Radogoszcz (więzienie): Różnice pomiędzy wersjami

|zabytek = 525-VII-19 z 3.03.1950, ZS-2/24 z 3.04.1964 oraz A/24 z 20.01.1971<ref name="zabytek">{{zabytek|łódzkie|strony = 49|data dostępu = 2011-09-1}}</ref>

|adres = ul. Zgierska 147; tel. (42) 657 93 34, (42) 655 36 66.

|typ budynku = Mauzoleummauzoleum (była fabryka włókiennicza)

|architekt =

|inwestor = Samuel Abbe

[[Plik:Makieta Radogoszcz Lodz.jpg|240px|thumb|Makieta więzienia radogoskiego na ekspozycji muzealnej obecnego Mauzoleum radogoskiego.]]

'''Radogoszcz''' – Rozszerzone Więzienie Policyjne (niem. „Erweitertes''Erweitertes Polizeigefangnis, Radegast”Radegast''), utworzone [[1 lipca]] [[1940]], w fabryce włókienniczej [[Samuel Abbe|Samuela Abbego]], położonej u zbiegu obecnych ulic [[Ulica Zgierska w Łodzi|Zgierskiej]] i gen. J. Sowińskiego w [[Łódź|Łodzi]], na bazie zlokalizowanego w pobliżu [[Radogoszcz (obóz przejściowy)|obozu przejściowego w fabryce Michała Glazera przy obecnej ul. Liściastej]]. Miejsce największej nazistowskiejniemieckiej zbrodni wojennej w styczniu 1945 r., dokonanej na obszarze Polski pomiędzy Bugiem a Odrą, podczasw przechodzeniaokresie przezeńdziałań oddziałów Armii Czerwonejfrontowych, poprzez jego spalenie więzienia wraz z więźniami w ilościliczbie co najmniej 1.5001500 osób.

Ze względu na różne funkcje, jakie pełnił Radogoszcz w czasie II wojny światowej, zmieniały się również jego nazwy w języku niemieckim. W okresie od 1939 do 1945 roku Radogoszcz miał następujące nazwy<ref name=autonazwa2>''„MartyrologiumMartyrologium łódzkie. Przewodnik po Radogoszczu i Miejscach Pamięci Narodowej.''”, Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi, Łódź 2005, ISBN 83-907422-2-5.</ref>:

* '''1 lipca 1940 -– 12 marca 1943''' (fabryka S. Abbego przy ul. Zgierskiej)

* '''13 marca 1943 -– 19 stycznia 1945'''

*# „Erweitertes Polizeigefängnis und Arbeitserziehungslager” (Rozszerzone więzienie policyjne i obóz pracy wychowawczej)<ref>Rozszerzone więzieniwięzienie policyjne na Radogoszczu, natomiast obóz pracy karnej na tzw. Sikawie.</ref>

Powstało na bazie obozu przejściowego utworzonego doraźnie 9 lub 10 listopada 1939 r. w [[Radogoszcz (obóz przejściowy)|fabryce włókienniczej Michała Glazera]], przy ówczesnej ul. Krakowskiej (dziś Liściasta 17; teren Fabryki Pierścieni Tłokowych "Prima"„Prima”) dla realizacji przez łódzkie [[gestapoGestapo]] dużej akcji represyjnej, tzw. [[Intelligenzaktion Litzmannstadt]], skierowanej przeciwko miejscowej [[inteligencja|inteligencji]]. W tym czasie, w znacznie większej, również włókienniczej fabryce [[Samuel Abbe|Samuela Abbego]]<ref>Potomek Dawida Wolfa Abbe -– pierwszego żydowskiego majstra tkackiego w Łodzi, który uzyskał dyplom cechu oraz wynalazł nowy sposób wyrobu przędzy. S. Abbe zmarł w 1936 lub 1937 r., pochowany został na [[Nowy cmentarz żydowski w Łodzi|cmentarzu żydowskim]] przy ul. Brackiej. W 2012 r. Centralne Muzeum Włókiennictwa przygotowało wystawę czasową o rodzinie Goldbergów -– W kuchni pani Goldbergowej [http://www.muzeumwlokiennictwa.pl/czasowe/1/454,w-kuchni-pani-goldbergowej.html], która była spokrewniona z Abba'miAbbami.</ref>, u zbiegu ulic gen. J. Sowińskiego i Zgierskiej (ok. 1 0001000 m. w linii prostej od fabryki M. Glazera), funkcjonował [[Radogoszcz (obóz przesiedleńczy)|obóz przesiedleńczy dla ludności cywilnej]]. W II połowie grudnia 1939 r., po zakończeniu zasadniczego etapu wspomnianej "Inteligenzaktion"„Inteligenzaktion”, w wyniku której rozstrzelano co najmniej 500 osób w pobliskich [[Lućmierz-Las|lasach lućmierskich]], zaczęto stopniowo przemieszczać pozostałych w fabryce M. Glazera więźniów do fabryki S. Abbego. Ostatnia ich grupa opuściła teren fabryki przy ul. Krakowskiej (Liściastej) w dniu 5 stycznia 1940 r. Przez następne 6 miesięcy w fabryce S. Abbego funkcjonowały jednocześnie i obóz przesiedleńczy, i obóz przejściowy. Przesiedleńcy byli lokowani w parterowej hali tkalni (dziś ekspozycja muzealna), natomiast więźniowie w 3-piętrowym budynku przędzalni. Ostatecznie, z dniem 1 lipca 1940 r., fabryka S. Abbego uzyskała status tzw. "Rozszerzonego„rozszerzonego więzienia policyjnego"policyjnego”, którego komendantem został mianowany porucznik policji -– [[Walter Pelzhausen]], a załogę stanowili miejscowi [[volksdeutsche]]<ref>Maria Nowacka, ''„Radogoszcz”'', Łódź 1948; Stanisław Rapalski, ''Byłem w piekle. Wspomnienia z Radogoszcza.'', Wyd. Łódzkie, Łódź 1960.</ref>. Do tego czasu funkcja obozu przesiedleńczego była stopniowo wygaszana. Do tego momentu obiekt w fabryce S. Abbego był w dyspozycji łódzkiego gestapoGestapo.

Więzienie radogoskie, wbrew obiegowej opinii szczególnie intensywnie propagowanej w pierwszym dwudziestoleciu powojennym, nie było miejscem masowej zagłady, nie było tu ani komory gazowej, ani krematorium. Zasadniczą funkcją tego obiektu było grupowanie więźniów w większe transporty w celu wywożenia ich do właściwych więzień, najczęściej do [[Sieradz]]a, [[Łęczyca|Łęczycy]] czy [[Wieluń|Wielunia]], do obozów koncentracyjnych (najpierw [[Dachau (KL)|KL Dachau]] -– przede wszystkim około tysięczna grupa łódzkiej młodzieży, w ramach dużej akcji represyjnej skierowanej przeciwko niej w maju 1940 r., potem KL [[Auschwitz-Birkenau]], a ostatecznie i przede wszystkim do [[Groß-Rosen|KL Gross-Rosen]] i [[Mauthausen-Gusen]]) oraz do [[Ostrów Wlkp (obóz pracy karnej)|obozu pracy karnej w Ostrowie Wlkp]] (do czasu powstania w Łodzi, w marcu 1943 r., podobnego obozu na [[Litzmannstadt (Łódź) -– obóz pracy karnej na Sikawie, 1943-1945.|Sikawie]].

Radogoszcz spełniał też rolę więzienia etapowego. Np. w maju 1941 r. krótko przebywał tu [[Leon Schiller]], przewożony z KL Auschwitz do Warszawy, gdzie został zwolniony.

W końcowym okresie funkcjonowania więzienie radogoskie zostało w marcu 1943 r. połączone organizacyjnie z obozem pracy karnej na Sikawie („Erweitertes''Erweitertes Polizeigefängnis und Arbeitserziehungslager”Arbeitserziehungslager'' -– Rozszerzonerozszerzone więzienie policyjne i obóz pracy karnej) i w takiej formie funkcjonowało do końca okupacji niemieckiej podczas II wojny światowej.

Komendantem więzienia przez cały okres jego funkcjonowania był Walter Pelzhausen. Przed objęciem przez niego funkcji komendanta (1 lipca 1940 r.) obozem przejściowym w fabryce S. Abbbego kierowali SS-Obersturmführer Ehlers i jego zastępca -– SS-Obersturmführer Müller<ref>Pisownia nazwiska i stopień niepewne.</ref>.

[[Plik:Bundesarchiv R 49 Bild-1312, KZ Radogosc bei Litzmannstadt, Juden.jpg|thumb|240px|Żydowscy więźniowie na Radogoszczu; foto z 15 lutego 1940 r.]]
Więzienie radogoskie było więzieniem przeznaczonym w zasadzie tylko dla mężczyzn. Jedynie okazjonalnie, w nielicznych przypadkach i krótko przetrzymywano tu kobiety. Podobnie okazjonalnie byli tu więzieni Żydzi. Najwięcej do czasu zamknięcia w ostatnich dniach kwietnia 1940 r. granic [[Ghetto Litzmannstadt|łódzkiego getta]].

Byli tu również więzieni Rosjanie, jeńcy wojenni, zbiegli z różnych miejsc pobytu w okolicach Łodzi, na przykład z poligonu pod Sieradzem. Nie wiadomo ilu, ale udało się ustalić nazwiska 301 z nich, na podstawie księgi ewidencyjnej łaźni więzienia radogoskiego z okresu od 15 kwietnia 1944 do 11 stycznia 1945 r. roku<ref><[[Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi|MTN-Łódź, sygn. A - 4565; ŹRÓDLAKŹródlak Wojciech, ''Lista obywateli Związku Radzieckiego [Rosji] w więzieniu w Łodzi na Radogoszczu od 15 kwietnia 1944 r. do 11 stycznia 1945 roku.', [w:] „Biuletyn Okręgowej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Łodzi – Instytut Pamięci Narodowej. Tom III. Łódź 1994, sss. 142–154142-154.</ref>, ale tylko ich nazwiska. W okresie powojennym tylko jeden z nich odwiedził to miejsce (w 1993 r.) -– Wjazmitinow Wladymir Pawłowicz<ref>Ur. 14 marca 1926 r. w Putiwlu, s. Pawła i Anny, więziony na Radogoszczu w 1943 r.; kiedy gościł z wycieczką w muzeum zamieszkiwał w Połtawie. Na podst. informacji kustosza WŹ, oddziału Radogoszcz MTN-Łódź.</ref>.

Jednym z najbardziej znanych więźniów Radogoszcza -– w 1942 r. -– był rodzony brat [[Feliks Dzierżyński|Feliksa Dzierżyńskiego]] -– [[Władysław Dzierżyński]]. Profesor medycyny, neurolog, autor pierwszego polskiego podręcznika akademickiego do neurologii, podówczas zamieszkały w Łodzi w swojej wilii (zachowanej do dziś), przy ul. E. Orzeszkowej 7. Aresztowany najprawdopodobniej "za„za nazwisko"nazwisko”, zginął po krótkim pobycie tutaj w największej egzekucji na obszarze [[Kraj Warty|Kraju Warty]] [[Plac Stu Straconych w Zgierzu|stu Polaków w Zgierzu]], [[20 marca 1942]] roku.

Inni znani więźniowie: [[Henryk Debich]] (znany po wojnie dyrygent), [[Włodzimierz Skoczylas]] (aktor; m.in. znany np. z filmowej roli zakonnika Sanderusa w "Krzyżakach"„Krzyżakach” Al. Forda).

Największą grupę więźniów stanowiły osoby aresztowane za złamanie okupacyjnego prawa niemieckiego, z Łodzi oraz powiatów brzezińskiego, łaskiego, łódzkiego i wieluńskiego. Na przykład duża grupa za ucieczki z robót przymusowych czy nielegalne przekroczenie pobliskiej granicy pomiędzy [[GeneralnaGeneralne GuberniaGubernatorstwo|GeneralnąGeneralnym GuberniąGubernatorstwem]] a [[Kraj Warty|"Krajem Warty"]]. Wielu osadzono za popełnienie „przestępstwa” przeciwko interesom [[III Rzesza|III Rzeszy]]. Do takich przypadków należały: nielegalny ubój i szmuglowanie żywności ze wsi. Przywożono tu również zatrzymanych w „[[łapanka]]ch”ch ulicznych. Osadzano tu też krótko nielicznych więźniów politycznych przed wysłaniem np. do obozów koncentracyjnych.

Znaczącą grupą więźniów (ok. 1 0001000 osób) była łódzka młodzież męska, zatrzymana w ramach dużej akcji represyjnej miejscowego gestapoGestapo, skierowanej przeciwko niej w maju 1940 r. przeciwko niej. Na Radogoszczu przebywała krótko, od kilku do kilkunastu dni, do czasu zorganizowania transportu do [[Dachau (KL)|obozu koncentracyjnego Dachau]]. Wśród niej był m.in. późniejszy wybitny aktor [[Włodzimierz Skoczylas]], który wiele lat po wojnie opublikował o tym swoje wspomnienia<ref>W.S., ''Aresztowanie''., '''[w:]''' "Odgłosy"„Odgłosy” (Łódź), nr 12, 21 III .03.1987, s. 10; ''Pierwsze doświadczenia więźnia., '''[w:]''' "Odgłosy"„Odgłosy”, nr 13, 28 III .03.1987, s. 10; ''Wszędzie, byle nie na Radogoszczu''., '''[w:]''' "Odgłosy"„Odgłosy”, nr 15, 11 IV .04.1987, s. 10; ''Dlaczego nie zostałem ambasadorem''., '''[w:]''' "Odgłosy"„Odgłosy”, nr 22, 30 V .05.1987, s. 7.</ref>.

Nie znana jest dokładna liczba osób, jaka przeszła przez więzienie radogoskie z powodu praktycznie braku jakiejkolwiek jego dokumentacji, która zaginęła w pierwszych miesiącach pookupacyjnych w Łodzi. W. Pelzhausen podczas śledztwa i procesu podawał, że około 40.000, ale zarówno prokuratura jak i Sądsąd przyjmowali, że liczba musiała być ona znacznie wyższa<ref> Nowacka M., op. cit., sss. 62-63.</ref>.

W obliczu zbliżających się do Łodzi pododdziałówoddziałów Armii Czerwonej została podjęta zbrodnicza decyzja likwidacjalikwidacji więzienia radogoskiego w taki sposób, żeby zatrzeć po nim wszelkie ślady. Najprawdopodobniej mieli w nim również zginąć więźniowie innych łódzkich więzień, np. więźniarki z więzienia kobiecego przy ul. Gdańskiej 13<ref> MICHOWICZMichowicz Janina, ''Więzienie przy ul. Gdańskiej (1939–19451939-1945 r.) w świetle relacji byłych więźniarek.'', [w:] „Rocznik Łódzki”, 1969, tom XII (XVI), sss. 147 – -152.</ref>.

Masakra rozpoczęła się około północy z 17 na 18 stycznia 1945 roku. Rozpoczęto ją od wymordowania więźniów funkcyjnych, a następnie rozstrzelania więźniów na sali nr 1 w budynku głównym. Kiedy oprawcy napotkali na opór więźniów następnych sal, podpalili goje, ustawiając się dookoła niego i strzelając do ratujących się wszelkimi sposobami więźniów. Masakra trwała do wczesnych godzin porannych 18 stycznia. W następnych godzinach trwało poszukiwanie jeszcze żyjących i dobijanie ich. Masakry dokonała załoga więzienia pod wodzą jego komendanta -– [[Walter Pelzhausen|Waltera Pelzhausena]], najprawdopodobniej wsparta bliżej nieustalonym zbrojnym oddziałem.

Masakrę przeżyło ok. 30 więźniów, którym udało się ukryć podczas [[ludobójstwo|ludobójczej]][[masakra|masakry]]<ref>Patrz film dokumentalny nakręcony prawdopodobnie na drugi dzień, 20 stycznia, pokazujący obraz jeszcze tlących się ruin więzienia radogoskiego w Polskiej Kronice Filmowej nr 4/45 [http://www.repozytorium.fn.org.pl/?q=pl/node/4460].</ref>.

Jednym z wachmanów biorących udział w masakrze był zamieszkały w pobliżu więzienia - Waldemar Norkwest. Po jej zakończeniu udał się do domu i tu popełnił wraz z żoną samobójstwo, pozostawiając list o treści:

(„Dla Niemiec, które bezbronnych ludzi mordują, nie walczę dłużej. Walczyłem uczciwie, a również krwawiłem dla zwycięstwa Niemiec, Ale te Niemcy, które dzisiaj w więzieniu widziałem, nie mogą i nie powinny zwyciężyć. W. Norkwest, starszy wachmistrz policji”)''<ref>Sprawozdanie Nadzwyczajnej Komisji dla zbadania zbrodni niemieckich w bozie śmierci na Radogoszczu; [w:] „Wolna Łódź”, 26 I .01.1945, nr 3, s. 1.</ref>.

Nieomal natychmiast po zakończeniu okupacji niemieckiej w Łodzi (19 stycznia 1945 r.) spontanicznie zostało postanowione w kręgu ówczesnych tymczasowych władz oraz mieszkańców miasta, że teren b. więzienia i ruiny spalonego więzienia radogoskiego stają się Miejscem Pamięci Narodowej. W II połowie 1945 r. Radogoszcz znalazł się pod opieką Wydziału Martyrologii Polskiej przy Ministerstwie Kultury i Sztuki<ref>[bez autora], ''Mauzoleum męczenników polskich''., [w:] „Dziennik Łódzki”, 1 sierpnia 1945, nr 27, s. 4.</ref>, a poprzez niego Wydziału Kultury i Sztuki Urzędu Wojewódzkiego w Łodzi<ref>Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi [MTN-Łódź], sygn. A-8760 (korespondencja Wydziału Kultury i Sztuki w sprawie zabezpieczenia śladów martyrologii na terenie Łodzi, w tym terenu b. więzienia radogoskiego.</ref>.

Proces przekształcania terenu b. więzienia w mauzoleum był bardzo długi z powodu braku funduszy. Między innymi około 1948 r. został zorganizowany przez władze miasta konkurs architektoniczny na projekt mauzoleum radogoskiego<ref>W zbiorach [[Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi|MTN-Łódź]] znajdujaznajdują się materiały jednego z projektów (sygn. A-3637).</ref>, a [[Związek Byłych Więźniów Politycznych|Związek Byłych Więźniów Politycznych, Koło – Łódź]] oraz [[Społeczny Komitet Opieki Nad Grobami Bojowników o Niepodległość i Demokrację i Nad Radogoszczem]] zorganizowały społeczną zbiórkę pieniędzy<ref>MTN-Łódź, sygn. A-5461 i A-3635 (cegiełki o nominale 100 zł).</ref>. We wrześniu 1948 r. teren b. więzienia został nieco uporządkowany, jako wstęp do powstania mauzoleum<ref>(jb), ''Odgruzowanie b. więzienia w Radogoszczu''., [w:] „Dziennik Łódzki”, 17 września 1948, nr 257, s. 5.</ref>. Powstały w listopadzie 1949 r. oddział łódzki [[Związek Bojowników o Wolność i Demokrację|Związku Bojowników o Wolność i Demokrację]] (ZBoWiD), skupił b. więźniów tego więzienia oraz objął w swojej uchwale założycielskiej patronat na terenem b. więzienia<ref>[bez Autora], .........., [w:] „Głos Robotniczy”, 15 listopada 1949 r., nr 314, s. 7.</ref>. Przejawem realizacji tej uchwały były w latach późniejszych dyżury na terenie b. więzienia członków tej organizacji, którzy przekazywali zwiedzającym informacje o tym miejscu.

W dniu 24 czerwca 1954 r., wobec przedłużającej się realizacji idei mauzoleum radogoskiego, we fragmencie parterowej hali, położonej obok spalonego budynku głównego, otwarto niewielką planszową wystawę prezentujących dzieje więzienia i jego spalenie<ref>[bez Autoraautora], ''Wystawa w Radogoszczu''., [w:] „Głos Robotniczy”, 28 kwietnia 1955, nr 100, s. 4 (foto z jej fragmentem).</ref>.

Przemiany społeczno-polityczne po wydarzeniach w czerwcu 1956 r., stworzyły podstawę finansową dla przekształcenia terenu b. więzienia w mauzoleum, między innymi z powodu reorganizacji funkcjonowania [[Społeczny Fundusz Odbudowy Stolicy|Społecznego Funduszu Odbudowy Stolicy]]. Od tego czasu część gromadzonych w nim środków pieniężnych mogła być przeznaczona na realizację m.in. takich projektów poza stolicą. Istotną rolę w podejmowaniu decyzji o budowie mauzoleum odegrała ówczesna I sekretarz Komitetu Łódzkiego [[Polska Zjednoczona Partia Robotnicza|Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR)]] – [[Michalina Tatarkówna-Majkowska]]<ref>[bez Autora], ''Łódź w latach 1959–19651959-1965. Z obrad Prezydium Rady Narodowej m. Łodzi''., [w:] „Głos Robotniczy”, wyd. A, 6 stycznia 1959 r., nr 4, s. 6.</ref>. Z tych samych środków powstało [[Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi|Muzeum Historii Ruchu Rewolucyjnego]], w którego statucie założycielskim teren b. więzienia radogoskiego i planowanego mauzoleum stał się jego oddziałem<ref>(ast), ''Z zebrania komitetu organizacyjnego budowy Muzeum Ruchu Robotniczego'', [w:] „Głos Robotniczy”, wyd. A, 17 lutego 1959 r., nr 40, s. 1 (''(…) W dniu wczorajszym odbyło się rozszerzone posiedzenie komitetu organizacyjnego budowy Muzeum Ruchu Robotniczego w Łodzi. (...) Muzeum to mieścić się będzie w gmachu b. więzienia przy ul. Gdańskiej [13] oraz częściowo (ekspozycja dotycząca okupacji) w budynku powięziennym na Radogoszczu. (...) Godzi się zauważyć, że przedstawiciel SFOS zapewnił uczestników zebrania, że część funduszów zebranych w Łodzi i województwie na SFOS będzie przeznaczona na cele budowy Muzeum [zgodnie z nowymi uregulowaniami dotyczącymi funduszy SFOS”'').</ref>.

Mauzoleum, ale jeszcze bez części muzealnej, odsłonięto podczas wielkiej manifestacji mieszkańców Łodzi w dniu 9 września 1961 r.<ref>[bez Autoraautora], ''Wielka manifestacja mieszkańców Łodzi. Towarzysz Ignacy Loga-Sowiński dokonał odsłonięcia pomnika w Radogoszczu.'', [w:] „Trybuna Ludu”, 10 września 1961, nr 249, s. 4; R.G., ''Chwała poległym – pokój żywym. Wiec na Radogoszczu zgromadził 60 tysięcy łodzian. Ignacy Loga-Sowiński wziął udział w manifestacji.'', [w:] „Dziennik Łódzki”, 11 września 1961, nr 214, s. 1 i 2).</ref>. Mauzoleum tworzyły w tym czasie 30-metrowa iglica usytuowana poza terenem więzienia oraz tzw. „sarkofag” w środku zabezpieczonych ruin spalonego głównego budynku więzienia – z czołową inskrypcją o treści ''„Tu spoczywamy zamordowani w przeddzień wolności. Imiona i ciała zabrał nam ogień, żyjemy tylko w waszej pamięci. Niech śmierć tak nieludzka nie powtórzy się więcej”'' oraz bocznej, po prawej stronie, ''„W każdej grudce tej ziemi historia, historia, której zapomnieć nam nie wolno”'' – oraz fragment d. dziedzińca więziennego. Istotnym jego elementem była i jest metaloplastyka w ciągu dawnego muru więziennego od strony ul. gen. J. Sowińskiego oraz elementy rzeźbiarskie w ciągu muru od strony ul. Zgierskiej.

Muzeum, w parterowej hali b. fabryki i więzienia, położonej obok spalonego budynku głównego d. fabryki i więzienia, otwarto 19 stycznia 1976 r.<ref>[bez Autoraautora], ''Uroczyste obchody 31. rocznicy wyzwolenia. Otwarcie Muzeum Martyrologii i Walki na Radogoszczu. Hołd dla żołnierzy polskich i radzieckich. Odznaczenia dla zasłużonych łodzian. Koncert w Teatrze Wielkim [w Łodzi]'', [w:] „Głos Robotniczy”, 20 stycznia 1976 r., nr 15, s. 1 i 2.</ref>. Głównym autorem scenariusza tej ekspozycji był pierwszy stały kierownik oddziału "Radogoszcz"„Radogoszcz” -– [[Tadeusz Czapliński]]<ref>Od 1 września 1974 do śmierci -– 28 stycznia 1979 roku.</ref>.

Ciała ofiar styczniowej masakry zostały pochowane w dwóch długich na ..... m.metrów mogiłach, usytuowanych na prawo od wejścia głównego na cmentarz św. Rocha, przy ul. Zgierskiej 141, pomiędzy murem cmentarnym a kaplicą przedpogrzebową. Do przenoszenia szczątków ofiar użyto niemieckich mieszkańców Radogoszcza obojga płci<ref>Pozyskanie ich odpowiedniej ilościliczby nie było trudnotrudne, ponieważ przedwojenny Radogoszcz był zamieszkały w przeważającej ilościliczbie przez rolników tego pochodzenia.</ref>. Przed złożeniem szczątków w mogile podejmowano próby identyfikacji. Prace te były prowadzone pod nadzorem -– prawdopodobnie nieformalnym, spontanicznym -– Komitetu Dzielnicowego [[Polska Partia Robotnicza|PPR]]Łódź-Radogoszcz, a przede wszystkim jego I sekretarza, dziennikarza -– [[Henryk Rudnicki|Henryka Rudnickiego]]. Między innymi zabierano z kieszeni wszelkie przedmioty osobiste, składając je następnie w pomieszczeniach wspomnianego komitetu<ref>RUDNICKIRudnicki Henryk, ''To, co zostało po spalonych w Radogoszczu. Listy zza grobu. Fotografie bliskich, szczątki rozmaitych przedmiotów, ocalałe strzępy listów są przechowywane w sekretariacie PPR w Radogoszczu''., [w:] „Głos Robotniczy”, 2 VIII .08.1945, nr 43, s. 8.</ref>. Wiele z tych przedmiotów trafiło do rodzin, natomiast te ciągle nie rozpoznane ostatecznie trafiły do depozytu w Archiwum Państwowym w Łodzi, a ostatecznie do zbiorów obecnego [[Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi]]<ref>(w), ''Pamiątki po straceńcach, ofiarach z Radogoszcza''; [w:] „Dziennik Łódzki”, 26 XI .11.1948, nr 326, s. 4.</ref>. Szczególnie przejmujący jest zestaw ponad osiemdziesięciu zdjęć najprawdopodobniej członków rodzin ofiar, znalezionych w ich ubraniach<ref>RUDNICKIRudnicki Henryk, ''To, co zostało po spalonych w Radogoszczu. Listy zza grobu. Fotografie bliskich, szczątki rozmaitych przedmiotów, ocalałe strzępy listów są przechowywane w sekretariacie PPR w Radogoszczu''; [w:] „Głos Robotniczy”, 2 VIII .08.1945, nr 43, s. 8. Zestaw w zbiorach MTN-Łódź, sygn. I - 5448/1-88.</ref>. Obecnie ich powiększone kopie są stale eksponowane w muzeum radogoskim (w ruinach klatki schodowej głównego, spalonego budynku), z ciągle nie gasnącą nadzieją, że osoby na nich zostaną rozpoznane, a poprzez nie ustalone kolejne nazwiska ofiar.

Pierwszą tablicę pamiątkową poświęconą pamięci więźniów i ofiar Radogoszcza odsłonięto na ścianie (od strony pl. Wolności) [[Kościół Zesłania Ducha Świętego w Łodzi|kościoła p.wpw. Zesłania Ducha Świętego w Łodzi]] w dniu 29 lutego 1948 roku. Jej fundatorem była organizacja społeczna p.npn. "Komitety„Komitety Domowe m. Łodzi"Łodzi”<ref>(jb), ''Uroczystość Komitetów Domowych w Łodzi;'', [w:] „Dziennik Łódzki”, 2 III .03.1948, nr 61, s. 5.</ref>. Pierwotnie pod nią została umieszczona urna z prochami ofiar styczniowej masakry<ref>[bez Autoraautora], ''Urna z prochami więźniów wystawiona będzie przed kościołem garnizonowym.'', [w:] „Express Ilustrowany”, 17 I .01.1948, nr 17, s. 3.</ref>.

* zbiory [[Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi]], którego oddziałem jest teren b. więzienia.

* NIESOBSKINiesobski Edward, PFEIFERÓWNAPfeiferówna Jadwiga, Dziennik harcerza i „Szarotki”. Oprac. red.: Andrzej Drzycimski. Gdańsk 1986, sss. 189 – -238.

<small>W książce opublikowany został jedyny aktualnie znany pamiętnik pisany na Radogoszczu przez E. Niesobskiego i szczęśliwie przemycony przez niego na wolność, kiedy został zwolniony. Był więźniem Radogoszcza od grudnia 1941 do 22 maja 1942. Po publikacji oryginał niestety zaginął.</small>

* NOWACKANowacka Maria, ''Radogoszcz'', Księgarnia „Czytaj”, Łódź 1948. Księgarnia "Czytaj".

<small>Do dziś podstawowa pozycja do dziejów tego więzienia, tyleż historyczna, co źródłowa, ponieważ zawiera wiele zeznań ''in extenso'' b. więźniów Radogoszcza zebranych przez Autorkę, która prowadziła śledztwo w tej sprawie i była oskarżycielem na procesie komendanta więzienia -– [[Walter Pelzhausen|W. Pelzhausena]].</small>

* RAPALSKIRapalski Stanisław, Byłem w piekle. Wspomnienia z Radogoszcza, Wyd. Łódzkie, Wyd. 1: Łódź 1960, Wyd. 2: Łódź 1963, Wyd. 3: Łódź 1969.

* ZARACHOWICZZarachowicz Władysław, ''Nas nie pożarły płomienie. Radogoszcz -– Gusen'', sss. .... - ...; Warszawa 1991, Bellona.

<samll>Jedyne tak obszerne i opublikowane wspomnienia z pobytu w więzieniu radogoskim (jako fragment wspomnień obozowych). W. Zarachowicz był więźniem Radogoszcza od 16 X 42 do 7 IV 1943, stąd wywieziony do KL Gusen (nr 15 345).</small>

* ŹRÓDLAKŹródlak Wojciech, Lista obywateli Związku Radzieckiego [Rosji] w więzieniu w Łodzi na Radogoszczu od 15 kwietnia 1944 r. do 11 stycznia 1945 roku., '''[w:]''' „Biuletyn Okręgowej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Łodzi–InstytutŁodzi – Instytut Pamięci Narodowej. Tom III. Łódź 1994, sss. 142–154142-154.

* NOWACKANowacka Maria, Radogoszcz, Łódź 1948. Księgarnia "Czytaj"„Czytaj”.

* LEWICKILewicki Stanisław, Radogoszcz, Warszawa 1971. Wyd. "Książka„Książka i Wiedza"Wiedza”.

* MARTYROLOGIUMMartyrologium łódzkie. Przewodnik po Radogoszczu i Miejscach Pamięci Narodowej, Łódź 2005, Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi, ISBN 83-907422-2-5.

* OBOZYObozy hitlerowskie na ziemiach polskich, 1939-1945. Informator encyklopedyczny, Warszawa 1979, sss. 298-300.