Lipan: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
Usunięta treść Dodana treść
m r2.6.4) (robot dodaje av:Липанал |
poprawa linków do ujedn. i przek., usunięcie zbędnych linków do dat, WP:SK |
||
Linia 1:
[[Plik:Wohngebiet Lipan.png|thumb|300px|Mapa występowania plemion Apaczów]]
'''Lipan'''
== Historia ==
W początku XVIII wieku Lipanowie, którzy do tego czasu utrzymywali bliskie więzi plemienne z [[Jicarilla]]mi, odeszli na południe i osiedli na preriach południowego [[Teksas]]u. W początku XVIII wieku opanowali konia i wkrótce stali się niedościgłymi łowcami [[bizon]]ów z łatwością przemieszczającymi się od stanu [[Kansas]] po granicę [[
W połowie XVIII wieku Lipanowie sami stali się w potrzebie i poprosili miejscowe władze [[Hiszpania|hiszpańskie]] o pomoc przeciwko [[Komancze|Komanczom]] napierających na nich z północy i wschodu. Nie na wiele się to zdało i pod koniec stulecia Lipanowie wyparci zostali tam, gdzie ich pobratymcy [[Mescalero]] i [[Jicarilla]]. Na terenie Teksasu pozostała ich zaledwie garstka. W roku
▲W początku XVIII wieku Lipanowie, którzy do tego czasu utrzymywali bliskie więzi plemienne z [[Jicarilla]]mi, odeszli na południe i osiedli na preriach południowego [[Teksas]]u. W początku XVIII wieku opanowali konia i wkrótce stali się niedościgłymi łowcami [[bizon]]ów z łatwością przemieszczającymi się od stanu [[Kansas]] po granicę [[Meksyk|meksykańską]] i napadającymi okoliczne wioski. Indianie z plemienia [[Kaddo]] śmiertelnie bali się ich rajdów rozbójniczych dopóki nie dostali broni palnej od [[Francja|Francuzów]] i stali się zdolni do przepędzenia napastników.
Po wojnie z Meksykiem w roku
▲W połowie XVIII wieku Lipanowie sami stali się w potrzebie i poprosili miejscowe władze [[Hiszpania|hiszpańskie]] o pomoc przeciwko [[Komancze|Komanczom]] napierających na nich z północy i wschodu. Nie na wiele się to zdało i pod koniec stulecia Lipanowie wyparci zostali tam, gdzie ich pobratymcy [[Mescalero]] i [[Jicarilla]]. Na terenie Teksasu pozostała ich zaledwie garstka. W roku [[1900]] było ich około 100 osób. Jednak ci nieliczni oddali stanowi wielkie usługi jako przewodnicy, zwiadowcy i obwoźni handlarze.
▲Po wojnie z Meksykiem w roku [[1848]], w której Lipanowie wspomagali [[Stany Zjednoczone|Amerykanów]], nie doczekali się podziękowań ani lepszego traktowania. Władze postanowiły ich spacyfikować i zesłać do rezerwatu. Mimo podjętej walki o swoje (uczestniczyli w ostatnich bojach wodza Chiricahua'ów, Victoria) w [[1903]] roku zostali zmuszeni do połączenia się z Apaczami Mescalero w ich rezerwacie.
== Religia ==
[[Plik:Edward S. Curtis Collection People 031.jpg|thumb|left|Dziewczyna z plemienia Lipanów]]
Religia Apaczów oparta jest na bogatej mitologii oraz personifikacji sił natury. Bogiem o największej potędze jest Słońce, ale niewiele mniejszą potęgą obdarzone są bóstwa pomniejsze, jak np. ''Biało Malowana Kobieta'' i jej syn ''Dziecko Wody'', będące duchami opiekuńczymi gór (''
Źródła [[szaman]]izmu Apacze doszukiwali sie w sile, która przychodziła do określonego człowieka poprzez zwierzę, ciało niebieskie lub określone siły przyrody; gdy siła została okazana i zaakceptowana, przyjmujący ją miał obowiązek podjąć naukę obowiązków szamańskich. Wykształceni szamani posiadali moc wykorzystywaną w czasie wojny, prośby o deszcz, szczęście, zdrowie. Siła może być zarówno dobra, jak i zła, ale choroba i nieszczęście powodowane są gniewem bóstwa spowodowanym niewłaściwym traktowaniem natury. Szaman posiadał odpowiednią wiedzę i zdolności do uzdrawiania, dlatego cieszył się wśród Lipanów ogromnym szacunkiem.
Powstały w pierwszych latach życia w rezerwacie i popularny tzw. ''Native American Church'' w latach późniejszych stracił na znaczeniu. Dzisiejsi Lipanowie należą przede wszystkim do Kościoła baptystów.
== Życie codzienne ==
Apacze Lipan mieszkali w typowych dla Indian prerii [[tipi]] krytych skórami bizonów. Gdy znaleźli się na terenach górzystych zaczęli używać szałasów z giętych prętów krytych trawą lub
Byli łowcami i zbieraczami. Do XVII wieku polowali głównie na bizony, później na drobniejszą zwierzynę górską. Nie jadali mięsa [[niedźwiedziowate|niedźwiedzi]], [[indyk]]ów, ani nie łowili [[
▲Apacze Lipan mieszkali w typowych dla Indian prerii [[tipi]] krytych skórami bizonów. Gdy znaleźli się na terenach górzystych zaczęli używać szałasów z giętych prętów krytych trawą lub - w razie złej pogody - skórami, co zapożyczyli od innych Apaczów.
Podstawowym pożywieniem roślinnym były [[
▲Byli łowcami i zbieraczami. Do XVII wieku polowali głównie na bizony, później na drobniejszą zwierzynę górską. Nie jadali mięsa [[niedźwiedziowate|niedźwiedzi]], [[indyk]]ów, ani nie łowili [[ryba|ryb]].
W XVII wieku nauczyli się od [[Pueblo|Indian Pueblo]] rolnictwa i do początków XIX wieku uprawiali (nad brzegami rzek i nieco dalej, przy wykorzystaniu kanałów nawadniających) [[fasola|fasolę]], [[dynia|dynię]], [[groch]], [[zboże]] i [[Ogórek melon|melony]]
▲Podstawowym pożywieniem roślinnym były [[orzech]]y, miąższ [[agawa|agawy]], [[jagody]], ziarna dzikich traw, [[miód]], dzika [[cebula zwyczajna|cebula]] i [[ziemniak]]i. Orzechy i nasiona często mielono na mąkę. Agawa miała wyjątkowe znaczenie jako roślina o znacznej ilości zastosowań: korzeń pieczony na rozżarzonych kamieniach dawał [[mezcal]], słodką, pożywną papkę, którą następnie suszono i przechowywano na okres zimowy, albo poddawano fermentacji uzyskując wysokoprocentowy napój alkoholowy<ref>Dzisiaj tę nazwę nosi jedna z najmocniejszych meksykańskich wódek</ref>, odpowiednio ułamany ostry kolec wraz z włóknem służył do szycia jako igła z nitką, inne włókna były wykorzystywane do produkcji plecionek, np. mat.
▲W XVII wieku nauczyli się od [[Pueblo|Indian Pueblo]] rolnictwa i do początków XIX wieku uprawiali (nad brzegami rzek i nieco dalej, przy wykorzystaniu kanałów nawadniających) [[fasola|fasolę]], [[dynia|dynię]], [[groch]], [[zboże]] i [[melon]]y. Gdy zbiory były niewystarczające, zaopatrzenie uzupełniali zakupami lub rajdami łupieżczymi na tereny Pueblo.
Ubierali się w skóry i bielone, wyszywane paciorkami mokasyny. Moda kobieca Lipanów opierała się na podobnych standardach jak w innych plemionach Apaczów, przy czym wyróżniała się wyskubywaniem brwi.
Linia 34 ⟶ 31:
== Lipanowie dzisiaj ==
Małżeństwa mieszane w zasadzie wtopiły Lipanów w plemię znacznie liczniejszych [[Mescalero]]. Ich język zaginął zupełnie, ale nadal uczestniczą w życiu plemiennym. Część dziewcząt nadal oddaje się rytuałom inicjacji seksualnej, a z okazji święta niepodległości 4 lipca odprawiane są uroczyste tańce plemienne.
Od roku
{{Przypisy}}▼
== Bibliografia ==
* Barry M. Pritzker, A Native Americqan Encyclopedia, Oxford 2000, ISBN 0-19-513877-5.▼
▲*Barry M. Pritzker, A Native Americqan Encyclopedia, Oxford 2000, ISBN 0-19-513877-5
▲{{Przypisy}}
[[Kategoria:Plemiona Indian Ameryki Północnej]]
| |||