresa królewska, madame de Pompadour, sympatyzująca z "filozofami"„filozofami”. Jej związek z królem rozpoczął się w [[1745]] r. Ich romans wygasł wprawdzie już [[1750|pięć lat później]], ale markiza zachowała swoje wpływy aż do śmierci w [[1764]] r. Posiadała rozległe wpływy w Radzie Królewskiej, gdzie jej głos niejednokrotnie znaczył więcej od głosu ministra. Licznie wstawiennictwa markizy u króla zmierzały do łagodzenia konfliktów, co spowodowało brak jednoznacznej linii politycznej króla. Często jednak kierowała się osobistymi sympatiami i antypatiami. Nie lubiła ona króla Prus [[Fryderyk II Wielki|Fryderyka II]] i zachęcała Ludwika do antypruskiego sojuszu z Austrią.

W [[1740]] r. zmarł cesarz Karol i tron winien przypaść jego córce, [[Maria Teresa Habsburg|Marii Teresie]]. Wystąpili jednak inni pretendenci do spadku po Habsburgach i rozpoczęła się [[wojna o sukcesję austriacką]]. Dodatkowo wmieszał się w to jeszcze [[władcy Prus|król Prus]] [[Fryderyk II Wielki]] zajmując austriacki [[Śląsk]]. W pierwszych latach tej wojny Francja zajmowała dość niezdecydowane stanowisko. Partia wojenna dążyła do przyłączenia do Francji austriackich Niderlandów, jednak wojnie sprzeciwiał się Fleury. Francja popierała cesarza [[Karol VII Bawarski|Karola VII]], który jednak rychło przegrał swoją sprawę. Dopiero śmierć kardynała w styczniu [[1743]] r. i pojawienie się finansowanej przez Wielką Brytanię "armii„armii pragmatycznej"pragmatycznej” wspierającej Marię Teresę sprawiło, że Francja zdecydowała się przystąpić do wojny.

Rok [[1745]] to rok sukcesów Francuzów. [[1 maja]] Maurycy Saski pokonał Anglików [[Wilhelm August Hanowerski, 1. książę Cumberland|księcia Cumberlanda]] pod [[bitwa pod Fontenoy|Fontenoy]], w efekcie czego całe austriackie Niderlandy znalazły się pod kontrolą Francji. [[11 października]] [[1746]] r. Maurycy pokonał koalicjantów pod [[bitwa pod Raucoux|Raucoux]] i dotarł do granic Holandii. [[17 kwietnia]] [[1747]] r. formalnie wypowiedziano jej wojnę. [[16 września]] Maurycy zdobył ważną twierdzę [[Bergem op Zoom]]. Sukcesy te były okupione jednak wielkimi stratami po obu stronach. W [[1748]] r. rozpoczęły się brytyjsko-francuskie rozmowy pokojowe. [[28 października]] [[1748]] r. podpisano pokój w [[Akwizgran]]ie. Wojna nie przyniosła Francji wymiernych korzyści. Stąd powstało popularne we Francji przysłowie "pracować„pracować dla króla pruskiego"pruskiego” (''travailler pour le roi de Prusse''), gdyż tylko Fryderyk II odniósł poważne korzyści z 8-letniej wojny, zajmując Śląsk.

Po wojnie o sukcesję austriacką ukształtował się w Europie system przymierzy. Francja była sprzymierzona z Hiszpanią i Prusami. Celem sekretnej polityki Ludwika ("„[[Secret du Roi|sekret króla]]"”) było również wprowadzenie swojego kandydata na tron polski. Po kilku latach doszło jednak do wydarzenia, które zyskało nazwę "„[[odwrócenie przymierzy|odwrócenia przymierzy]]"”. Cesarzowa Maria Teresa dążyła do rewanżu na Fryderyku II za utratę Śląska. Zawarła antypruski sojusz z [[władcy Rosji|carycą]] [[Elżbieta Romanowa|Elżbietą]]. Kanclerz Austrii, [[Wenzel Anton von Kaunitz]], zaproponował, aby ostatecznie pogrążyć Prusy, wciągnąć do sojuszu również Francję. Uważał on, że uporczywe bronienie Niderlandów i wpływów we Włoszech nie służy austriackim interesom, które znajdują się w środkowej Europie. Gabinet wersalski był jednak wierny sojuszowi z Prusami. Jednak gdy w [[16 stycznia]] [[1756]] r. Prusy podpisały traktat z Wielką Brytanią, we Francji uznano to za wiarołomstwo. [[1 maja]] [[1756]] r. podpisano w Wersalu traktat francusko-austriacki.

Fryderyk przestraszył się potęgi koalicji i zdecydował się działać pierwszy. W [[1756]] r. zaatakował proaustriacką Saksonię, zmuszając jej armię do kapitulacji. W [[1757]] r. wkroczył do Czech. Wygrał [[bitwa pod Pragą|bitwę pod Pragą]], ale został pobity pod [[bitwa pod Kolinem|Kolinem]] i musiał się wycofać. W [[1757]] r. armia francuska księcia Richelieu zaatakowała prusko-hanowerskie wojska księcia Cumberlanda, zmuszając je do kapitulacji. Druga armia francuska, marszałka [[Charles de Soubise|Soubise'aSoubise’a]], maszerowała w kierunku Saksonii. Fryderyk ruszył jej na przeciw i [[5 listopada]] odniósł świetne zwycięstwo pod [[bitwa pod Rossbach|Rossbach]].

Cały czas trwały konflikty brytyjsko-francuskie w koloniach, głównie w Kanadzie i Indiach. Drobne utarczki w Kanadzie toczyły się od [[1739]] r., jednak dopiero od [[1743]] r. nabrały rozmachu. Francuzi próbowali odzyskać [[Nowa Szkocja|Nową Szkocję]], ale to Anglicy [[17 czerwca]] [[1745]] r. zdobyli [[Louisbourg]], najpotężniejszą twierdzę Nowej Francji. Jednak na mocy pokoju w Akwizgranie przywrócono ''status quo''. Nowy konflikt rozpoczął się w [[1754]] r. Francuzi początkowo odnosili liczne sukcesy, ale kiedy w Wielkiej Brytanii dominującą pozycję polityczną uzyskał [[William Pitt, 1. hrabia Chatham|William Pitt]] i Anglia skoncentrowała cały swój wysiłek militarny w koloniach, Francuzi zaczęli ponosić porażki. W [[1759]] r. ekspedycja angielska generała [[James Wolffe|Wolffe'aWolffe’a]] zdobyła [[Québec (miasto)|Québec]]. Zakończona niepowodzeniem próba odbicia miasta oznaczała klęskę Francji w wielkiej batalii o Kanadę. W [[1763]] r. Francja utraciła na rzecz Wielkiej Brytanii wszystkie północnoamerykańskie posiadłości.

[[10 lutego]] [[1763]] r. podpisano pokój w Paryżu między Wielką Brytanią, Francją i Hiszpanią. Francja traciła wszystkie północnoamerykańskie kolonie. WNa Karaibach zatrzymywała jedynie [[Martynika|Martynikę]], [[Gwadelupa|Gwadelupę]] i [[Saint Lucia|Saint Lucię]]. Francuzi utracili również posiadłości w Indiach. Najbardziej ucierpiał jednak prestiż Francji jako militarnej potęgi.

Mimo remonstacji urzędnicy królewscy zaczęli jednak wcielać edykty w życie. Wówczas parlamenty Tuluzy i Grenoble wydały nakaz aresztowania tamtejszych gubernatorów. W styczniu [[1764]] r. parlament paryski wydał kolejną remonstrację, w której określił granice suwerenności monarchy. W sprawach polityki zagranicznej jego autorytet jest "bez„bez granic"granic”, ale w polityce wewnętrznej rząd cywilny (tj. parlamenty) ma na celu zachowanie obywateli w ich prawach, a "suweren„suweren (tj. król) podlega prawom"prawom”. W tej sytuacji Ludwik ugiął się i odwołał edykty oraz zdymisjonował trzech szczególnie nielubianych przez parlamenty gubernatorów.

Wkrótce doszło do nowego spięcia między monarchą a parlamentem. Było to związane z sytuacją w Bretanii. Tą zacofaną prowincją, gdzie silny był regionalny partykularyzm i silna pozycja ciał stanowych, zarządzał gubernator książę d'Aiguillond’Aiguillon. Jego celem była modernizacja prowincji. Chciał ją włączyć w sieć francuskich dróg bitych i w tym celu rozciągnął na Bretanię nie egzekwowane tam dotychczas królewskie szarwarki (specjalny podatek na budowę dróg bitych). Wywołało to sprzeciw stanów prowincjonalnych, które poparł parlament w [[Rennes]]. Unieważnił on rozporządzenia gubernatora, a na jego samego nałożył areszt. Na czoło opozycji wysunął się niedoszły reformator szkolnictwa La Chalotais. Administracja królewska nie chciała jednak ustąpić, więc parlament zawiesił działalność sądów. W październiku [[1765]] r. król kazał aresztować opornych i powołał do ich sądzenia specjalny trybunał administracyjny.

Król zdołał podporządkować sobie parlamenty, ale konflikty z nimi trwały jeszcze przez kilka lat, wywołując niekiedy tumulty w prowincjach. Parlamenty popierał minister Choiseul, który swych przeciwników widział w księciu d'Aiguillond’Aiguillon i koterii "dewotów"„dewotów”. "Dewoci"„Dewoci” stracili w tym czasie swoich dwóch największych popleczników na dworze: delfina [[Ludwik Ferdynand Burbon|Ludwika Ferdynanda]] (zmarł w [[1765]] r.) i królową Marię (zmarła w [[1768]] r.). Wkrótce znaleźli jednak wsparcie w nowej faworycie króla, [[madame du Barry]]. Ta 25-letnia plebejka stała się wielką miłością podstarzałego króla. Choiseul i jego "filozofowie"„filozofowie” nie oddali jej należytych hołdów, a jej względy pozyskali sobie "dewoci"„dewoci”. Choiseul został zdymisjonowany w [[1770]] r. Główną przyczyną była jego zbyt agresywna polityka zagraniczna, zmierzająca do ponownej konfrontacji z Wielką Brytanią. Nie obyła się ona jednak bez udziału madame du Barry.

Do końca panowania Ludwika ekipę ministerialną tworzył tzw. triumwirat (sekretarz spraw zagranicznych książę d'Aiguillond’Aiguillon, kanclerz [[René Nicolas Charles Augustin de Maupeou|Maupeou]] i generalny kontroler finansów ksiądz Terray). Maupeou przeprowadził jedyną poważniejszą reformę instytucjonalną za panowania Ludwika XV. W [[1771]] r. rozwiązał parlament paryski, jego członków skazał na wygnanie, oraz zreorganizował parlamenty prowincjonalne, przekształcając je w ściśle podporządkowane Koronie ciała biurokratyczne. Parlamenty przekształcono w ciała ''stricte'' sądowe, pozbawiając je wpływu na ustawodawstwo. Otworzyło to drogę dla reform finansowych, które próbował zrealizować Terray. Mimo upadku parlamentów napotkał na silny opór warstw uprzywilejowanych i musiał zrezygnować z reform. Skarb łatano przy pomocy różnego rodzaju loterii czy też sprzedaży tytułów.

Te ograniczone reformy były jednak o wiele lat spóźnione. Dojście do władzy "dewotów"„dewotów” wywołało nasilenie się antyklerykalizmu i propagandy "filozofów"„filozofów”. Szlachta i adwokacji wydali kanclerzowi i generalnemu kontrolerowi finansów wojnę na pamflety. Francja została zalana opozycyjnymi pismami. Propaganda królewska działała słabo i nie przemawiała do opinii publicznej. Rządy triumwiratu i pani du Barry były przedmiotem zaciekłej krytyki. Terrayowi przypisywano najciemniejsze malwersacje. Kiedy w [[1773]] r., w związku z nieurodzajem zabrakło zboża i wybuchły zamieszki w Paryżu, rozeszła się fama, że rząd ukrył zboże by wywołać głód. Wykorzystując nazwę francusko-hiszpańskiego paktu familijnego (''pacte de famille'') mówiono powszechnie o pakcie głodowym (''pacte de famine'').

Rządy Ludwika XV, zwłaszcza ich druga część, były wielkim rozczarowaniem dla społeczeństwa. Kiedy król rozpoczynał samodzielne rządy nazywany był powszechnie "ukochanym"„ukochanym”. Jednak lata rządów faworyt, walki koterii dworskich, nieudolni ministrowie i dowódcy przyczyniły się upadku prestiżu królewskiego. Monarchia stała się symbolem starego ładu, który postępowi myśliciele zwalczali swoimi pismami i pamfletami. U schyłku panowania Ludwika po Francji krążyła popularna karykatura, która przedstawiała króla jako zaćmione słońce, generalnego kontrolera finansów jako dziurawy worek i ministra spraw zagranicznych jako trzcinę chwiejącą się na wietrze.

* Marie-Louise O'MurphyO’Murphy ([[1737]]-[[1815]]), miał z nią dzieci:[[Plik:LudwikXVburbon.JPG|thumb|250px|Ludwik XV]]

** Agnieszka Ludwika de Montreuil ([[1760]]-[[1837]]), żona Gasparda d'Arodd’Arod, hrabiego de Montmelas

** Agnieszka Łucja d'Augusted’Auguste ([[1761]]-[[1822]]), żona Karola, markiza de Boysseulh

** Afrodyta Łucja d'Augusted’Auguste ([[1763]]-[[1819]]), żona Ludwika Juliusza, hrabiego de Boysseulh

** Ludwik Aimé de Bourbon, l'Abbél’Abbé de Bourbon ([[1762]]-[[1787]]), legitymizowany w 1762 r.

** Benoit Ludwik le Duc, l'Abbél’Abbé le Duc ([[1764]] – prz. [[1837]]), ksiądz

** Adelajda Ludwika Franciszka de Saint-Germain ([[1769]]-[[1850]]), żona Jeana Pierre'aPierre’a Bachasson, hrabiego de Montalivet

** Emilia Adelajda Filleul (zm. po [[1802]]), żona Alexandre'aAlexandre’a, hrabiego de Flahaut de Billarderie oraz Jose de Souza

{{wikisourceWikiźródła|List Stanisława Augusta Poniatowskiego do Ludwika XV (16 października 1772)|List Stanisława Augusta Poniatowskiego do Ludwika XV (16 października 1772)}}

* Emanuel Rostworowski, ''Historia powszechna. Wiek XVIII'', Wydawnictwa Naukowe PWN, wyd. XI, Warszawa 2004, ISBN 83-01-13838-6.

{{wikiquoteWikicytaty|z Ludwika XV}}