Wikipedia

Lolita: Różnice pomiędzy wersjami

Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
DrPZ (dyskusja | edycje)
Redaktorzy
18 237 edycji
Linia 22:
'''Lolita''' – [[język angielski|anglojęzyczna]] [[powieść]] [[Vladimir Nabokov|Vladimira Nabokova]], pisana w latach [[1947]]–[[1954]], opublikowana w [[1955 w literaturze|1955]] roku w Paryżu. Utwór opowiada o mężczyźnie zafascynowanym niedojrzałymi dziewczynkami, które określa mianem "nimfetek" i o jego erotycznej obsesji na punkcie dwunastoletniej pasierbicy Dolores Haze (tytułowej Lolity). Temat [[pedofilia|pedofilii]] sprawił, że powieść przez wiele lat uchodziła za dzieło skandalizujące i pornograficzne, a autor miał problemy z jej opublikowaniem.
 
''Lolita'' napisana jest bardzo kunsztownym, precyzyjnym stylem, zawiera liczne odniesienia do innych dzieł literackich (m.in. poezji [[Edgar Allan Poe|Poego]], prozy [[James Joyce|Joyce'a]], [[Prosper Mérimée|Mériméego]] i [[Gustaw Flaubert|Flauberta]]) oraz wiele gier językowych. Stanowi również portret społeczeństwa [[Stany Zjednoczone|Stanów Zjednoczonych]], panoramę życia obywateli tego kraju, zawiera także elementy powieści drogi i [[powieść kryminalna|powieści kryminalnej]]<ref name="brianboyd">{{Cytuj książkę r| nazwisko= Boyd | imię=Brian | tytuł= Nabokov : dwa oblicza | data=2006 | wydawca=Wydawnictwo Książkowe Twój Styl | miejsce=Warszawa | strony=284brianboyd}}</ref>. Nabokov uznawał ją za swoją ulubioną powieść<ref>Vladimir Nabokov, ''Dar''. cyt. za: {{Cytuj książkę r| nazwisko= Engelking | imię=Leszek | tytuł= Vladimir Nabokov |Dar data=1989 | wydawca=Czytelnik | miejsce=Warszawa | strony=63cyt}}</ref>, a krytycy zwracali uwagę na jej okrutny i farsowy humor oraz wyjątkowe piękno przedstawienia postaci kobiecej<ref name="brianboyd"/><ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Nabokov brianboyd| imię=Vladimir Vladimirovič | tytuł= Lolita : powieść | data=1991 | wydawca=Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce=Warszawa | strony= 423| rozdział= Robert Stiller ''"Lolita" jako gra i paradoks''Nabokov1991-s423}}</ref>.
 
Powieść została dwukrotnie zekranizowana, a jej tytuł i zaczerpnięte z niej określenie "nimfetka" zaczęły funkcjonować w mowie potocznej. Na język polski ''Lolitę'' przetłumaczyli: [[Robert Stiller]] i [[Michał Kłobukowski]].
 
== Okoliczności powstania powieści ==
Zarys fabuły ''Lolity'' pojawił się po raz pierwszy w powieści Nabokowa ''[[Dar (powieść Vladimira Nabokova)|Dar]]'', opublikowanej na przełomie [[1937 w literaturze|1937]]/[[1938 w literaturze|1938]] roku. Jedna z postaci, Borys Iwanowicz Szczegolew, streszcza fabułę utworu, który chciałby napisać<ref>Vladimir Nabokov, ''Dar''. cyt. za: {{Cytuj książkę r| nazwisko= Engelking | imię=Leszek | tytuł= Vladimir Nabokov | data=1989 | wydawca=Czytelnik | miejsce=Warszawa |Dar strony=57cyt2}}</ref>:
 
{{Cytat|(...) stary pies – ale jary jeszcze, że hej, pełen ognia, żądzy szczęścia – poznaje wdowę, a ta wdowa ma córkę, małą jeszcze dziewuszkę – wie pan, taką, co to nic jeszcze nieukształtowane, ale chodzi tak, że zwariować można. Bledziutka, chudziutka, podkówki pod oczami – i na starego dziada, rozumie się, nawet nie spojrzy. Co robić? Ha, niewiele myśląc żeni się, moi państwo, z wdową. Dobra. Wzięli i zamieszkali we troje (...) A tak w ogóle – przeliczył się. Czas ucieka jak głupi, on się starzeje, ona rozkwita i – figa z makiem z pasternakiem (...)}}
 
Jeszcze bliższym pierwowzorem powieści jest opowieść ''[[Czarodziej (opowieść)|Czarodziej]]'', napisana przez Nabokova w 1939 roku. Opowiada ona o mężczyźnie w średnim wieku, żeniącym się z matką pożądanej przez siebie małoletniej dziewczynki. Chociaż oparta na podobnym jak ''Lolita'' schemacie fabularnym, opowieść ta jest dużo krótsza i posiada znacznie zmienione zakończenie. ''Czarodziej'' został opublikowany wiele lat po pierwszej publikacji ''Lolity'' i już po śmierci autora<ref>{{r|Leszek Engelking, ''Posłowie'', (w:) Władimir Nabokow, ''Czarodziej'', przeł. A. Kołyszko, Warszawa 2006, s. 100.</ref>}}.
 
Pisarz twierdził również, że do napisania ''Lolity'' zainspirowała go notatka gazetowa o małpie z [[Paryż|paryskiego]] zoo, która w ramach eksperymentu naukowego dostała przybory do rysowania. Pierwszą rzeczą, którą naszkicowało zwierzę, były kraty jego klatki<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko=Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovich | tytuł=The annotated Lolita | data=1991 | wydawca=Vintage Books | miejsce=New York | rozdział= Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony=432Nabokov1991-s432}}</ref>.
 
Niektórzy twierdzą także, że Nabokova mogły zainspirować rzeczywiste wydarzenia związane z pedofilią. Wskazywano na wiele możliwych prototypów Lolity, m.in. na Litę Grey, piętnastoletnią aktorkę, która uprawiała seks z 35-letnim [[Charlie Chaplin]]em<ref>{{cytuj stronęr| url = http://www.timesonline.co.uk/tol/news/uk/article565214.ece| tytuł =1940s sex kidnap inspired Lolita | data dostępu =12 lutego 2009 | autor =Ben Dowell | język =en}}</ref>. Alexander Dolinin twierdzi natomiast, że pierwowzorem postaci Lolity mogła być Florence Horner. W 1948 roku jedenastoletnia Florence została porwana przez mechanika Franka La Salle i zmuszona do odbycia z nim podróży po Stanach Zjednoczonych. Humbert rzeczywiście wspomina raz o tej sprawie w powieści, pisząc: ''Czy zrobiłem Lolicie to, co Frank Lasalle, pięćdziesięcioletni mechanik, zrobił jedenastoletniej Sally Horner w 1948 roku?''<ref name="dolinin">{{Cytuj książkę r| nazwisko= Nabokov dolinin| imię=Vladimir Vladimirovič | nazwisko2= Kłobukowski | imię2=Michał | tytuł= Lolita | data=2007 | wydawca=Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza SA | miejsce=Warszawa | strony=379}}</ref><ref>{{cytuj stronę| url =http://www.libraries.psu.edu/nabokov/dolilol.htm| tytuł =What Happened to Sally Horner? A Real-Life Source of Nabokov's Lolita | data dostępu = 12 lutego 2009| autor = Alexander Dolinin| język = en}}</ref>. W książce wspomniane jest również inne autentyczne przestępstwo – morderstwo żony dokonane przez Edwarda Grammara, upozorowane na wypadek samochodowy. Humbert porównuje je ze śmiercią Charlotty i uznaje, że sam spisał się znacznie lepiej od niego, ponieważ nie został obwiniony i skazany<ref name="{{r|dolinin"/>}}.
 
Nabokov zaczął rozwijać w formie powieściowej pomysł zawarty w ''Czarodzieju'' w 1949 roku. Początkowo książka miała nosić tytuł ''The Kingdom by the Sea'', a jej bohaterka miała się nazywać Juanita Dark, Joan of Ark lub Joaneta Darc jako aluzja do [[Joanna d'Arc|Joanny d'Arc]]. Imiona te miały być, według sugestii autorskiej, wymawiane z [[język hiszpański|hiszpańska]]: Huanita, Hoan, Hoaneta<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Boyd | imię=Brian | tytuł= Nabokov : dwa oblicza | data=2006 | wydawca=Wydawnictwo Książkowe Twój Styl | miejsce=Warszawa | strony=265Boyd2006-s265}}</ref>. Juanita zmieniła się w Lolitę w 1950 roku<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Boyd | imię=Brian | tytuł= Nabokov : dwa oblicza | data=2006 | wydawca=Wydawnictwo Książkowe Twój Styl | miejsce=Warszawa | strony=269Boyd2006-s269}}</ref>.
 
Utwór nie powstawał w kolejności zgodnej z powieściowymi wydarzeniami – autor rozpoczął pisanie od pierwszej podróży Humberta i Lolity, następnie opisał śmierć Quilty'ego i epizody z przeszłości Humberta, a dopiero później uzupełnił resztę powieści w porządku chronologicznym<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko=Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovich | tytuł=The annotated Lolita | data=1991 | wydawca=Vintage Books | miejsce=New York | rozdział= Alfred Appel, Jr. ''Introduction'' | strony=xxxixNabokov1991-s}}</ref>. Prace nad powieścią posuwały się bardzo wolno. Zniechęcony Nabokov niejednokrotnie chciał zniszczyć szkic utworu<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovič | tytuł= Lolita : powieść | data=1991 | wydawca=Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce=Warszawa | strony= 407| rozdział= Vladimir Nabokov ''O książce zatytułowanej "Lolita"''Nabokov1991-s407}}</ref>. W 1953 roku poświęcał na pisanie powieści 16 godzin dziennie<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Schiff | imię=Stacy | tytuł= Véra Nabokova : portret małżeństwa | data=2005 | wydawca="Twój Styl" | miejsce=Warszawa | strony=236Schiff2005-s236}}</ref>. Prowadził również badania, mające pomóc mu w konstrukcji [[świat przedstawiony|świata przedstawionego]]: czytał informacje prasowe na temat [[pedofilia|pedofilii]], jeździł autobusami szkolnymi, aby poznać język młodzieży, odwiedził szkołę i obserwował wygląd koleżanek swojego syna<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko=Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovich | tytuł=The annotated Lolita | data=1991 | wydawca=Vintage Books | miejsce=New York | rozdział= Alfred Appel, Jr. ''Introduction'' | strony=xlNabokov1991-s2}}</ref>. Ostatecznie, liczący 450 stron, maszynopis ''Lolity'' został ukończony 6 grudnia 1953 roku<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Boyd | imię=Brian | tytuł= Nabokov : dwa oblicza | data=2006 | wydawca=Wydawnictwo Książkowe Twój Styl | miejsce=Warszawa | strony=282Boyd2006-s282}}</ref>.
 
== Publikacja i recepcja powieści ==
=== Pierwsze wydanie ''Lolity'' ===
[[Plik:Clocktower cornell.jpg|thumb|Nabokov obawiał się, że publikacja ''Lolity'' pod własnym nazwiskiem zaszkodzi jego karierze wykładowcy na [[Cornell University|Uniwersytecie Cornella]]]]
Temat [[pedofilia|pedofilii]] spowodował, że Nabokov obawiał się publikacji pod własnym nazwiskiem – mogłoby to zaszkodzić jego pracy wykładowcy akademickiego. Chciał, aby ''Lolita'' ukazała się pod pseudonimem Vivian Darkbloom, stanowiącym [[anagram]] jego imienia i nazwiska<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovič | tytuł= Lolita : powieść | data=1991 | wydawca=Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce=Warszawa | strony= 408| rozdział= Vladimir Nabokov ''O książce zatytułowanej "Lolita"''Nabokov1991-s408}}</ref>. Aby informacja o autorstwie nie przedostała się w niepowołane ręce, na żadnym z maszynopisów nie widniało nazwisko autora, a wydawnictwa, które je otrzymywały, musiały podpisać zobowiązanie, że nikomu nie ujawnią nazwiska autora<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Schiff | imię=Stacy | tytuł= Véra Nabokova : portret małżeństwa | data=2005 | wydawca="Twój Styl" | miejsce=Warszawa | strony=236–242Schiff2005-s236-242}}</ref>. Wszystkie egzemplarze były również przekazywane wydawcom osobiście – Nabokov obawiał się wysyłania ich pocztą, z powodu obowiązywania [[ustawa Comstocka|ustawy Comstocka]], zgodnie z którą przesyłanie materiałów o treści erotycznej pocztą było przestępstwem<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Schiff | imię=Stacy | tytuł= Véra Nabokova : portret małżeństwa | data=2005 | wydawca="Twój Styl" | miejsce=Warszawa | strony=242Schiff2005-s242}}</ref>.
 
Nabokov zaproponował wydanie ''Lolity'' kolejno wydawnictwom Viking Press i Simon and Schuster. Kiedy oba odmówiły autorowi, z obawy przed możliwymi konsekwencjami prawnymi publikacji książki o tak kontrowersyjnej tematyce, pisarz rozpoczął poszukiwanie [[agent literacki|agenta literackiego]], który umożliwiłby mu wydanie książki poza granicami Stanów Zjednoczonych. Agentowi takiemu gotów był przekazać 25% zysków ze sprzedaży powieści<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Boyd | imię=Brian | tytuł= Nabokov : dwa oblicza | data=2006 | wydawca=Wydawnictwo Książkowe Twój Styl | miejsce=Warszawa | strony=288Boyd2006-s288}}</ref>. 6 sierpnia 1954 roku żona pisarza, Véra, zgłosiła się do rosyjskiej agentki literackiej, Dousii Ergaz z Bureau Littéraire Clairoun w Paryżu, która już wcześniej zajmowała się europejskimi sprawami Nabokova, z prośbą o wyszukanie wydawnictwa gotowego opublikować ''Lolitę''<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Schiff | imię=Stacy | tytuł= Véra Nabokova : portret małżeństwa | data=2005 | wydawca="Twój Styl" | miejsce=Warszawa | strony=239Schiff2005-s239}}</ref>. Tymczasem Nabokov nie ustawał w próbach wydania powieści w Stanach Zjednoczonych – zaoferował książkę kolejnym wydawnictwom: New Directions, Farrar, Straus & Young oraz Doubleday. Wszystkie trzy wydawnictwa odmówiły, bądź to uznając ''Lolitę'' za książkę pornograficzną, bądź to obawiając się możliwych konsekwencji prawnych<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Boyd | imię=Brian | tytuł= Nabokov : dwa oblicza | data=2006 | wydawca=Wydawnictwo Książkowe Twój Styl | miejsce=Warszawa | strony=289–290Boyd2006-s289-290}}</ref>. Nabokov tak scharakteryzował swoje bezskuteczne próby wydania powieści<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovič | tytuł= Lolita : powieść | data=1991 | wydawca=Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce=Warszawa | strony= 408–409| rozdział= Vladimir Nabokov ''O książce zatytułowanej "Lolita"''Nabokov1991-s408-409}}</ref>:
{{Cytat|Czterej amerykańscy wydawcy, W, X, Y i Z, którym kolejno proponowano maszynopis (...) byli zszokowani (...). Niektóre z reakcji były nader zabawne: jeden z lektorów zasugerował, iż jego firma mogłaby się przymierzyć do publikacji, gdybym uczynił z mej Lolity 12-letniego chłopca i kazał go uwieść Humbertowi, będącemu farmerem z Tennessee, w stodole (...). Wydawca X, którego doradców Humbert tak zanudził, że nie przebrnęli poza stronę 188 napisał mi z całą naiwnością, że druga część jest za długa. Natomiast wydawca Y wyraził ubolewanie, że w książce nie ma ludzi dobrych. Wydawca Z oświadczył, że gdyby wydrukował ''Lolitę'', on i ja poszlibyśmy do więzienia.}}
Przy czym prawdopodobnie Nabokov wymyślił wydawcę, chcącego zmienić płeć Lolity<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Schiff | imię=Stacy | tytuł= Véra Nabokova : portret małżeństwa | data=2005 | wydawca="Twój Styl" | miejsce=Warszawa | strony=244Schiff2005-s244}}</ref>.
 
Na prośbę Nabokova agentka literacka Doussia Ergaz poszukiwała wydawcy europejskiego. Autor miał nadzieję, że ''Lolitę'' wyda Sylvia Beach z księgarni Shakespeare and Company, która wcześniej opublikowała odrzuconego ''[[Ulisses (powieść)|Ulissesa]]'', ale ta nie zajmowała się już branżą wydawniczą. Ergaz znalazła jednak innego wydawcę – [[Maurice Girodias|Maurice'a Girodiasa]] z Olympia Press w Paryżu. Nabokov wiedział tylko, że wydawnictwo to wydaje książki zakazane w krajach anglojęzycznych, nie był jednak świadomy tego, że właściwie specjalizuje się ono w pornografii<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Engelking | imię=Leszek | tytuł= Vladimir Nabokov | data=1989 | wydawca=Czytelnik | miejsce=Warszawa | strony=56Engelking1989-s56}}</ref>. Girodias wyraził chęć szybkiego wydania powieści, ale stanowczo domagał się, aby ukazała się ona pod prawdziwym nazwiskiem autora. Nabokov przystał na ten warunek i podpisał umowę z wydawcą 6 czerwca 1955 roku<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Boyd | imię=Brian | tytuł= Nabokov : dwa oblicza | data=2006 | wydawca=Wydawnictwo Książkowe Twój Styl | miejsce=Warszawa | strony=291Boyd2006-s291}}</ref>. We wrześniu powieść została opublikowana w języku angielskim we Francji, a Nabokov otrzymał pierwsze egzemplarze ''Lolity'' 8 października 1955 roku. Książkę wydano w serii "Olympia Traveller's Companion" w miękkiej okładce koloru zielonego. Egzemplarze zawierały sporo błędów i pomyłek korektorskich, a w miejscu [[Prawo autorskie|copyright]]u, wbrew życzeniom Nabokova, wypisany był nie tylko autor, ale również i wydawca, co było jedną z przyczyn wieloletnich sporów między Nabokovem a Girodiasem, dotyczących praw do wydania amerykańskiego<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Boyd | imię=Brian | tytuł= Nabokov : dwa oblicza | data=2006 | wydawca=Wydawnictwo Książkowe Twój Styl | miejsce=Warszawa | strony=297Boyd2006-s297}}</ref>.
 
=== Pierwsze reakcje na powieść ===
Początkowo ''Lolita'', wydana w mało znanym wydawnictwie w Paryżu, nie była recenzowana w poważnych czasopismach. Burza rozpętała się w Wielkiej Brytanii po publikacji w świątecznym numerze "[[Sunday Times]]a" z 1955 roku wypowiedzi [[Graham Greene (pisarz)|Grahama Greena]], który uznał książkę za jedną z trzech najwybitniejszych powieści roku. W odpowiedzi na to John Gordon, redaktor "[[Sunday Express]]" zamieścił swoją polemikę z tą wypowiedzią, uznając ''Lolitę'' za "niepohamowaną pornografię", za którą autor powinien trafić do więzienia<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Schiff | imię=Stacy | tytuł= Véra Nabokova : portret małżeństwa | data=2005 | wydawca="Twój Styl" | miejsce=Warszawa | strony=252Schiff2005-s252}}</ref>. Informacje o tym sporze dotarły do USA za sprawą felietonu Harveya Brita, opublikowanego w "[[New York Times Book Review]]", w którym pisze on o tajemniczej powieści budzącej kontrowersje w Wielkiej Brytanii. Po otrzymaniu wielu listów od zaintrygowanych czytelników Brit ujawnił w późniejszym felietonie z 11 marca nazwisko autora<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Boyd | imię=Brian | tytuł= Nabokov : dwa oblicza | data=2006 | wydawca=Wydawnictwo Książkowe Twój Styl | miejsce=Warszawa | strony=298Boyd2006-s298}}</ref>. Zainteresowanie ''Lolitą'' wzrastało, wielkim miłośnikiem powieści był m.in. [[Raymond Queneau]].
 
==== L'affaire ''Lolita'' ====
Określenie "l'affaire ''Lolita''" odnosi się do problemów, jakie spotkały powieść Nabokova na francuskim rynku wydawniczym. W grudniu 1955 roku francuskie [[Ministerstwo Spraw Wewnętrznych Francji|Ministerstwo Spraw Wewnętrznych]] zakazało rozpowszechniania ''Lolity'' i dwudziestu czterech innych książek opublikowanych w Olympia Press. Jednym z powodów wydania takiej decyzji były naciski rządu Wielkiej Brytanii, związane z masowym przewożeniem do Anglii egzemplarzy tych publikacji. Girodias wkroczył na drogę sądową w obronie [[wolność słowa|wolności słowa]]. Sprawa odbyła się bez udziału Nabokova, który obawiał się uwikłania w międzynarodowy proces. Zakaz cofnięto w 1956 roku, a w 1957 Girodias wydał książkę ''L'affaire "Lolita"'', zawierającą m.in. fragmenty powieści i artykuły o niej, oraz jego własny artykuł dotyczący wolności słowa. Tytuł książki posłużył odtąd jako określenie całej sprawy<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Boyd | imię=Brian | tytuł= Nabokov : dwa oblicza | data=2006 | wydawca=Wydawnictwo Książkowe Twój Styl | miejsce=Warszawa | strony=302–306Boyd2006-s302-306}}</ref>.
 
=== Wydanie amerykańskie ===
Kontrowersje wokół ''Lolity'' powodowały duże zapotrzebowanie na tę powieść wśród amerykańskich czytelników. Zanim książka ukazała się w USA egzemplarze wydane przez Olympia Press były przemycane przez granicę<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Boyd | imię=Brian | tytuł= Nabokov : dwa oblicza | data=2006 | wydawca=Wydawnictwo Książkowe Twój Styl | miejsce=Warszawa | strony=301Boyd2006-s301}}</ref>, książki nie skonfiskowane przez celników osiągały dość duże ceny na rynku (do osiągania zysków na przemycanych egzemplarzach ''Lolity'' przyznawała się m.in. [[Anaïs Nin]]<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Schiff | imię=Stacy | tytuł= Véra Nabokova : portret małżeństwa | data=2005 | wydawca="Twój Styl" | miejsce=Warszawa | strony=257Schiff2005-s257}}</ref>). Oczekiwanie na amerykańskie wydanie przedłużały spory o prawa autorskie i udział w zyskach pomiędzy Nabokovem i Girodiasem. Książka ukazała się w USA dopiero 18 sierpnia 1958 roku, nakładem wydawnictwa G. P. Putnam's Sons. Pojawiło się wiele pochlebnych recenzji (m.in. w "New York Times Book Reviev"), ale też takich, w których powieść uznawano za pornograficzną (np. w "[[The New York Times|New York Times]]"). Książkę komentowało życzliwie wielu artystów, m.in. [[Dorothy Parker]], [[Graham Greene (pisarz)|Graham Greene]] i [[William Styron]], cieszyła się też dużym powodzeniem czytelniczym – w ciągu trzech tygodni od premiery sprzedano ponad sto tysięcy egzemplarzy ''Lolity''<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Boyd | imię=Brian | tytuł= Nabokov : dwa oblicza | data=2006 | wydawca=Wydawnictwo Książkowe Twój Styl | miejsce=Warszawa | strony=317–318Boyd2006-s317-318}}</ref>.
 
=== Przekład rosyjski ===
Nabokov sam przełożył ''Lolitę'' na [[język rosyjski]]. Tłumaczenie zajęło mu pół roku, zakończył je w marcu 1965. Ukazało się w Nowym Jorku w wydawnictwie Phaedra w 1967 roku. W wywiadach Nabokov narzekał na niedostateczną biegłość swojej ruszczyzny, która nie pozwoliła mu stworzyć zadowalającego przekładu, ale recenzenci powitali rosyjską wersję ''Lolity'' z dużym entuzjazmem. Np. krytyk emigracyjny Władimir Weidle podkreślał ogromną rolę tłumaczenia ''Lolity'' w rozwoju rosyjskiego języka literackiego. Opublikowano też osobny słownik dwujęzyczny, poświęcony powieści – ''English-Russian Dictionary of Nabokov's "Lolita"''<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Boyd | imię=Brian | tytuł= Nabokov : dwa oblicza | data=2006 | wydawca=Wydawnictwo Książkowe Twój Styl | miejsce=Warszawa | strony=364Boyd2006-s364}}</ref>.
 
=== Publikacja w języku polskim ===
* 1958/1959 – w ukazującym się w [[Tel Awiw-Jafa|Tel Avivie]] polskim tygodniku "Przegląd" opublikowano polski przekład ''Lolity''. Według [[Robert Stiller|Roberta Stillera]] jego autorem był dziennikarz Mosze Balsam, a samo tłumaczenie było znacznie skrócone i zawierało liczne błędy<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovič | tytuł= Lolita : powieść | data=1991 | wydawca=Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce=Warszawa | strony= 434| rozdział= Robert Stiller ''"Lolita" jako gra i paradoks''Nabokov1991-s434}}</ref>.
* 1959 – fragmenty książki ukazały się w ''[[Przekrój (tygodnik)|Przekroju]]'' w przekładzie [[Juliusz Kydryński|Juliusza Kydryńskiego]].
* 1961 – w londyńskich "[[Wiadomości (tygodnik)|Wiadomościach]]" opublikowano fragmenty ''Lolity'' w przekładzie Jerzego Tepy.
* 1974 – miesięcznik "[[Odra (miesięcznik)|Odra]]" wydrukował fragmenty powieści w tłumaczeniu [[Eugenia Siemaszkiewicz|Eugenii Siemaszkiewicz]], dokonanym całkowicie na podstawie wersji rosyjskiej.
* 1987 – pierwsze siedemnaście rozdziałów książki w przekładzie [[Robert Stiller|Roberta Stillera]] ukazywało się w odcinkach w ''Tygodniku Kulturalnym''<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovič | tytuł= Lolita : powieść | data=1991 | wydawca=Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce=Warszawa | strony= 434–436| rozdział= Robert Stiller ''"Lolita" jako gra i paradoks''Nabokov1991-s434-436}}</ref>.
* 1991 – nakładem [[Państwowy Instytut Wydawniczy|Państwowego Instytutu Wydawniczego]] wydano pierwszy pełny polski przekład ''Lolity'', dokonany przez Roberta Stillera (ISBN 83-06-02125-8).
* 1997 – ukazał się drugi polski przekład powieści, autorstwa [[Michał Kłobukowski|Michała Kłobukowskiego]], wydany w wydawnictwie Da Capo (ISBN 83-7157-191-7).
Linia 93:
 
=== Postacie powieściowe ===
* '''Humbert Humbert''' – główny bohater powieści, jego prawdziwe imię i nazwisko nie pada w powieści. Pseudonim, pod którym się ukrywa, łączy się z francuskim słowem ''ombre'' (cień) i hiszpańskim ''hombre'' (człowiek). Nawiązuje też do głównej postaci ''[[James Joyce#Finnegans Wake|Finnegans Wake]]'' – Humphreya Chimpdena (przekręcanego często w utworze Joyce'a na St. Hubert, Humpty Dumpty, Humber). Dwoistość pseudonimu wskazuje na obecność sobowtóra<ref name="czterytrzyosiem">{{Cytuj książkę r| nazwisko= Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovič | tytuł= Lolita : powieść | data=1991 | wydawca=Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce=Warszawa | strony= 438| rozdział= Robert Stiller ''"Lolita" jako gra i paradoks''czterytrzyosiem}}</ref>. Humbert opisuje siebie jako niezwykle przystojnego mężczyznę o ciemnych włosach i posępnej twarzy. Urodził się w Paryżu w 1910 roku, dzieciństwo spędził na Riwierze Francuskiej, studiował literaturę angielską i psychiatrię w Paryżu i Londynie. Pracował jako nauczyciel angielskiego i autor podręcznika akademickiego. W Europie ożenił się i rozwiódł z Walerią Zborowską. Po przeprowadzce do Stanów Zjednoczonych ożenił się z Charlottą Haze, a po jej śmierci wdał się w romans z jej córką, a swoją pasierbicą, Dolores Haze. Zmarł na zawał serca w więzieniu 16 listopada 1952, na kilka dni przed pierwszą rozprawą w sprawie zabójstwa Quilty'ego, mężczyzny, który odebrał Humbertowi ukochaną Lolitę. Powieść ma stanowić zapis jego wspomnień.
* '''Dolores Haze''' (Lolita, Lo, Lola, Dolly), później pani Richardowa F. Schiller – jej imię łączy się z imieniem mezopotamskiego demona [[Lilith]] oraz z łacińskim słowem ''dolor'' oznaczającym smutek, boleść<ref name="sześćtrzy">{{Cytuj książkę r| nazwisko= Engelking | imię=Leszek | tytuł= Vladimir Nabokov | data=1989 | wydawca=Czytelnik | miejsce=Warszawa | strony=63sześćtrzy}}</ref>, a jej nazwisko, Haze, odnosi się do angielskiego słowa "mgiełka" i często występuje w powieści w sformułowaniach związanych ze światłem, np. ''haze of stars'' – poświata gwiazd<ref name="czterytrzysiedem">{{Cytuj książkę r| nazwisko= Nabokov czterytrzysiedem| imię=Vladimir Vladimirovič | tytuł= Lolita : powieść | data=1991 | wydawca=Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce=Warszawa | strony= 437| rozdział= Robert Stiller ''"Lolita" jako gra i paradoks''}}</ref><ref name="trzypięćdwa">{{Cytuj książkę | nazwisko= Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovič | tytuł= Lolita : powieść | data=1991 | wydawca=Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce=Warszawa | strony= 352| rozdział= Robert Stiller ''"Przypisy'}}</ref>. Lolita została poczęta w czasie miesiąca miodowego jej rodziców, Harolda i Charlotty, w Meksyku. Urodziła się 1 stycznia 1935 roku w Pisky na środkowym Zachodzie. Później jej rodzina przeprowadziła się do Ramsdale. Kiedy miała dwanaście lat jej matka umarła, a Dolores stała się kochanką swojego ojczyma. Pieniądze, które wymuszała od niego w zamian za usługi seksualne, przeznaczyła na swoją ucieczkę z Quiltym, w którym była zakochana. Po tym, jak została przez niego porzucona, wyszła za Richarda Schillera. Umarła rodząc martwą dziewczynkę w Wigilię 1952 roku. Miała wtedy siedemnaście lat. Była szczupła, miała kasztanowe włosy, szare oczy i brązowe znamię na boku, jako mężatka nosiła okulary. Interesowała się kulturą popularną, komiksem, aktorstwem i teatrem. Była także utalentowaną tenisistką. Jej imię jest klamrą spinającą całą powieść – rozpoczyna ją i kończy.
* '''Claire Quilty''' – pseudonim Cue. Dramaturg, pedofil, przeciwnik i sobowtór Humberta<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovič | tytuł= Lolita : powieść | data=1991 | wydawca=Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce=Warszawa | strony= 427| rozdział= Robert Stiller ''"Lolita" jako gra i paradoks''Nabokov1991-s427}}</ref>. Według życiorysu znalezionego przez bohatera w wykazie osób związanych z kinem i teatrem, Quilty urodził się w 1911 roku w Ocean City. Ukończył [[Columbia University]] i rozpoczął pracę w handlu. Później zajął się dramatopisarstwem. Tytuły jego sztuk, m.in. ''Mała nimfa'' i ''Ojcowska miłość'' wskazują na jego fascynację nimfetkami. Interesował się Lolitą już od czasu, kiedy spotkał ją w Ramsdale gdy miała dziesięć lat. Próbował ją zdobyć od czasu jej noclegu w motelu Zaklęci Łowcy, co wyraża później pisząc sztukę o tym tytule. Odebrał Humbertowi Lolitę, a później porzucił ją, kiedy odmówiła ona wystąpienia w filmie pornograficznym. Został zamordowany przez Humberta. Jego nazwisko rymuje się z angielskim słowem ''guilty'' (winien)<ref name="{{r|czterytrzysiedem"/>}}.
* '''Annabel Leigh''' – ukochana Humberta z dzieciństwa, jej matka była Holenderką, ojciec – Anglikiem. Zakochała się w Humbercie podczas wakacji na Riwierze, oboje mieli wtedy 13 lat. Kontrola rodziców nie pozwoliła im na erotyczne spełnienie miłości. Niedługo po tych wakacjach zmarła na tyfus na wyspie [[Korfu]]. Jej imię i nazwisko nawiązuje fonetycznie do Annabel Lee, tytułowej bohaterki wiersza [[Edgar Allan Poe|Edgara Allana Poe]] oraz do Anny Livii Plurabelle z ''Finnegans Wake''<ref name="czterytrzyosiem"/><ref name="trzypięćjeden">{{Cytuj książkę r| nazwisko= Nabokov czterytrzyosiem| imię=Vladimir Vladimirovič | tytuł= Lolita : powieść | data=1991 | wydawca=Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce=Warszawa | strony= 351| rozdział= Robert Stiller ''Przypisy''trzypięćjeden}}</ref>.
* '''Charlotta Haze''' – matka Lolity, wdowa po Haroldzie Haze. Wynajmowała pokój Humbertowi, zakochała się w nim i doprowadziła do małżeństwa. Zmarła w wypadku samochodowym, niedługo po tym, jak dowiedziała się, że Humbert ma obsesję na punkcie jej córki. Z wyglądu przypominała [[Marlene Dietrich|Marlenę Dietrich]]<ref name="{{r|trzypięćjeden"/>}}. W powieści ma być uosobieniem pretensjonalności i mieszczaństwa<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko=Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovich | tytuł=The annotated Lolita | data=1991 | wydawca=Vintage Books | miejsce=New York | rozdział= Alfred Appel, Jr. ''Introduction'' | strony=xlviiiNabokov1991-s3}}</ref>.
* '''Waleria Zborowska''' – córka polskiego lekarza, pierwsza żona Humberta. W 1939 roku porzuciła go dla Maksimowicza, Rosjanina pracującego w Paryżu jako taksówkarz. Wraz z nowym mężem wyjechała do [[Kalifornia|Kalifornii]]. Zmarła podczas porodu w 1945 roku.
* '''Gaston Godin''' – znajomy Humberta i jego partner szachowy w Beardsley. Kawaler, malarz-amator. Skrycie interesował się małymi chłopcami. Podwójna litera G w jego imieniu i nazwisku, poprzedzająca o jedno miejsce w alfabecie H z pseudonimu głównego bohatera, wskazuje na to, że Gaston jest sobowtórem Humberta<ref name="trzysiedemsiedem">{{Cytuj książkę r| nazwisko= Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovič | tytuł= Lolita : powieść | data=1991 | wydawca=Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce=Warszawa | strony= 377| rozdział= Robert Stiller ''Przypisy''trzysiedemsiedem}}</ref>.
* '''Richard Schiller''' – mąż Lolity. Mechanik, weteran wojenny. Niedosłyszący.
* '''Mona Dahl''' – przyjaciółka Lolity w Beardsley. Starsza o rok od Dolores. Próbowała uwieść Humberta, prawdopodobnie na prośbę Lolity. Pomagała Lo w jej kontaktach z Quiltym.
* '''Charlie Holmes''' – syn kierowniczki Obozu Q. Jako trzynastolatek został pierwszym kochankiem Lolity. Kilka lat później zginął w [[wojna koreańska|Korei]].
* '''Barbara Burke''' – koleżanka Lolity z Obozu Q. Namówiła Dolores aby, podobnie jak ona, uprawiała seks z Charliem Holmesem.
* '''Gustaw Trapp''' – szwajcarski kuzyn ojca Humberta. Humbert uważa, że śledzący go i Lolitę, Quilty jest podobny do Trappa. Jego nazwisko nawiązuje do angielskiego słowa ''trap'' – pułapka<ref name=autonazwa1>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovič | tytuł= Lolita : powieść | data=1991 | wydawca=Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce=Warszawa | strony= 384| rozdział= Robert Stiller ''Przypisy''Nabokov1991-s384}}</ref>.
* '''Vanessa Leigh''' (z domu '''Vanessa van Ness''') – matka Annabel. Jej panieńskie nazwisko łączy się z łacińską nazwą motyla [[rusałka admirał]] – ''Vanessa atalanta'' z rodziny ''Nymphadile'', a także nawiązuje do [[potwór z Loch Ness|potwora z Loch Ness]]<ref name="{{r|trzypięćdwa"/>}}.
* '''John Ray Junior''' – autor fikcyjnej przedmowy do ''Lolity'' i redaktor rękopisu Humberta Humberta. Doktor filozofii, laureat nagrody Polinga za rozprawę o perwersjach, pt. ''Co myśleć o zmysłach?'' Jego imię i nazwisko nawiązuje do autentycznej postaci [[John Ray|Johna Raya]] "seniora", przyrodnika i [[entomolog]]a<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovič | tytuł= Lolita : powieść | data=1991 | wydawca=Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce=Warszawa | strony= 350| rozdział= Robert Stiller ''Przypisy''Nabokov1991-s350}}</ref>.
* '''Aubrey McFate''' (w przekładzie Stillera: '''Aubrey McFatum''', w tłumaczeniu Kłobukowskiego: '''Aubrey De Los Destinos''') – kolega z klasy Lolity, Humbert znajduje go na liście uczniów. Stanowi w powieści uosobienie losu i przeznaczenia<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovič | tytuł= Lolita : powieść | data=1991 | wydawca=Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce=Warszawa | strony= 359| rozdział= Robert Stiller ''Przypisy''Nabokov1991-s359}}</ref>.
 
=== Chronologia wydarzeń powieściowych ===
Według Dietera E. Zimmera<ref>{{cytuj stronęr| url = http://www.dezimmer.net/LolitaUSA/LoChrono.htm | tytuł = A Chronology of Lolita | data dostępu = 18 października 2008| autor = Dieter E. Zimmer | język = en}}</ref> czas najważniejszych wydarzeń powieściowych można ustalić następująco:
* 1910 – narodziny Humberta i Annabel Leigh.
* 1911 – Claire Quilty przychodzi na świat.
Linia 131:
 
== Forma utworu ==
''Lolita'' jest powieścią pisaną w formie [[typologia narracji|narracji pierwszoosobowej]]. Łączy w sobie cechy wielu rodzajów powieści – związek między Humbertem a Lolitą nawiązuje do [[romans (gatunek literacki)|romansu]], podróże do powieści drogi, motyw morderstwa odwołuje się do [[powieść kryminalna|powieści kryminalnej]]. Zapiski Humberta w Ramsdale mają cechy [[dziennik intymny|dziennika intymnego]], a cały utwór może być postrzegany jako [[autobiografia]], wyznanie lub studium choroby psychicznej. Drobiazgowe opisy moteli i zabytków Ameryki nawiązują z kolei do formy przewodnika<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovič | tytuł= Lolita : powieść | data=1991 | wydawca=Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce=Warszawa | strony= 425| rozdział= Robert Stiller ''"Lolita" jako gra i paradoks''Nabokov1991-s425}}</ref>.
 
Wypowiedzi Humberta Humberta są starannie zorganizowane pod względem stylistycznym. Szczególnie charakterystyczna dla powieści jest, zauważalna w oryginale, znacząca rola organizacji brzmieniowej utworu, obecność wielu [[aliteracja|aliteracji]], np. ''a porridge of bone, brains, bronze hair and blood''<ref> Vladimir Nabokov, ''Lolita'', cyt. za:{{Cytuj książkę r| nazwisko= Rampton | imię=David | tytuł= Vladimir Nabokov :Lolita a critical study of the novels | data=1984 | wydawca=Cambridge University Press | miejsce=Cambridge | strony=108cyt}}</ref>. Aliteracja związana jest szczególnie z głoskami "l" i "t", występującymi w imieniu Lolita, np. ''Lolita, light of my life, fire of my loins (...)Lo-lee-ta: the tip of the tounge taking, a trip of three steps down the palate to tap, at three, on the teeth. Lo. Lee. Ta.''<ref> Vladimir Nabokov, ''Lolita'', cyt. za:{{Cytuj książkę r| nazwisko= Engelking | imię=Leszek | tytuł= Vladimir Nabokov | data=1989 | wydawca=Czytelnik | miejsce=Warszawa | strony=Lolita 62cyt2}}</ref>. Ten element stylu powieści nie mógł zostać dokładnie oddany w polskich przekładach<ref> Vladimir Nabokov, ''Lolita'', cyt. za:{{Cytuj książkę r| nazwisko= Engelking | imię=Leszek | tytuł= Vladimir Nabokov | data=1989 | wydawca=Czytelnik | miejsce=Warszawa | strony=Lolita 61cyt3}}</ref>.
 
Styl ''Lolity'' charakteryzuje się także obecnością wielu wtrąceń obcojęzycznych (szczególnie francuskich), rymów wewnętrznych, [[parodia|parodiowaniem]] i [[trawestacja (literatura)|trawestowaniem]] stylu innych autorów oraz bogactwem gier słownych, związanych m.in. z nazwiskami "Haze" i "Quilty"<ref name="{{r|czterytrzysiedem"/>}}.
 
Charakterystyczne dla powieści jest również obnażanie [[fikcja literacka|fikcji powieściowej]], poprzez zaznaczanie obecności autora w tekście. Nabokov jest obecny w utworze poprzez postać Vivian Darkbloom (jej personalia to [[anagram]] jego imienia i nazwiska), a także jako Młody Poeta, ze sztuki Quilty'ego, który upiera się, że cała akcja jest dziełem jego wyobraźni<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko=Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovich | tytuł=The annotated Lolita | data=1991 | wydawca=Vintage Books | miejsce=New York | rozdział= Alfred Appel, Jr. ''Introduction'' | strony=xxxNabokov1991-s4}}</ref>. W fikcyjnej przedmowie Nabokov ujawnia się natomiast poprzez sformułowanie ''jakże jednak jego rozśpiewane skrzypce potrafią wyczarować tkliwość i współczucie dla Lolity'' – [[metafora]] [[skrzypce|skrzypiec]] jako twórczości literackiej pojawiła się także w posłowiu Nabokova do ''[[Zaproszenie na egzekucję|Zaproszenia na egzekucję]]'' i w [[autobiografia|autobiograficznym]] utworze ''Pamięci przemów!''<ref name="trzydwacztery">{{Cytuj książkę r| nazwisko=Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovich | tytuł=The annotated Lolita | data=1991 | wydawca=Vintage Books | miejsce=New York | rozdział= Alfred Appel, Jr. ''Introduction'' | strony=324trzydwacztery}}</ref>. Również fakt, że prowadzony przez Humberta dziennik został wyprodukowany przez firmę Blanco & Co z miasta Blancton, ujawnia fikcję powieści – dwukrotne nawiązanie do angielskiego słowa ''blank'' (pl. puste miejsce, niezapisany) wskazuje, że wszystko co bohater zapisuje jest puste i nieprawdziwe<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko=Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovich | tytuł=The annotated Lolita | data=1991 | wydawca=Vintage Books | miejsce=New York | rozdział= Alfred Appel, Jr. ''Introduction'' | strony=356Nabokov1991-s356}}</ref>.
 
== Nawiązania do innych tekstów kultury ==
[[Plik:Edgar Allan Poe 2.jpg|thumb|Powieść zawiera wiele odniesień do twórczości [[Edgar Allan Poe|Edgara Allana Poe]]]]
W ''Lolicie'' znajduje się wiele [[aluzja literacka|aluzji literackich]] do innych tekstów kulturowych. Powieść nawiązuje m.in. do takich utworów i autorów jak:
* [[Edgar Allan Poe]] ''Annabel Lee'' – wiersz o dziecięcej miłości i zazdrości aniołów, która spowodowała śmierć bohaterki. ''Lolita'' kilkakrotnie nawiązuje do tego utworu – treści wiersza odpowiada młodzieńcza miłość Humberta Humberta do Annabel Leigh (jej imię i nazwisko wymawia się tak samo jak te należące do bohaterki Poego). Pierwotnie powieść Nabokova miała się nazywać ''Kingdom by the Sea'', co odwołuje się do "królestwa nadmorskiej mgły", w którym dzieje się akcja wiersza. W powieści powraca również aluzyjny wątek zazdrosnych aniołów lub [[serafin (anioł)|serafinów]], m.in. w początkowym akapicie powieści (''coś, co w serafinach, oszukanych, prostych, wzniosłoskrzydłych serafinach budziło zawiść''<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovič | nazwisko2= Kłobukowski | imię2=przeł. Michał | tytuł= Lolita | data=2007 | wydawca=Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza SA | miejsce=Warszawa | strony=9Nabokov2007-s9}}</ref>) i kiedy Humbert ma zamiar zabrać Dolores nad morze, aby powtórzyć miłosne doznanie dzieciństwa (''poszukiwanie Nadmorskiego Królestwa (...) było racjonalną pogonią za czysto teoretycznym dreszczem. Aniołowie to wiedzieli i wszystko należycie urządzili. Wizytę w nieźle rokującej zatoce nad Atlantykiem kompletnie zepsuła nam podła pogoda.''<ref name="nawiązania">{{Cytuj książkę r| nazwisko= Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovič | nazwisko2= Kłobukowski | imię2=Michał | tytuł= Lolita | data=2007 | wydawca=Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza SA | miejsce=Warszawa | strony=216nawiązania}}</ref>). Lolita związana jest również z bohaterką wiersza poprzez pomieszanie imion: ''Annabel Haze czyli Dolores Lee, czyli Loleeta''<ref name="nawiązania"/><ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Nabokov nawiązania| imię=Vladimir Vladimirovič | tytuł= Lolita : powieść | data=1991 | wydawca=Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce=Warszawa | strony= 350, 374| rozdział= Robert Stiller ''Przypisy''Nabokov1991-s350374}}</ref>.
* [[Prosper Mérimée]] ''Carmen'', [[Georges Bizet]] ''[[Carmen (opera)|Carmen]]'' – Lolita często kojarzona jest z postacią Carmen, a jej ulubiona piosenka to ''Mała Carmen''. Humbert myśli o przebywającej w szpitalu Lolicie ''Est-ce que tu ne m'aimes plus, ma Carmen?'' (Czyżbyś mnie już nie kochała, moja Carmen?) – takimi słowami José z utworu Mériméego zwraca się do swojej ukochanej<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovič | tytuł= Lolita : powieść | data=1991 | wydawca=Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce=Warszawa | strony= 389| rozdział= Robert Stiller ''Przypisy''Nabokov1991-s389}}</ref>. Tenże bohater relacjonuje z więzienia swoją zbrodnię – zamordował z zazdrości ukochaną. Humbert, jak dowiadujemy się z fikcyjnej przedmowy do powieści, również pisze swoje wyznanie w więzieniu, na początku czytelnik nie wie jednak kogo zamordował. Nawiązania do opowiadania Mériméego i do (stworzonej na jego podstawie) opery Bizeta, mają zmylić czytelnika i zasugerować, że Humbert w trakcie powieści zabije Lolitę<ref name="{{r|sześćtrzy"/>}}.
* ''Piękna i bestia'' (''La Belle et la Bête'') – Humbert opisuje piękno Lolity i swoje bestialstwo (np. ''bestialstwo i piękno stopiły się w jakimś punkcie''<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko= Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovič | tytuł= Lolita : powieść | data=1991 | wydawca=Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce=Warszawa | strony= 150r|Nabokov1991-s150}}</ref>). Cała powieść jest nowym wariantem XVIII-wiecznej [[baśń|baśni]] francuskiej, w której młoda dziewczyna zostaje poślubiona przerażającemu potworowi<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovič | tytuł= Lolita : powieść | data=1991 | wydawca=Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce=Warszawa | strony= 368–369| rozdział= Robert Stiller ''Przypisy''Nabokov1991-s368-369}}</ref>.
* [[Joshua Reynolds]] ''Wiek niewinności'' – ten obraz, przedstawiający małą dziewczynkę o kręconych, jasnych włosach, znajdował się w klasie w szkole w Beardsley, w której Lolita wraz z inną dziewczynką czytała książkę. Opis tej drugiej dziewczynki (''dziewczynka o bardzo nagiej, porcelanowobiałej szyi i cudownych platynowych włosach siedziała z przodu, też zajęta lekturą, stracona dla świata, i bez końca nawijała miękki pukiel na palec''<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovič | nazwisko2= Kłobukowski | imię2=Michał | tytuł= Lolita | data=2007 | wydawca=Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza SA | miejsce=Warszawa | strony=258Nabokov2007-s258}}</ref>) odpowiada wyglądowi dziecka sportretowanego na obrazie Reynoldsa<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Rampton | imię=David | tytuł= Vladimir Nabokov : a critical study of the novels | data=1984 | wydawca=Cambridge University Press | miejsce=Cambridge | strony=106Rampton1984-s106}}</ref>.
* [[Fiodor Dostojewski]] ''[[Notatki z podziemia]]'' – Humbert wspominając swoją reakcję na list od Charlotty (''jąłem rozmyślać, czochrać sobie włosy, przymierzać swój fioletowy szlafrok i jęczeć przez zaciśnięte zęby''<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovič | nazwisko2= Kłobukowski | imię2=Michał | tytuł= Lolita | data=2007 | wydawca=Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza SA | miejsce=Warszawa | strony=90Nabokov2007-s90}}</ref>) dokonuje [[trawestacja (literatura)|trawestacji]] fragmentu powieści Dostojewskiego, w którym bohater, również ubrany w szlafrok, konfrontuje się z kobietą, która go kocha. Chwilę później Humbert stwierdza, że na jego twarzy pojawił się ''uśmieszek w stylu Dostojewskiego''<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Rampton | imię=David | tytuł= Vladimir Nabokov : a critical study of the novels | data=1984 | wydawca=Cambridge University Press | miejsce=Cambridge | strony=110Rampton1984-s110}}</ref>.
* [[Agatha Christie]] ''[[Morderstwo odbędzie się...]]'' – ta książka znajduje się w więziennej bibliotece. Zapowiada dokonane przez Humberta zabójstwo<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovič | tytuł= Lolita : powieść | data=1991 | wydawca=Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce=Warszawa | strony= 355| rozdział= Robert Stiller ''Przypisy''Nabokov1991-s355}}</ref>.
* [[Eugene O'Neill]] ''Pożądanie w cieniu wiązów'' – do tej sztuki nawiązuje Humbert mówiąc o szkole z internatem, do której Charlotta chciała posłać Lolitę: ''choć w cieniu wiązów grywano tam w krokieta''<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovič | nazwisko2= Kłobukowski | imię2=Michał | tytuł= Lolita | data=2007 | wydawca=Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza SA | miejsce=Warszawa | strony=129Nabokov2007-s129}}</ref>. Kiedy bohater opuszcza Ramsdale widzi poruszane wiatrem [[wiąz]]y, przypominające scenografię do sztuki O'Neilla. Cała akcja ''Pożądania w cieniu wiązów'' ma swoje odwrócone odpowiedniki w pierwszej części ''Lolity''<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovič | tytuł= Lolita : powieść | data=1991 | wydawca=Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce=Warszawa | strony= 364| rozdział= Robert Stiller ''Przypisy''Nabokov1991-s364}}</ref>.
* [[Jean-Jacques Rousseau]] ''Wyznania'', ''Emil'' – Humbert określa się raz jako "Jean-Jacques Humbert" nawiązując do wyznawanej przez Rousseau koncepcji wychowania naturalnego, dzięki której miał powstać człowiek niewinny, nie skażony przez cywilizację i ironicznie odkrywa swoje błędne mniemanie na temat niewinności Lolity. Jest to również nawiązanie do ''Wyznań'' Rousseau<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovič | tytuł= Lolita : powieść | data=1991 | wydawca=Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce=Warszawa | strony= 366| rozdział= Robert Stiller ''Przypisy''Nabokov1991-s366}}</ref>.
[[Plik:De Alice's Abenteuer im Wunderland Carroll pic 40.jpg|thumb|Bohater ''Lolity'' uważa autora [[Alicja w Krainie Czarów|Alicji w Krainie Czarów]] za wielbiciela nimfetek]]
* [[Zygmunt Freud]] – w powieści znajduje się wiele aluzji do poglądów Freuda, w większości mają one charakter kpiny z [[psychoanaliza|psychoanalizy]]. Podczas swojego pobytu w szpitalu psychiatrycznym Humbert Humbert wykorzystuje swoją wiedzę o tej teorii do zwodzenia lekarzy i wymyślania snów i wspomnień (dotyczących m.in. współżycia seksualnego rodziców), które pasują do teorii freudowskiej. Twórcę psychoanalizy nazywa "królem Zygmuntem I", a psychoanalityków – "wymuszaczami snów". Humbert kpi również z sugestii psychoanalityka, który twierdził, że miłość do Lolity była zastępczą formą skonsumowania młodzieńczego romansu z Annabel. Podobnie ironizuje na temat rzekomej seksualnej symboliki broni palnej<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovič | tytuł= Lolita : powieść | data=1991 | wydawca=Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce=Warszawa | strony= 356, 398| rozdział= Robert Stiller ''Przypisy''Nabokov1991-s356398}}</ref>.
* [[Lewis Carroll]] ''[[Alicja w Krainie Czarów]]'' – Humbert wielokrotnie kojarzy swoje przeżycia z Krainą Czarów. Swój świat wewnętrzny nazywa Humberlandem, co jest aluzją do angielskiej nazwy krainy z książki Lewisa Carrola – ''Wonderland''. Uważa również Lewisa Carrolla za wielbiciela nimfetek<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovič | tytuł= Lolita : powieść | data=1991 | wydawca=Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce=Warszawa | strony= 368, 374, 396| rozdział= Robert Stiller ''Przypisy''Nabokov1991-s368374396}}</ref>.
* [[Gustaw Flaubert]] ''[[Pani Bovary]]'' – tytułowa bohaterka powieści Flauberta wymykała się do kochanka, twierdząc, że idzie na lekcje muzyki do panny Lempereur. Humbert nawiązuje do tego, nazywając nauczycielkę muzyki Lolity panną Empereur. Podobnie jak u Flauberta lekcje gry na fortepianie są w ''Lolicie'' tylko pretekstem do spotkań z innym mężczyzną. Humbert nawiązuje także do stylu francuskiego powieściopisarza, używając charakterystycznego dla niego sformułowania ''nous connûmes'' (poznawaliśmy) odwołując się do miejsc zwiedzanych wraz z Lolitą, sam nazywa to ''flaubertowskim tonem''<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Nabokov Nabokov2007-s185| imię=Vladimir Vladimirovič | nazwisko2= Kłobukowski | imię2=Michał | tytuł= Lolita | data=2007 | wydawca=Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza SA | miejsce=Warszawa | strony=185}}</ref><ref>{{Cytuj książkę | nazwisko= Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovič | tytuł= Lolita : powieść | data=1991 | wydawca=Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce=Warszawa | strony= 370, 381| rozdział= Robert Stiller ''Przypisy''Nabokov1991-s370381}}</ref>.
* [[Robert Louis Stevenson]] ''[[Doktor Jekyll i pan Hyde (nowela)|Doktor Jekyll i pan Hyde]]'' – Humbert przyrównuje się do pana Hyde, kiedy szukając Lolity w Beardsdale, potrąca jamnika. W opowiadaniu Stevensona pan Hyde biegnąc, potrącił małą dziewczynkę<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovič | tytuł= Lolita : powieść | data=1991 | wydawca=Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce=Warszawa | strony= 382| rozdział= Robert Stiller ''Przypisy''Nabokov1991-s382}}</ref>.
* [[James Joyce]] ''[[Ulisses (powieść)|Ulisses]]'', ''[[James Joyce#Finnegans Wake|Finnegans Wake]]'' – po akapicie nawiązującym stylistycznie do prozy Joyce'a bohater wspomina o nim bezpośrednio we francuskim zdaniu: ''J'ai toujours admiré l'oeuvre ormonde du sublime Dublinois''<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovič | nazwisko2= Kłobukowski | imię2=Michał | tytuł= Lolita | data=2007 | wydawca=Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza SA | miejsce=Warszawa | isbn=978Nabokov2007-83-7495-330-6 | strony=270s270}}</ref> ("Zawsze podziwiałem nieziemskie dzieło wzniosłego dublińczyka"). Słowo ''ormonde'' odwołuje się ponadto do występującego w ''Ulissesie'' hotelu Ormond. Z kolei, oglądając sztukę autorstwa Quilty'ego i Vivian Darkbloom, Humbert zauważa, że występujący w niej motyw tęczy złożonej z małych dziewczynek został zapożyczony z ''Finnegans Wake'' Joyce'a<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovič | tytuł= Lolita : powieść | data=1991 | wydawca=Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce=Warszawa | strony= 385, 393 | rozdział= Robert Stiller ''Przypisy''Nabokov1991-s385393}}</ref>. Osoba wielebnego Riggera nawiązuje do nieprzyzwoitego [[limeryk]]u, cytowanego przez Leopolda Blooma w ''Ulissesie''<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko=Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovich | tytuł=The annotated Lolita | data=1991 | wydawca=Vintage Books | miejsce=New York | rozdział= Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony=401Nabokov1991-s401}}</ref>. Humbert używa raz sformułowania ''o Bogu, albo o Szekspirze'', będące echem słów ''Bóg, słońce, Szekspir'', które wygłasza w powieści Joyce'a Stefan Dedalus<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko=Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovich | tytuł=The annotated Lolita | data=1991 | wydawca=Vintage Books | miejsce=New York | rozdział= Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony=444Nabokov1991-s444}}</ref>.
* [[Charles Maturin]] ''Melmoth the Wanderer'' – bohater tej [[powieść gotycka|gotyckiej powieści]] przypomina pod względem charakteru bohatera ''Lolity''. Melmoth to również fikcyjna marka samochodu, którym podróżują Humbert i Dolores<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovič | tytuł= Lolita : powieść | data=1991 | wydawca=Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce=Warszawa | strony= 386| rozdział= Robert Stiller ''Przypisy''Nabokov1991-s386}}</ref>.
* [[Edgar Allan Poe]] ''Upadek domu Usherów'' – przyjazd Humberta do rezydencji Quilty'ego, Pavor Manor, przypomina początek ''Zagłady...''<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Rampton | imię=David | tytuł= Vladimir Nabokov : a critical study of the novels | data=1984 | wydawca=Cambridge University Press | miejsce=Cambridge | strony=111Rampton1984-s111}}</ref>.
* [[Thomas Stearns Eliot]] ''Popielec'' – poetycki wyrok na Quilty'ego rozpoczynający się od słów: ''Ponieważ wykorzystałeś grzesznika/ponieważ wykorzystałeś/ponieważ/ponieważ wykorzystałeś moje upokorzenie(...)''<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovič | nazwisko2= Kłobukowski | imię2=Michał | tytuł= Lolita | data=2007 | wydawca=Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza SA | miejsce=Warszawa | strony=392Nabokov2007-s392}}</ref> jest parodią wiersza Eliota<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Rampton | imię=David | tytuł= Vladimir Nabokov : a critical study of the novels | data=1984 | wydawca=Cambridge University Press | miejsce=Cambridge | strony=112Rampton1984-s112}}</ref>. Wcześniej Humbert dokonuje kilku [[Pastisz (stylistyka)|pastiszy]] innych wierszy Eliota<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko=Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovich | tytuł=The annotated Lolita | data=1991 | wydawca=Vintage Books | miejsce=New York | rozdział= Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony=337Nabokov1991-s337}}</ref>.
* ''[[Tristan i Izolda (legenda)|Tristan i Izolda]]'' – powieść jest ironiczną wersją celtyckiej legendy. Humbert, podobnie jak [[Tristan]], został wcześnie osierocony przez matkę. Tabletki nasenne, które bohater podaje Lolicie odpowiadają miłosnemu napojowi z legendy, a pomyłka lekarza, który przepisał nieskuteczny środek, jest odwróconą wersją pomyłki Braningen, która doprowadziła do romansu pomiędzy Tristanem a Izoldą. W obu tekstach kochankowie umierają jedno po drugim, rozdzieleni, jednak w legendzie śmierć ta jest wzniosła, w powieści natomiast trywialna<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Rougemont | imię=Denis de | tytuł= Mity o miłości | data=2002 | wydawca="Czytelnik" | miejsce=Warszawa | rozdział=''Nowe wcielenie Tristana''| strony=45Rougemont2002-s45}}</ref>.
[[Plik:La Belle Dame Sans Merci2.jpg|thumb|[[John William Waterhouse]], ''La Belle Dame sans Merci''. ''Lolita'' nawiązuje do utworu Keatsa o tym tytule]]
* Edgar Allan Poe ''[[William Wilson (nowela)|William Wilson]]'' – relacja pomiędzy Humbertem a Quiltym stanowi [[parodia|parodię]] motywu sobowtóra, wykorzystanego w utworze Poego<ref>{{Cytuj pismo r|nazwisko= Budrecki|imię= Lech |tytuł= ''Nabokov i literatura'' |czasopismo=Literatura na Świecie |rok=1978 |wolumin=8 (88) |strony = s. 201Budrecki1978-s201}}</ref>.
* [[Raport Kinseya]] – statystyki doktor Blanche Schwarzmann podane w przedmowie są parodią badań życia erotycznego, prowadzonych przez Kinseya<ref name="{{r|trzydwacztery"/>}}.
* [[John Keats]] ''La Belle Dame sans Merci '' – z bohaterką wiersza łączy Lolitę czarodziejski urok, a cała powieść jest wariacją na temat tradycyjnego, zawartego również w utworze Keatsa, motywu śmiertelnika zniszczonego przez miłość do kobiety o baśniowej naturze<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko=Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovich | tytuł=The annotated Lolita | data=1991 | wydawca=Vintage Books | miejsce=New York | rozdział= Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony=339Nabokov1991-s339}}</ref>. Humbert nawiązuje do tego wiesza mówiąc: ''moja nimfięcka uczenniczka miała mnie w saku'' (ang. ''my school-girl nymphet had me in thrall''), co odpowiada fragmentowi z Keatsa (''La belle dame sans merci/Thee hath in thrall'')<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko=Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovich | tytuł=The annotated Lolita | data=1991 | wydawca=Vintage Books | miejsce=New York | rozdział= Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony=400Nabokov1991-s400}}</ref>.
* [[Jacques-Louis David]] ''[[Śmierć Marata]]'' – w małżeństwie z Walerią Humbert czuje się jak bohater obrazu<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko=Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovich | tytuł=The annotated Lolita | data=1991 | wydawca=Vintage Books | miejsce=New York | rozdział= Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony=344Nabokov1991-s344}}</ref>.
* [[William Szekspir]] ''[[Hamlet]]'', ''[[Poskromienie złośnicy]]'', ''[[Romeo i Julia]]'', ''[[Makbet]]'' – dramaty te są kilkakrotnie wspomniane w powieści. Pojawia się również miasteczko o nazwie Szekspir, a Quilty przed swoją śmiercią cytuje fragment z ''Makbeta''<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko=Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovich | tytuł=The annotated Lolita | data=1991 | wydawca=Vintage Books | miejsce=New York | rozdział= Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony=349Nabokov1991-s349}}</ref>.
* [[Arthur Conan Doyle]] postać [[Sherlock Holmes|Sherlocka Holmesa]] – Holmes pojawia się w nazwiskach postaci Charlie Holmes i Shirley Holmes. Nawiązania do słynnego detektywa mają przypomnieć czytelnikowi, że ''Lolita'' jest także powieścią detektywistyczną<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko=Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovich | tytuł=The annotated Lolita | data=1991 | wydawca=Vintage Books | miejsce=New York | rozdział= Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony=366Nabokov1991-s3662}}</ref>.
* [[Johann Wolfgang von Goethe]] ''[[Król Elfów]]'' – Humbert nazywa Quilty'ego heteroseksualnym Erlkönigiem. ''Erlkönig'' to oryginalny tytuł [[ballada|ballady]] Goethego<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko=Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovich | tytuł=The annotated Lolita | data=1991 | wydawca=Vintage Books | miejsce=New York | rozdział= Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony=420Nabokov1991-s420}}</ref>.
* [[Hans Christian Andersen]] ''[[Mała Syrenka (baśń)|Mała Syrenka]]'' – Humbert daje tę baśń Lolicie. Nawiązanie jest ironiczne – Dolores, podobnie jak syrenka, uwodzi śmiertelników, ale żaden z nich (Humbert, Quilty czy Dick Schiller) nie może pełnić roli bajkowego księcia. Humbert daje książkę pasierbicy prawdopodobnie ze względu na przesłanie moralne utworu, propagującego posłuszeństwo wobec rodziców<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko=Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovich | tytuł=The annotated Lolita | data=1991 | wydawca=Vintage Books | miejsce=New York | rozdział= Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony=397–398Nabokov1991-s397-398}}</ref>.
* [[Gottfried August Bürger]] ''Lenore'' – Humbert decydując się na drugą podróż z Lolitą cytuje fragment tego wiersza (''hop-hop-hopsaj, Lenoro''). Aluzja do tego wiersza ma wydźwięk ironiczny, ponieważ Lenora opłakiwała swojego kochanka<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko=Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovich | tytuł=The annotated Lolita | data=1991 | wydawca=Vintage Books | miejsce=New York | rozdział= Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony=408Nabokov1991-s4082}}</ref>.
* [[Marcel Proust]] ''[[W poszukiwaniu straconego czasu]]'' – Humbert chce zatytułować część książki, opisującą jego życie po odejściu Lolity ''Dolorés Disparue'', nawiązując w ten sposób do przedostatniej części cyklu Prousta, zatytułowanej ''Albertine disparue'' (pl. ''Nie ma Albertyny'')<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko=Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovich | tytuł=The annotated Lolita | data=1991 | wydawca=Vintage Books | miejsce=New York | rozdział= Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony=430Nabokov1991-s430}}</ref>.
* [[Laurence Sterne]] ''Podróż sentymentalna przez Francję i Włochy'' – w napisanym po odejściu Lolity wierszu Humbert umieścił wers ''nie mogę się wyrwać, rzekł szpak''. To prawie dosłowny cytat z utworu Sterne'a, w którym występuje ptak, powtarzający nieustannie słowa o swoim uwięzieniu<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko=Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovich | tytuł=The annotated Lolita | data=1991 | wydawca=Vintage Books | miejsce=New York | rozdział= Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony=432Nabokov1991-s432}}</ref>.
 
== Zagadki i gry słowne ==
W powieści występują liczne gry i zagadki słowne. Niektóre z nich to:
* Jezioro w Ramsdale – Humbert początkowo sądzi, że nazywa się ono Our Glass (nasze lustro), później okazuje się, że w rzeczywistości nazwa to, podobne fonetycznie, Hourglass (klepsydra). Pierwsza nazwa odnosi się do [[solipsyzm]]u, widzenia tylko własnego odbicia, druga – do obsesji czasu<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovič | tytuł= Lolita : powieść | data=1991 | wydawca=Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce=Warszawa | strony= 357| rozdział= Robert Stiller ''Przypisy''Nabokov1991-s357}}</ref>. Ta gra słów zostaje zachowana w oryginale w przekładzie Stillera, zaś w tłumaczeniu Kłobukowskiego Humbert od początku nazywa jezioro Klepsydrą, sądzi jednak początkowo, że nazwa ta odnosi się do innej nazwy [[nekrolog]]u, a nie, jak jest naprawdę, do kształtu jeziora.
* Obóz wakacyjny, na który wyjeżdża Lolita – Obóz Q (tł. Stillera), Kolonia Q (tł. Kłobukowskiego) – Q wymawia się podobnie jak angielskie słowo ''cue'' (wskazówka). Wskazówka ta odnosi się do nazwiska '''Q'''uilty<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovič | tytuł= Lolita : powieść | data=1991 | wydawca=Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce=Warszawa | strony= 360| rozdział= Robert Stiller ''Przypisy''Nabokov1991-s360}}</ref>.
* Lokalne czasopismo – Climax Herald (Stiller), Orgasm Herald (Kłobukowski). Nazwa może oznaczać po prostu czasopismo miejscowości Climax/Orgasm, ale też "zwiastun orgazmu", co odnosiłoby się do nadziei Humberta na zbliżenie z Lolitą<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovič | tytuł= Lolita : powieść | data=1991 | wydawca=Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce=Warszawa | strony= 365| rozdział= Robert Stiller ''Przypisy''Nabokov1991-s365}}</ref>.
* Szyld przydrożnej kawiarni "The Bustle. A Deceitful Seatful" – "Figa w Figach: Fałsz-Farsz" (tłum. Kłobukowskiego), "KRYNOLINY. Fałszywe Siedzenie Prawdziwe jedzenie!" (tłum. Stillera). W oryginale ''the bustle'', oprócz [[turniura|turniury]] i krynoliny, oznaczać może zamęt, ożywienie. ''Deceitful seatful'' natomiast można odczytać i jako "oszukany zadek" (z powodu turniury), ale też jako "oszukańcza osoba na siedzeniu", co byłoby znakiem od losu dla Humberta, że Lolita nie jest wobec niego uczciwa<ref name=autonazwa1 />{{r|Nabokov1991-s384}}.
* Po połączeniu pierwszego członu nazwiska panny Lester z drugim członem nazwiska panny Fabian uzyskuje się słowo ''lesbian'', wskazujące na ich orientację seksualną<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko=Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovich | tytuł=The annotated Lolita | data=1991 | wydawca=Vintage Books | miejsce=New York | rozdział= Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony=398Nabokov1991-s398}}</ref>. Natomiast wymiana pierwszych liter w nazwiskach panien Horn i Cole, powoduje w języku angielskim uzyskanie potocznego określenia na [[seks analny]]<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko=Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovich | tytuł=The annotated Lolita | data=1991 | wydawca=Vintage Books | miejsce=New York | rozdział= Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony=402Nabokov1991-s402}}</ref>.
* Słowo "wodoodporny" – Humbert przypomina je sobie, kiedy odkrywa tożsamość Quilty'ego. To przypomnienie ma źródło w rozmowie o wodoszczelnym zegarku Humberta nad jeziorem w Ramsdale. Jean Farlow niemalże wymienia wtedy nazwisko słynnego dramaturga<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko=Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovich | tytuł=The annotated Lolita | data=1991 | wydawca=Vintage Books | miejsce=New York | rozdział= Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony=439Nabokov1991-s439}}</ref>.
 
* Formę zagadki mają również wpisy w leksykonie ludzi filmu i teatru pt. ''Kto jest kim w światłach rampy'', który główny bohater znajduje w więziennej bibliotece – biogramy nawiązują do postaci Humberta, Lolity i Quilty'ego i zapowiadają przyszłe wydarzenia powieściowe:
 
{{Cytat|Pym, Roland. Ur. Lundy, Massachusetts, 1922. Rzemiosła scenicznego uczył się w Teatrze Elsynorskim w Derby, Nowy Jork. Debiutował w "Jutrzence". Spośród licznych jego ról wymienić należy "Dwie przecznice stąd", "Dziewczynę ubraną na zielono", "Poplątanych mężów", "Dziwną salamandrę", "Na włosku", "Johna ślicznego", "Śniłaś mi się"<ref name="whoswho">{{Cytuj książkę r| nazwisko= Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovič | nazwisko2= Kłobukowski | imię2=przeł. Michał | tytuł= Lolita | data=2007 | wydawca=Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza SA | miejsce=Warszawa | strony=39whoswho}}</ref>.}}
Imię i nazwisko aktora nawiązują do tytułowego bohatera ''Przygód Artura Gordona Pyma'' Poego, którego sposób prowadzenia pierwszoosobowej narracji przypomina Humberta Humberta. Debiutancka sztuka ''Jutrzenka'' (w org. ''Sunburst'') odwołuje się do myśli Humberta o śmierci Charlotty (org.''ultimate sunburst'', pl. ''ostatecznie zajaśniała jutrzenka''), która umożliwiła mu zadebiutowanie w roli kochanka Lolity. Sztuka ''Dziwna Salamandra'' (org. ''Strange Mushroom'' – "dziwny grzyb") ma wywoływać skojarzenia z penisem w stanie erekcji<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko=Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovich | tytuł=The annotated Lolita | data=1991 | wydawca=Vintage Books | miejsce=New York | rozdział= Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony=339–348Nabokov1991-s339-348}}</ref>.
 
{{Cytat|Quilty, Clare, dramaturg amerykański. Ur. Ocean City, New Jersey, 1911.
Studiował na Uniwersytecie Columbia. Pracował w handlu, lecz potem zajął się dramatopisarstwem. Autor "Małej nimfy", "Pani, która pokochała pioruny" (we współpracy z Vivian Darkbloom), "Mrocznego wieku", "Dziwnej salamandry", "Ojcowskiej miłości" i innych. Na uwagę zasługują jego liczne sztuki dla dzieci. "Mała nimfa" (1940) przejechała 23 000 km i miała 280 przedstawień podczas zimowego tournée, zanim w końcu trafiła do Nowego Jorku. Hobby: szybkie samochody, fotografia, zwierzęta-pupile<ref name="{{r|whoswho"/>}}.}}
To pierwsze pojawienie się w postaci pełnych personaliów Quilty'ego. Jego sztuki: ''Mała nimfa'' i ''Ojcowska miłość'' wskazują na jego zainteresowanie nimfetkami. Z kolei ''Pani, która pokochała pioruny'' to sztuka, którą Lolita i Humbert będą wspólnie oglądać w Wace. Zamiłowanie do szybkich samochodów zapowiada jego pościg za Humbertem, a upodobanie do fotografii oznacza właściwie upodobanie do tworzenia zdjęć i filmów pornograficznych<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko=Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovich | tytuł=The annotated Lolita | data=1991 | wydawca=Vintage Books | miejsce=New York | rozdział= Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony=349–350Nabokov1991-s349-350}}</ref>.
 
{{Cytat|Quine, Dolores. Ur. 1882 w Dayton, Ohio. Studiowała na wydziale aktorskim Akademii Amerykańskiej. Pierwszy występ w Ottawie, 1900. Nowojorski debiut w "Nigdy nie rozmawiaj z nieznajomymi" (1904)(...) Zagrała (...) w "Zamordowanym dramaturgu"<ref name="{{r|whoswho"/>}}.}}
Imię aktorki wskazuje na Lolitę, natomiast nazwisko na jej związek z Quiltym. Humbert kilkakrotnie w powieści udziela Lolicie rady odpowiadającej tytułowi sztuki ''Nigdy nie rozmawiaj z nieznajomym''. ''Zamordowany dramaturg'' zapowiada z kolei zabójstwo Quilty'ego<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko=Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovich | tytuł=The annotated Lolita | data=1991 | wydawca=Vintage Books | miejsce=New York | rozdział= Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony=350–351Nabokov1991-s350-351}}</ref>.
 
* Formę gier słownych i zagadek erudycyjnych mają również wszystkie wpisy, które Quilty pozostawił w hotelowych księgach gości, aby uniemożliwić Humbertowi zidentyfikowanie go na ich podstawie. W oryginale oraz przekładzie obu polskich tłumaczy (Stillera i Kłobukowskiego) przedstawiają się one następująco:<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovič | tytuł= Lolita : powieść | data=1991 | wydawca=Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce=Warszawa | strony= 390–393| rozdział= Robert Stiller ''Przypisy''Nabokov1991-s390-393}}</ref>
 
{| class="wikitable" style="text-align: center; font-size: 95%"
Linia 301:
Również numery tablic rejestracyjnych, które Quilty wpisuje do ksiąg hotelowych, są zagadkami dla Humberta:
* WS 1564 i SH 1616 – obie tablice rejestracyjne zawierają inicjały [[William Szekspir|Williama Szekspira]] oraz daty jego narodzin i śmierci.
* Q 32888 i CU 88322 – Q i CU (czytane po angielsku podobnie) to aluzja do nazwiska Quilty i jego przezwiska Cue. Suma cyfr obu rejestracji wynosi 52. 52 tygodnie trwała podróż Humberta i Lolity, tyle jest również kart w talii. Humbert napisze później wiersz do Lolity, który będzie miał 52 wersy<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovič | tytuł= Lolita : powieść | data=1991 | wydawca=Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce=Warszawa | strony=393 | rozdział= Robert Stiller ''Przypisy''Nabokov1991-s393}}</ref>. 1952 to rok śmierci Humberta, Quilty'ego i Lolity<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko=Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovich | tytuł=The annotated Lolita | data=1991 | wydawca=Vintage Books | miejsce=New York | rozdział= Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony=428Nabokov1991-s428}}</ref>.
 
== Nimfetki ==
[[Plik:Paul Chabas - Ninfa Loira.jpg|thumb|[[Paul Émile Chabas]] ''Jasnowłosa nimfa''. Bohater jest zafascynowany małymi dziewczynkami, które nazywa "nimfetkami".]]
Bohater powieści wyróżnia pewien rodzaj małych dziewczynek o szczególnym uroku, określając je mianem "nimfetek". To wymyślone przez Nabokova określenie przyjęło się w wielu językach, w tym w języku polskim, głównie na określenie przedwcześnie dojrzałej seksualnie dziewczynki<ref name="czterydwasześć">{{Cytuj książkę r| nazwisko= Nabokov czterydwasześć| imię=Vladimir Vladimirovič | tytuł= Lolita : powieść | data=1991 | wydawca=Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce=Warszawa | strony= 426| rozdział= Robert Stiller ''"Lolita" jako gra i paradoks''}}</ref><ref>{{cytuj stronę| url = http://www.sjp.pl/co/nimfetka | tytuł = Słownik Języka Polskiego | data dostępu = 11 października 2008| autor = | język = pl}}</ref>. W powieści fenomen nimfięctwa scharakteryzowany zostaje przez Humberta Humberta następująco<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovič | nazwisko2= Kłobukowski | imię2=Michał | tytuł= Lolita | data=2007 | wydawca=Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza SA | miejsce=Warszawa | isbn=978Nabokov2007-83s18-7495-330-6 | strony=18–2020}}</ref>:
{{Cytat|Między dziewiątym a czternastym rokiem życia zdarzają się dzieweczki, które pewnym urzeczonym wędrowcom, dwakroć lub wielokroć starszym niż one, zdradzają swą prawdziwą naturę, nie ludzką lecz nimfią (czyli demoniczną); tym to stworzeniom wybranym proponuję nadać miano "nimfetek" (...) Czy w tym przedziale wiekowym wszystkie dziewczynki są nimfetkami? Rozumie się, że nie. (...) Uroda też nie jest żadnym kryterium; wulgarność, a przynajmniej to, co dana społeczność określa tym słowem, niekoniecznie odbiera im pewne tajemnicze cechy, nieziemską grację, zwiewny, wykrętny, rozdzierający, podstępny wdzięk, który wyróżnia nimfetkę spośród rówieśnic (...). Tylko artysta i szaleniec (...) natychmiast dostrzeże pewne nienazwane znamiona – cokolwiek koci zarys kości policzkowej, smukłość członków pokrytych puszkiem (...) – i wyśledzi wśród zdrowych dziatek zabójczą demonisię(...).}}
Słowo "nimfetka" ([[język angielski|ang.]] ''nymphette'') pochodzi od [[język grecki|greckiego]] słowa ''{{grc|νύμφη}}'' (''nymphe'') oznaczającego wiecznie młodą boginkę przyrody, ale także oblubienicę. Kojarzy się też ze słowem "nimfomania", oznaczającym nadmierny popęd seksualny, oraz z angielskim słowem ''nymph'' określającym nimfę (larwę). "Nimfetka" związana jest więc jednocześnie ze szczególnym czarem i magią oraz z [[przepoczwarczenie]]m larwy w motyla, przeobrażeniem dziewczęcia w kobietę<ref name="{{r|czterydwasześć"/>}}.
 
W języku polskim ''nymphette'' tłumaczone było jako "nimfeczka", "nimfiątko", "nimfka", przyjęła się jednak ostatecznie forma "nimfetka"<ref name="{{r|czterydwasześć"/>}}.
 
== Motywy ==
=== Motyw sobowtóra ===
[[Motyw (literatura)|Motyw]] [[sobowtór (mitologia)|sobowtóra]] często pojawia się w twórczości Nabokova (m.in. w powieściach ''[[Rozpacz (powieść)|Rozpacz]]'' i ''[[Prawdziwe życie Sebastiana Knighta]]''<ref name="lx">{{Cytuj książkę | nazwisko=Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovich | tytuł=The annotated Lolita | data=1991 | wydawca=Vintage Books | miejsce=New York | rozdział= Alfred Appel, Jr. ''Introduction'' r| strony=lx}}</ref>). W ''Lolicie'' jest on realizowany przede wszystkim za sprawą postaci Humberta i Quilty'ego.
 
Na posiadanie sobowtóra wskazuje podwojony pseudonim głównego bohatera<ref name="{{r|czterytrzyosiem"/>}}. Motyw ten ulega jednak licznym odwróceniom i przekształceniom w powieści. Nazwisko Quilty rymuje się z angielskim słowem ''guilty'' (winien), a Humbert w swoim wierszu obwinia go o całe zło, jakie się wydarzyło. Wywołuje to charakterystyczny dla tradycji tego motywu podział na złego i dobrego sobowtóra. Zgodnie z konwencją postać pozytywna powinna zabić swojego sobowtóra, aby odzyskać kontrolę nad swoim życiem. Ta tradycja przybiera jednak w powieści niejednoznaczną i groteskową formę<ref name="{{r|lx"/>}}. Złym sobowtórem powinien być Quilty, ale Humbert często określany jest w powieści jako "małpa", co jest tradycyjnym atrybutem złego odpowiednika (tak jest np. w utworze ''[[Doktor Jekyll i pan Hyde (nowela)|Doktor Jekyll i pan Hyde]]'' [[Robert Louis Stevenson|Stevensona]], ''[[Biesy|Biesach]]'' [[Fiodor Dostojewski|Dostojewskiego]] i ''Zabójstwie przy Rue Morgue'' [[Edgar Allan Poe|Poego]]<ref name="{{r|lx"/>}}). Podobną funkcję powinno pełnić określenie "cień". Humbert nazywa w ten sposób Quilty'ego, ale sam łączy się z tym słowem poprzez swoje nazwisko (''ombre'' to po francusku "cień")<ref name="lxi">{{Cytuj książkę r| nazwisko=Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovich | tytuł=The annotated Lolita | data=1991 | wydawca=Vintage Books | miejsce=New York | rozdział= Alfred Appel, Jr. ''Introduction'' | strony=lxi}}</ref>.
 
Do pomieszania postaci dochodzi również w czasie bójki z Quiltym, którą Humbert opisuje następująco: ''kiedy po mnie się turlał. Potem ja po nim się turlałem. Turlaliśmy się po mnie. Oni turlali się po nim. Turlaliśmy się po nas''<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovič | nazwisko2= Kłobukowski | imię2=przeł. Michał | tytuł= Lolita | data=2007 | wydawca=Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza SA | miejsce=Warszawa | strony=391Nabokov2007-s391}}</ref>. Tak więc, mimo że Humbert zabija Quilty'ego (w dodatku na symbolicznym miejscu jego zbrodni – w łóżku) moralne oczyszczenie bohatera nie może się dokonać. Scena zabójstwa jest zbyt groteskowa, aby móc spełnić rolę rytuału, nie wiadomo również kto jest tak naprawdę dobrym, a kto złym sobowtórem<ref name="{{r|lxi"/>}}. Relacja pomiędzy bohaterem a Quiltym nie jest więc realizacją tego tradycyjnego motywu, a jedynie jego parodią<ref name="{{r|lxi"/>}}.
 
Częściowym sobowtórem Humberta jest również Gaston Godin, na co wskazuje podwojone G w jego imieniu i nazwisku, poprzedzające w alfabecie H z pseudonimu głównego bohatera<ref name="{{r|trzysiedemsiedem"/>}}.
 
Bliskie są sobie również postacie Lolity i Annabel Leigh: łączą je m.in. nawiązania do bohaterki wiersza ''Annabel Lee'' Poego, relacja z Humbertem, fizyczne podobieństwo i okulary przeciwsłoneczne<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko=Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovich | tytuł=The annotated Lolita | data=1991 | wydawca=Vintage Books | miejsce=New York | rozdział= Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony=336Nabokov1991-s336}}</ref>. Również inne postacie często występują w parach – pojawiają się bliźniacy (m.in. bracia Beales i bliźnięta Mirandów), pani Haze ma swój odpowiednik w pani Hays, natomiast Blanche Schwarzmann i Melanie Weiss łączy kolorystyczne znaczenie ich nazwisk – oba nawiązują do czarnego i białego<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko=Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovich | tytuł=The annotated Lolita | data=1991 | wydawca=Vintage Books | miejsce=New York | rozdział= Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony=361Nabokov1991-s361}}</ref>.
 
=== Pozostałe motywy ===
* '''[[Metamorfoza (motyw literacki)|Metamorfoza]]''' – przemianom ulegają liczne [[postać literacka|postacie powieściowe]]: Lolita zmienia się z nastolatki w kobietę, pożądanie Humberta przekształca się w miłość, jego zbrodnia w dzieło sztuki, a poczucie posiadania pasierbicy w odkrycie, że nigdy jej nie znał. Również sama powieść z notatek przestępcy zmienia się w książkę z dołączoną przedmową. Z motywem metamorfozy związane są także liczne aluzje do motyli oraz angielskie słowo ''nymph'' ("nimfa, larwa") zawarte w terminie nimfetka<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko=Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovich | tytuł=The annotated Lolita | data=1991 | wydawca=Vintage Books | miejsce=New York | rozdział= Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony=339–340Nabokov1991-s339-340}}</ref>.
[[Plik:Nabokovs butterflies.JPG|thumb|Kolekcja motyli należąca do Nabokova. Pisarz umieścił w ''Lolicie'' wiele aluzji do entomologii]]
* '''Owady i motyle''' – powieść zawiera szereg aluzji [[entomologia|entomologicznych]]. Motyl [[rusałka admirał]] (''Vanessa atalanta'' z rodziny [[rusałkowate|Nymphalidae]]) ukryty jest w imieniu i nazwisku Vanessy Leigh, miasto Pisky odnosi się do słowa oznaczającego ćmę w języku angielskim. Do nocnego motyla nawiązuje również nazwisko panny Phalen (niedoszłej lokatorki Charlotty Haze), pochodzące od francuskiego słowa ''phaléne'', oznaczającego ćmę. Nazwa miasteczka Lepingville ukrywa w sobie łowienie motyli (ang. ''lepidoptera hunting'') i wskazuje, że tam ostatecznie Humbert osaczył swoją zdobycz – Lolitę. Personalia Avis Chapman, jednej z klasowych koleżanek Dolores, utworzone są od nazwy motyla ''Callophrys avis'' i jego odkrywcy – Chapmana. Edusa Gold, reżyserująca szkolną sztukę Lolity, nawiązuje natomiast do motyla ''[[Colias crocea|Colias edusa]]''<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko=Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovich | tytuł=The annotated Lolita | data=1991 | wydawca=Vintage Books | miejsce=New York | rozdział= Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony=327, 335, 359, 364, 376, 385, 401, 409Nabokov1991-s327335359364376385401409}}</ref>. Motywy entomologiczne posłużyły również do zaznaczenia odrębności autora i bohatera powieści – Humbert wykazuje się niewiedzą w tej kwestii – nie potrafi odróżnić ćmy od motyla, bierze ćmy z rodziny Prodoxidae za białe muchy oraz omyłkowo nazywa [[Kolibry|kolibrami]] motyle z rodziny [[zawisakowate|zawisakowatych]]. Są to pomyłki, których Nabokov, zajmujący się [[entomologia|entomologią]] nigdy by nie popełnił<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko=Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovich | tytuł=The annotated Lolita | data=1991 | wydawca=Vintage Books | miejsce=New York | rozdział= Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony=390Nabokov1991-s390}}</ref>. Umieszczanie aluzji do motyli w personaliach postaci miało również pomóc autorowi w zapamiętaniu tych osób<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko=Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovich | tytuł=The annotated Lolita | data=1991 | wydawca=Vintage Books | miejsce=New York | rozdział= Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony=401Nabokov1991-s432}}</ref>.
* '''Motywy baśniowe''' – nawiązania do postaci i sytuacji [[baśń|baśniowych]] przewijają się przez całą powieść: Lolita i Annabel wielokrotnie nazywane są [[elf (fantastyka)|elfami]] lub [[wróżka]]mi, Dolores urodziła się w mieście Pisky, co jest inną formą angielskiego słowa ''pixie'', określającego elfy, rezydencja Quilty'ego mieści się na ulicy [[bracia Grimm|Grimm]], pierwsza noc Humberta i Lo odbyła się w motelu ''Zaklęci łowcy'', pojawia się również szpital w Elphinstone, którego nazwa przywołuje słowo "elf". Występują w powieści również aluzje do konkretnych baśni, m.in. ''[[Jaś i Małgosia|Jasia i Małgosi]]'', ''[[Mała Syrenka (baśń)|Małej Syrenki]]'', ''Pięknej i bestii'', ''[[Nowe szaty króla|Nowych szat cesarza]]'' i [[Śpiąca królewna (baśń)|Śpiącej królewny]]<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko=Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovich | tytuł=The annotated Lolita | data=1991 | wydawca=Vintage Books | miejsce=New York | rozdział= Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony=346–347Nabokov1991-s346-347}}</ref>.
* '''Gra''' – motyw gry kilkakrotnie pojawia się w powieści. Pseudonim głównego bohatera nawiązuje do karcianej gry [[lombr]] (ang. ''ombre''), występującej w utworze [[Alexander Pope|Pope'a]] ''Porwany lok''. W powieści pojawiają się również [[szachy]] i [[tenis]]. Humbert przyznaje się do zamiłowania do wszelkich gier<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko=Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovich | tytuł=The annotated Lolita | data=1991 | wydawca=Vintage Books | miejsce=New York | rozdział= Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony=342Nabokov1991-s342}}</ref>.
 
== Obraz USA ==
Poprzez podróże Humberta i Lolity, Nabokov zawarł w powieści krajobraz [[Stany Zjednoczone|USA]]. Ukazany jest on poprzez liczne hotele i motele, w których zatrzymują się bohaterowie oraz lokalne zabytki i atrakcje, którymi narrator próbuje zainteresować swoją pasierbicę.
 
Amerykańska [[kultura masowa]] jest wprowadzona do utworu za sprawą Lolity, która, jako nastolatka, jest jej idealnym konsumentem (Humbert mówi o Dolores: ''To właśnie jej poświęcone były reklamy: idealnej konsumentce, podmiotowi i przedmiotowi każdego plugawego plakatu''<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovič | nazwisko2= Kłobukowski | imię2=przeł. Michał | tytuł= Lolita | data=2007 | wydawca=Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza SA | miejsce=Warszawa | strony=190Nabokov2007-s190}}</ref>). Powieść ukazuje fascynacje muzyczne ówczesnych amerykańskich nastolatków (w powieści wzmiankowani są m.in. [[Peggy Lee]], [[Jo Stafford]], Patti Page i Guy Mitchell<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko=Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovich | tytuł=The annotated Lolita | data=1991 | wydawca=Vintage Books | miejsce=New York | rozdział= Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony=386Nabokov1991-s3862}}</ref>) i ukazuje ich zainteresowania magazynami filmowymi i [[musical]]ami. Utwór zawiera również [[satyra|satyrę]] na reklamy, nazwy towarów i obozy młodzieżowe.
 
Związek Humberta i Lo jest parodią propagowanej ówcześnie w USA nowoczesnej, przyjacielskiej relacji pomiędzy ojcem a córką (Humbert czerpie wskazówki z książki ''Poznaj własną córkę'', nawiązującej do popularnego nurtu ówczesnych poradników<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko=Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovich | tytuł=The annotated Lolita | data=1991 | wydawca=Vintage Books | miejsce=New York | rozdział= Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony=337Nabokov1991-s432}}</ref>). Postacie Lolity i jej przyjaciółek demaskują natomiast fałsz amerykańskiego mitu o niewinności dziecka. Charlotta Haze jest z kolei uosobieniem pani domu z amerykańskich przedmieść, pretensjonalności, [[mieszczaństwo|mieszczaństwa]] i ambicji bycia idealną gospodynią (wzorce czerpie z książki ''Twój dom to ty'').
 
Szkoła w Beardsley ma z kolei stanowić satyrę nowoczesnej edukacji<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko=Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovich | tytuł=The annotated Lolita | data=1991 | wydawca=Vintage Books | miejsce=New York | rozdział= Alfred Appel, Jr. ''Introduction'' | strony=xlvii–lNabokov1991-s-}}</ref>.
 
== Adaptacje i nawiązania ==
* [[Lolita (film 1962)|Pierwsza adaptacja ''Lolity'']] została nakręcona 1962 roku w reżyserii [[Stanley Kubrick|Stanleya Kubricka]]. Nabokov sam napisał scenariusz do filmu (choć reżyser w wielu miejscach od tego scenariusza odstąpił)<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovič | tytuł= Lolita : powieść | data=1991 | wydawca=Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce=Warszawa | strony= 422| rozdział= Robert Stiller ''"Lolita" jako gra i paradoks''Nabokov1991-s422}}</ref>. Rolę Humberta zagrał [[James Mason]], Lolity – [[Sue Lyon]], natomiast w Quilty'ego wcielił się [[Peter Sellers]].
* [[Lolita (film 1997)|Druga adaptacja]] filmowa powstała w 1997 roku. Jej reżyserem był [[Adrian Lyne]]. W rolę Humberta wcielił się [[Jeremy Irons]], Lolitę zagrała [[Dominique Swain]], a Quilty'ego – [[Frank Langella]].
* Na podstawie powieści w 1971 [[John Barry]] stworzył [[musical]] o tytule ''Lolita, My Love''. Nie odniósł on sukcesu i dość szybko został wycofany ze sceny<ref>{{cytuj stronęr| url = http://johnbarry.w.interia.pl/musicale.html | tytuł = John Barry – poeta muzyki | data dostępu = 18 października 2008| autor = | język = pl}}</ref>.
* Narrator późniejszej powieści Nabokova, ''Patrz na te arlekiny!'', napisał utwór ''Kingdom by the Sea'', odwołujący się do ''Lolity'' i jej pierwotnego tytułu<ref>{{Cytuj książkę r| nazwisko= Nabokov | imię=Vladimir Vladimirovič | nazwisko2= Kołyszko | imię2= przeł. Anna | tytuł= Patrz na te arlekiny! | data=2005 | wydawca=Muza | miejsce=Warszawa | rozdział= Leszek Engelking ''Posłowie'' | strony= 294Nabokov2005-s294}}</ref>.
* W 1981 roku [[Edward Albee]] przerobił ''Lolitę'' na sztukę teatralną.
* Pia Pera napisała książkę ''Lo's Diary'', ukazującą wydarzenia powieściowe z punktu widzenia Lolity.
* Victor Sobchak dokonał w 2003 roku scenicznej adaptacji powieści. Reżyser zrezygnował z postaci Quilty'ego i przeniósł akcję do współczesnej Wielkiej Brytanii<ref>{{cytuj stronęr| url = http://www.libraries.psu.edu/nabokov/vncol26.htm| tytuł = VN collocations| data dostępu = 14 listopada 2008| autor = | język = en}}</ref>.
* [[Rodion Szczedrin]] stworzył [[opera (dzieło)|operę]] na podstawie powieści.
* [[Steve Martin]] napisał opowiadanie ''Lolita at Fifty'', będące humorystycznym nawiązaniem do utworu Nabokova.
* Tytuł opowiadania ''Picnic, Lightning'' (piknik, piorun) napisanego przez [[Zadie Smith]] nawiązuje do sposobu, w jaki Humbert opisał śmierć swojej matki<ref>{{cytuj stronęr| url = http://web.archive.org/web/20080703180230/http://www.fulmerford.com/waxwing/nabobilia/nv37.html| tytuł = Zadie Smith| data dostępu = 5 sierpnia 2011| autor = | język = en}}</ref>.
* W 2009 roku pojawiła się w formie [[książka mówiona|audiobooku]], czytanego przez [[Wojciech Żołądkowicz|Wojciecha Żołądkowicza]].
* Do ''Lolity'' nawiązują również liczne utwory muzyczne, m.in. ''Moi...Lolita'' [[Alizée]], ''The Loom of the Land'' [[Nick Cave|Nicka Cave'a]], ''No Man's Land'' [[Billy Joel|Billiego Joela]] oraz ''Lolita'' [[Suzanne Vega]]<ref>{{cytuj stronęr| url = http://web.archive.org/web/20090212184545/http://www.fulmerford.com/waxwing/nabopop/nabopop.html| tytuł = Nabopop| data dostępu = 5 sierpnia 2011| autor = | język = en}}</ref>.
 
== Zobacz też ==
Linia 357:
* [[100 książek XX wieku według Le Monde|100 książek XX wieku według „Le Monde”]]
 
{{Przypisy|2}}|przypisy=
<ref name="1940s sex kidnap inspired">{{cytuj stronę | url = http://www.timesonline.co.uk/tol/news/uk/article565214.ece | tytuł = 1940s sex kidnap inspired Lolita | data dostępu = 12 lutego 2009 | autor = Ben Dowell | język = en }}</ref>
<ref name="A Chronology of Lolita">{{cytuj stronę | url = http://www.dezimmer.net/LolitaUSA/LoChrono.htm | tytuł = A Chronology of Lolita | data dostępu = 18 października 2008 | autor = Dieter E. Zimmer | język = en }}</ref>
<ref name="Boyd2006-s265">{{cytuj książkę | nazwisko = Boyd | imię = Brian | tytuł = Nabokov : dwa oblicza | data = 2006 | wydawca = Wydawnictwo Książkowe Twój Styl | miejsce = Warszawa | strony = 265 }}</ref>
<ref name="Boyd2006-s269">{{cytuj książkę | nazwisko = Boyd | imię = Brian | tytuł = Nabokov : dwa oblicza | data = 2006 | wydawca = Wydawnictwo Książkowe Twój Styl | miejsce = Warszawa | strony = 269 }}</ref>
<ref name="Boyd2006-s282">{{cytuj książkę | nazwisko = Boyd | imię = Brian | tytuł = Nabokov : dwa oblicza | data = 2006 | wydawca = Wydawnictwo Książkowe Twój Styl | miejsce = Warszawa | strony = 282 }}</ref>
<ref name="Boyd2006-s288">{{cytuj książkę | nazwisko = Boyd | imię = Brian | tytuł = Nabokov : dwa oblicza | data = 2006 | wydawca = Wydawnictwo Książkowe Twój Styl | miejsce = Warszawa | strony = 288 }}</ref>
<ref name="Boyd2006-s289-290">{{cytuj książkę | nazwisko = Boyd | imię = Brian | tytuł = Nabokov : dwa oblicza | data = 2006 | wydawca = Wydawnictwo Książkowe Twój Styl | miejsce = Warszawa | strony = 289–290 }}</ref>
<ref name="Boyd2006-s291">{{cytuj książkę | nazwisko = Boyd | imię = Brian | tytuł = Nabokov : dwa oblicza | data = 2006 | wydawca = Wydawnictwo Książkowe Twój Styl | miejsce = Warszawa | strony = 291 }}</ref>
<ref name="Boyd2006-s297">{{cytuj książkę | nazwisko = Boyd | imię = Brian | tytuł = Nabokov : dwa oblicza | data = 2006 | wydawca = Wydawnictwo Książkowe Twój Styl | miejsce = Warszawa | strony = 297 }}</ref>
<ref name="Boyd2006-s298">{{cytuj książkę | nazwisko = Boyd | imię = Brian | tytuł = Nabokov : dwa oblicza | data = 2006 | wydawca = Wydawnictwo Książkowe Twój Styl | miejsce = Warszawa | strony = 298 }}</ref>
<ref name="Boyd2006-s301">{{cytuj książkę | nazwisko = Boyd | imię = Brian | tytuł = Nabokov : dwa oblicza | data = 2006 | wydawca = Wydawnictwo Książkowe Twój Styl | miejsce = Warszawa | strony = 301 }}</ref>
<ref name="Boyd2006-s302-306">{{cytuj książkę | nazwisko = Boyd | imię = Brian | tytuł = Nabokov : dwa oblicza | data = 2006 | wydawca = Wydawnictwo Książkowe Twój Styl | miejsce = Warszawa | strony = 302–306 }}</ref>
<ref name="Boyd2006-s317-318">{{cytuj książkę | nazwisko = Boyd | imię = Brian | tytuł = Nabokov : dwa oblicza | data = 2006 | wydawca = Wydawnictwo Książkowe Twój Styl | miejsce = Warszawa | strony = 317–318 }}</ref>
<ref name="Boyd2006-s364">{{cytuj książkę | nazwisko = Boyd | imię = Brian | tytuł = Nabokov : dwa oblicza | data = 2006 | wydawca = Wydawnictwo Książkowe Twój Styl | miejsce = Warszawa | strony = 364 }}</ref>
<ref name="brianboyd">{{cytuj książkę | nazwisko = Boyd | imię = Brian | tytuł = Nabokov : dwa oblicza | data = 2006 | wydawca = Wydawnictwo Książkowe Twój Styl | miejsce = Warszawa | strony = 284 }}</ref>
<ref name="Budrecki1978-s201">{{cytuj pismo | nazwisko = Budrecki | imię = Lech | tytuł = ''Nabokov i literatura'' | czasopismo = Literatura na Świecie | rok = 1978 | wolumin = 8 (88) | strony = s. 201 }}</ref>
<ref name="czterydwasześć">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovič | tytuł = Lolita : powieść | data = 1991 | wydawca = Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce = Warszawa | strony = 426 | rozdział = Robert Stiller ''"Lolita" jako gra i paradoks'' }}</ref>
<ref name="czterytrzyosiem">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovič | tytuł = Lolita : powieść | data = 1991 | wydawca = Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce = Warszawa | strony = 438 | rozdział = Robert Stiller ''"Lolita" jako gra i paradoks'' }}</ref>
<ref name="czterytrzysiedem">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovič | tytuł = Lolita : powieść | data = 1991 | wydawca = Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce = Warszawa | strony = 437 | rozdział = Robert Stiller ''"Lolita" jako gra i paradoks'' }}</ref>
<ref name="dolinin">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovič | nazwisko2 = Kłobukowski | imię2 = Michał | tytuł = Lolita | data = 2007 | wydawca = Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza SA | miejsce = Warszawa | strony = 379 }}</ref>
<ref name="Engelking1989-s56">{{cytuj książkę | nazwisko = Engelking | imię = Leszek | tytuł = Vladimir Nabokov | data = 1989 | wydawca = Czytelnik | miejsce = Warszawa | strony = 56 }}</ref>
<ref name="John Barry poeta muzyki">{{cytuj stronę | url = http://johnbarry.w.interia.pl/musicale.html | tytuł = John Barry – poeta muzyki | data dostępu = 18 października 2008 | język = pl }}</ref>
<ref name="Leszek Engelking Posłowie">Leszek Engelking, ''Posłowie'', (w:) Władimir Nabokow, ''Czarodziej'', przeł. A. Kołyszko, Warszawa 2006, s. 100.</ref>
<ref name="lx">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovich | tytuł = The annotated Lolita | data = 1991 | wydawca = Vintage Books | miejsce = New York | rozdział = Alfred Appel, Jr. ''Introduction'' | strony = lx }}</ref>
<ref name="lxi">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovich | tytuł = The annotated Lolita | data = 1991 | wydawca = Vintage Books | miejsce = New York | rozdział = Alfred Appel, Jr. ''Introduction'' | strony = lxi }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovich | tytuł = The annotated Lolita | data = 1991 | wydawca = Vintage Books | miejsce = New York | rozdział = Alfred Appel, Jr. ''Introduction'' | strony = xxxix }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s-">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovich | tytuł = The annotated Lolita | data = 1991 | wydawca = Vintage Books | miejsce = New York | rozdział = Alfred Appel, Jr. ''Introduction'' | strony = xlvii–l }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s150">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovič | tytuł = Lolita : powieść | data = 1991 | wydawca = Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce = Warszawa | strony = 150 }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s2">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovich | tytuł = The annotated Lolita | data = 1991 | wydawca = Vintage Books | miejsce = New York | rozdział = Alfred Appel, Jr. ''Introduction'' | strony = xl }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s3">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovich | tytuł = The annotated Lolita | data = 1991 | wydawca = Vintage Books | miejsce = New York | rozdział = Alfred Appel, Jr. ''Introduction'' | strony = xlviii }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s327335359364376385401409">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovich | tytuł = The annotated Lolita | data = 1991 | wydawca = Vintage Books | miejsce = New York | rozdział = Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony = 327, 335, 359, 364, 376, 385, 401, 409 }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s336">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovich | tytuł = The annotated Lolita | data = 1991 | wydawca = Vintage Books | miejsce = New York | rozdział = Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony = 336 }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s337">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovich | tytuł = The annotated Lolita | data = 1991 | wydawca = Vintage Books | miejsce = New York | rozdział = Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony = 337 }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s339">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovich | tytuł = The annotated Lolita | data = 1991 | wydawca = Vintage Books | miejsce = New York | rozdział = Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony = 339 }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s339-340">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovich | tytuł = The annotated Lolita | data = 1991 | wydawca = Vintage Books | miejsce = New York | rozdział = Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony = 339–340 }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s339-348">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovich | tytuł = The annotated Lolita | data = 1991 | wydawca = Vintage Books | miejsce = New York | rozdział = Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony = 339–348 }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s342">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovich | tytuł = The annotated Lolita | data = 1991 | wydawca = Vintage Books | miejsce = New York | rozdział = Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony = 342 }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s344">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovich | tytuł = The annotated Lolita | data = 1991 | wydawca = Vintage Books | miejsce = New York | rozdział = Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony = 344 }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s346-347">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovich | tytuł = The annotated Lolita | data = 1991 | wydawca = Vintage Books | miejsce = New York | rozdział = Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony = 346–347 }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s349">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovich | tytuł = The annotated Lolita | data = 1991 | wydawca = Vintage Books | miejsce = New York | rozdział = Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony = 349 }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s349-350">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovich | tytuł = The annotated Lolita | data = 1991 | wydawca = Vintage Books | miejsce = New York | rozdział = Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony = 349–350 }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s350">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovič | tytuł = Lolita : powieść | data = 1991 | wydawca = Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce = Warszawa | strony = 350 | rozdział = Robert Stiller ''Przypisy'' }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s350-351">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovich | tytuł = The annotated Lolita | data = 1991 | wydawca = Vintage Books | miejsce = New York | rozdział = Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony = 350–351 }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s350374">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovič | tytuł = Lolita : powieść | data = 1991 | wydawca = Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce = Warszawa | strony = 350, 374 | rozdział = Robert Stiller ''Przypisy'' }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s355">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovič | tytuł = Lolita : powieść | data = 1991 | wydawca = Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce = Warszawa | strony = 355 | rozdział = Robert Stiller ''Przypisy'' }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s356">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovich | tytuł = The annotated Lolita | data = 1991 | wydawca = Vintage Books | miejsce = New York | rozdział = Alfred Appel, Jr. ''Introduction'' | strony = 356 }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s356398">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovič | tytuł = Lolita : powieść | data = 1991 | wydawca = Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce = Warszawa | strony = 356, 398 | rozdział = Robert Stiller ''Przypisy'' }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s357">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovič | tytuł = Lolita : powieść | data = 1991 | wydawca = Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce = Warszawa | strony = 357 | rozdział = Robert Stiller ''Przypisy'' }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s359">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovič | tytuł = Lolita : powieść | data = 1991 | wydawca = Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce = Warszawa | strony = 359 | rozdział = Robert Stiller ''Przypisy'' }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s360">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovič | tytuł = Lolita : powieść | data = 1991 | wydawca = Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce = Warszawa | strony = 360 | rozdział = Robert Stiller ''Przypisy'' }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s361">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovich | tytuł = The annotated Lolita | data = 1991 | wydawca = Vintage Books | miejsce = New York | rozdział = Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony = 361 }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s364">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovič | tytuł = Lolita : powieść | data = 1991 | wydawca = Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce = Warszawa | strony = 364 | rozdział = Robert Stiller ''Przypisy'' }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s365">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovič | tytuł = Lolita : powieść | data = 1991 | wydawca = Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce = Warszawa | strony = 365 | rozdział = Robert Stiller ''Przypisy'' }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s366">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovič | tytuł = Lolita : powieść | data = 1991 | wydawca = Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce = Warszawa | strony = 366 | rozdział = Robert Stiller ''Przypisy'' }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s3662">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovich | tytuł = The annotated Lolita | data = 1991 | wydawca = Vintage Books | miejsce = New York | rozdział = Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony = 366 }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s368-369">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovič | tytuł = Lolita : powieść | data = 1991 | wydawca = Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce = Warszawa | strony = 368–369 | rozdział = Robert Stiller ''Przypisy'' }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s368374396">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovič | tytuł = Lolita : powieść | data = 1991 | wydawca = Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce = Warszawa | strony = 368, 374, 396 | rozdział = Robert Stiller ''Przypisy'' }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s370381">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovič | tytuł = Lolita : powieść | data = 1991 | wydawca = Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce = Warszawa | strony = 370, 381 | rozdział = Robert Stiller ''Przypisy'' }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s382">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovič | tytuł = Lolita : powieść | data = 1991 | wydawca = Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce = Warszawa | strony = 382 | rozdział = Robert Stiller ''Przypisy'' }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s384">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovič | tytuł = Lolita : powieść | data = 1991 | wydawca = Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce = Warszawa | strony = 384 | rozdział = Robert Stiller ''Przypisy'' }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s385393">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovič | tytuł = Lolita : powieść | data = 1991 | wydawca = Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce = Warszawa | strony = 385, 393 | rozdział = Robert Stiller ''Przypisy'' }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s386">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovič | tytuł = Lolita : powieść | data = 1991 | wydawca = Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce = Warszawa | strony = 386 | rozdział = Robert Stiller ''Przypisy'' }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s3862">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovich | tytuł = The annotated Lolita | data = 1991 | wydawca = Vintage Books | miejsce = New York | rozdział = Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony = 386 }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s389">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovič | tytuł = Lolita : powieść | data = 1991 | wydawca = Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce = Warszawa | strony = 389 | rozdział = Robert Stiller ''Przypisy'' }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s390">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovich | tytuł = The annotated Lolita | data = 1991 | wydawca = Vintage Books | miejsce = New York | rozdział = Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony = 390 }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s390-393">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovič | tytuł = Lolita : powieść | data = 1991 | wydawca = Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce = Warszawa | strony = 390–393 | rozdział = Robert Stiller ''Przypisy'' }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s393">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovič | tytuł = Lolita : powieść | data = 1991 | wydawca = Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce = Warszawa | strony = 393 | rozdział = Robert Stiller ''Przypisy'' }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s397-398">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovich | tytuł = The annotated Lolita | data = 1991 | wydawca = Vintage Books | miejsce = New York | rozdział = Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony = 397–398 }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s398">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovich | tytuł = The annotated Lolita | data = 1991 | wydawca = Vintage Books | miejsce = New York | rozdział = Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony = 398 }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s4">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovich | tytuł = The annotated Lolita | data = 1991 | wydawca = Vintage Books | miejsce = New York | rozdział = Alfred Appel, Jr. ''Introduction'' | strony = xxx }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s400">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovich | tytuł = The annotated Lolita | data = 1991 | wydawca = Vintage Books | miejsce = New York | rozdział = Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony = 400 }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s401">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovich | tytuł = The annotated Lolita | data = 1991 | wydawca = Vintage Books | miejsce = New York | rozdział = Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony = 401 }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s402">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovich | tytuł = The annotated Lolita | data = 1991 | wydawca = Vintage Books | miejsce = New York | rozdział = Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony = 402 }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s407">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovič | tytuł = Lolita : powieść | data = 1991 | wydawca = Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce = Warszawa | strony = 407 | rozdział = Vladimir Nabokov ''O książce zatytułowanej "Lolita"'' }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s408">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovič | tytuł = Lolita : powieść | data = 1991 | wydawca = Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce = Warszawa | strony = 408 | rozdział = Vladimir Nabokov ''O książce zatytułowanej "Lolita"'' }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s408-409">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovič | tytuł = Lolita : powieść | data = 1991 | wydawca = Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce = Warszawa | strony = 408–409 | rozdział = Vladimir Nabokov ''O książce zatytułowanej "Lolita"'' }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s4082">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovich | tytuł = The annotated Lolita | data = 1991 | wydawca = Vintage Books | miejsce = New York | rozdział = Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony = 408 }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s420">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovich | tytuł = The annotated Lolita | data = 1991 | wydawca = Vintage Books | miejsce = New York | rozdział = Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony = 420 }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s422">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovič | tytuł = Lolita : powieść | data = 1991 | wydawca = Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce = Warszawa | strony = 422 | rozdział = Robert Stiller ''"Lolita" jako gra i paradoks'' }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s423">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovič | tytuł = Lolita : powieść | data = 1991 | wydawca = Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce = Warszawa | strony = 423 | rozdział = Robert Stiller ''"Lolita" jako gra i paradoks'' }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s425">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovič | tytuł = Lolita : powieść | data = 1991 | wydawca = Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce = Warszawa | strony = 425 | rozdział = Robert Stiller ''"Lolita" jako gra i paradoks'' }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s427">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovič | tytuł = Lolita : powieść | data = 1991 | wydawca = Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce = Warszawa | strony = 427 | rozdział = Robert Stiller ''"Lolita" jako gra i paradoks'' }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s428">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovich | tytuł = The annotated Lolita | data = 1991 | wydawca = Vintage Books | miejsce = New York | rozdział = Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony = 428 }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s430">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovich | tytuł = The annotated Lolita | data = 1991 | wydawca = Vintage Books | miejsce = New York | rozdział = Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony = 430 }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s432">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovich | tytuł = The annotated Lolita | data = 1991 | wydawca = Vintage Books | miejsce = New York | rozdział = Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony = 432 }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s434">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovič | tytuł = Lolita : powieść | data = 1991 | wydawca = Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce = Warszawa | strony = 434 | rozdział = Robert Stiller ''"Lolita" jako gra i paradoks'' }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s434-436">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovič | tytuł = Lolita : powieść | data = 1991 | wydawca = Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce = Warszawa | strony = 434–436 | rozdział = Robert Stiller ''"Lolita" jako gra i paradoks'' }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s439">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovich | tytuł = The annotated Lolita | data = 1991 | wydawca = Vintage Books | miejsce = New York | rozdział = Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony = 439 }}</ref>
<ref name="Nabokov1991-s444">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovich | tytuł = The annotated Lolita | data = 1991 | wydawca = Vintage Books | miejsce = New York | rozdział = Alfred Appel, Jr. ''Notes'' | strony = 444 }}</ref>
<ref name="Nabokov2005-s294">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovič | nazwisko2 = Kołyszko | imię2 = przeł. Anna | tytuł = Patrz na te arlekiny! | data = 2005 | wydawca = Muza | miejsce = Warszawa | rozdział = Leszek Engelking ''Posłowie'' | strony = 294 }}</ref>
<ref name="Nabokov2007-s129">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovič | nazwisko2 = Kłobukowski | imię2 = Michał | tytuł = Lolita | data = 2007 | wydawca = Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza SA | miejsce = Warszawa | strony = 129 }}</ref>
<ref name="Nabokov2007-s18-20">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovič | nazwisko2 = Kłobukowski | imię2 = Michał | tytuł = Lolita | data = 2007 | wydawca = Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza SA | miejsce = Warszawa | isbn = 978-83-7495-330-6 | strony = 18–20 }}</ref>
<ref name="Nabokov2007-s185">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovič | nazwisko2 = Kłobukowski | imię2 = Michał | tytuł = Lolita | data = 2007 | wydawca = Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza SA | miejsce = Warszawa | strony = 185 }}</ref>
<ref name="Nabokov2007-s190">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovič | nazwisko2 = Kłobukowski | imię2 = przeł. Michał | tytuł = Lolita | data = 2007 | wydawca = Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza SA | miejsce = Warszawa | strony = 190 }}</ref>
<ref name="Nabokov2007-s258">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovič | nazwisko2 = Kłobukowski | imię2 = Michał | tytuł = Lolita | data = 2007 | wydawca = Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza SA | miejsce = Warszawa | strony = 258 }}</ref>
<ref name="Nabokov2007-s270">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovič | nazwisko2 = Kłobukowski | imię2 = Michał | tytuł = Lolita | data = 2007 | wydawca = Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza SA | miejsce = Warszawa | isbn = 978-83-7495-330-6 | strony = 270 }}</ref>
<ref name="Nabokov2007-s391">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovič | nazwisko2 = Kłobukowski | imię2 = przeł. Michał | tytuł = Lolita | data = 2007 | wydawca = Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza SA | miejsce = Warszawa | strony = 391 }}</ref>
<ref name="Nabokov2007-s392">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovič | nazwisko2 = Kłobukowski | imię2 = Michał | tytuł = Lolita | data = 2007 | wydawca = Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza SA | miejsce = Warszawa | strony = 392 }}</ref>
<ref name="Nabokov2007-s9">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovič | nazwisko2 = Kłobukowski | imię2 = przeł. Michał | tytuł = Lolita | data = 2007 | wydawca = Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza SA | miejsce = Warszawa | strony = 9 }}</ref>
<ref name="Nabokov2007-s90">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovič | nazwisko2 = Kłobukowski | imię2 = Michał | tytuł = Lolita | data = 2007 | wydawca = Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza SA | miejsce = Warszawa | strony = 90 }}</ref>
<ref name="Nabopop">{{cytuj stronę | url = http://web.archive.org/web/20090212184545/http://www.fulmerford.com/waxwing/nabopop/nabopop.html | tytuł = Nabopop | data dostępu = 5 sierpnia 2011 | język = en }}</ref>
<ref name="nawiązania">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovič | nazwisko2 = Kłobukowski | imię2 = Michał | tytuł = Lolita | data = 2007 | wydawca = Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza SA | miejsce = Warszawa | strony = 216 }}</ref>
<ref name="Rampton1984-s106">{{cytuj książkę | nazwisko = Rampton | imię = David | tytuł = Vladimir Nabokov : a critical study of the novels | data = 1984 | wydawca = Cambridge University Press | miejsce = Cambridge | strony = 106 }}</ref>
<ref name="Rampton1984-s110">{{cytuj książkę | nazwisko = Rampton | imię = David | tytuł = Vladimir Nabokov : a critical study of the novels | data = 1984 | wydawca = Cambridge University Press | miejsce = Cambridge | strony = 110 }}</ref>
<ref name="Rampton1984-s111">{{cytuj książkę | nazwisko = Rampton | imię = David | tytuł = Vladimir Nabokov : a critical study of the novels | data = 1984 | wydawca = Cambridge University Press | miejsce = Cambridge | strony = 111 }}</ref>
<ref name="Rampton1984-s112">{{cytuj książkę | nazwisko = Rampton | imię = David | tytuł = Vladimir Nabokov : a critical study of the novels | data = 1984 | wydawca = Cambridge University Press | miejsce = Cambridge | strony = 112 }}</ref>
<ref name="Rougemont2002-s45">{{cytuj książkę | nazwisko = Rougemont | imię = Denis de | tytuł = Mity o miłości | data = 2002 | wydawca = "Czytelnik" | miejsce = Warszawa | rozdział = ''Nowe wcielenie Tristana'' | strony = 45 }}</ref>
<ref name="Schiff2005-s236">{{cytuj książkę | nazwisko = Schiff | imię = Stacy | tytuł = Véra Nabokova : portret małżeństwa | data = 2005 | wydawca = "Twój Styl" | miejsce = Warszawa | strony = 236 }}</ref>
<ref name="Schiff2005-s236-242">{{cytuj książkę | nazwisko = Schiff | imię = Stacy | tytuł = Véra Nabokova : portret małżeństwa | data = 2005 | wydawca = "Twój Styl" | miejsce = Warszawa | strony = 236–242 }}</ref>
<ref name="Schiff2005-s239">{{cytuj książkę | nazwisko = Schiff | imię = Stacy | tytuł = Véra Nabokova : portret małżeństwa | data = 2005 | wydawca = "Twój Styl" | miejsce = Warszawa | strony = 239 }}</ref>
<ref name="Schiff2005-s242">{{cytuj książkę | nazwisko = Schiff | imię = Stacy | tytuł = Véra Nabokova : portret małżeństwa | data = 2005 | wydawca = "Twój Styl" | miejsce = Warszawa | strony = 242 }}</ref>
<ref name="Schiff2005-s244">{{cytuj książkę | nazwisko = Schiff | imię = Stacy | tytuł = Véra Nabokova : portret małżeństwa | data = 2005 | wydawca = "Twój Styl" | miejsce = Warszawa | strony = 244 }}</ref>
<ref name="Schiff2005-s252">{{cytuj książkę | nazwisko = Schiff | imię = Stacy | tytuł = Véra Nabokova : portret małżeństwa | data = 2005 | wydawca = "Twój Styl" | miejsce = Warszawa | strony = 252 }}</ref>
<ref name="Schiff2005-s257">{{cytuj książkę | nazwisko = Schiff | imię = Stacy | tytuł = Véra Nabokova : portret małżeństwa | data = 2005 | wydawca = "Twój Styl" | miejsce = Warszawa | strony = 257 }}</ref>
<ref name="sześćtrzy">{{cytuj książkę | nazwisko = Engelking | imię = Leszek | tytuł = Vladimir Nabokov | data = 1989 | wydawca = Czytelnik | miejsce = Warszawa | strony = 63 }}</ref>
<ref name="Słownik Języka Polskiego">{{cytuj stronę | url = http://www.sjp.pl/co/nimfetka | tytuł = Słownik Języka Polskiego | data dostępu = 11 października 2008 | język = pl }}</ref>
<ref name="trzydwacztery">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovich | tytuł = The annotated Lolita | data = 1991 | wydawca = Vintage Books | miejsce = New York | rozdział = Alfred Appel, Jr. ''Introduction'' | strony = 324 }}</ref>
<ref name="trzypięćdwa">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovič | tytuł = Lolita : powieść | data = 1991 | wydawca = Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce = Warszawa | strony = 352 | rozdział = Robert Stiller ''"Przypisy' }}</ref>
<ref name="trzypięćjeden">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovič | tytuł = Lolita : powieść | data = 1991 | wydawca = Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce = Warszawa | strony = 351 | rozdział = Robert Stiller ''Przypisy'' }}</ref>
<ref name="trzysiedemsiedem">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovič | tytuł = Lolita : powieść | data = 1991 | wydawca = Państ. Instytut Wydawniczy | miejsce = Warszawa | strony = 377 | rozdział = Robert Stiller ''Przypisy'' }}</ref>
<ref name="Vladimir Nabokov Dar cyt">Vladimir Nabokov, ''Dar''. cyt. za: {{Cytuj książkę | nazwisko= Engelking | imię=Leszek | tytuł= Vladimir Nabokov | data=1989 | wydawca=Czytelnik | miejsce=Warszawa | strony=63}}</ref>
<ref name="Vladimir Nabokov Dar cyt2">Vladimir Nabokov, ''Dar''. cyt. za: {{Cytuj książkę | nazwisko= Engelking | imię=Leszek | tytuł= Vladimir Nabokov | data=1989 | wydawca=Czytelnik | miejsce=Warszawa | strony=57}}</ref>
<ref name="Vladimir Nabokov Lolita cyt">Vladimir Nabokov, ''Lolita'', cyt. za:{{Cytuj książkę | nazwisko= Rampton | imię=David | tytuł= Vladimir Nabokov : a critical study of the novels | data=1984 | wydawca=Cambridge University Press | miejsce=Cambridge | strony=108}}</ref>
<ref name="Vladimir Nabokov Lolita cyt2">Vladimir Nabokov, ''Lolita'', cyt. za:{{Cytuj książkę | nazwisko= Engelking | imię=Leszek | tytuł= Vladimir Nabokov | data=1989 | wydawca=Czytelnik | miejsce=Warszawa | strony= 62}}</ref>
<ref name="Vladimir Nabokov Lolita cyt3">Vladimir Nabokov, ''Lolita'', cyt. za:{{Cytuj książkę | nazwisko= Engelking | imię=Leszek | tytuł= Vladimir Nabokov | data=1989 | wydawca=Czytelnik | miejsce=Warszawa | strony= 61}}</ref>
<ref name="VN collocations">{{cytuj stronę | url = http://www.libraries.psu.edu/nabokov/vncol26.htm | tytuł = VN collocations | data dostępu = 14 listopada 2008 | język = en }}</ref>
<ref name="What Happened to Sally Horner">{{cytuj stronę | url = http://www.libraries.psu.edu/nabokov/dolilol.htm | tytuł = What Happened to Sally Horner? A Real-Life Source of Nabokov's Lolita | data dostępu = 12 lutego 2009 | autor = Alexander Dolinin | język = en }}</ref>
<ref name="whoswho">{{cytuj książkę | nazwisko = Nabokov | imię = Vladimir Vladimirovič | nazwisko2 = Kłobukowski | imię2 = przeł. Michał | tytuł = Lolita | data = 2007 | wydawca = Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza SA | miejsce = Warszawa | strony = 39 }}</ref>
<ref name="Zadie Smith">{{cytuj stronę | url = http://web.archive.org/web/20080703180230/http://www.fulmerford.com/waxwing/nabobilia/nv37.html | tytuł = Zadie Smith | data dostępu = 5 sierpnia 2011 | język = en }}</ref>
}}
 
== Bibliografia ==
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/wiki/Lolita”